1. биржа түсінігі және оның ТҮрлері

Мазмұны 

 

КІРІСПЕ……………………………………………...………………………...…3 

1. 

БИРЖА ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ…………………………4 

1.1 

Биржаның мәні және оның түрлері ……….………………………………4 

2. 

БИРЖА САУДАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ……………………………..5 

2.1 

Биржаның ұйымдастырылуы ......................................................................5 

2.2 

Биржадағы делдалдар және қатысушылар.................................................6 

2.3 

Биржалық мәмілелер және өту процесі.......................................................8 

ҚОРЫТЫНДЫ…………………………………………………………………16 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ……………………….……..17 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3 

 

КІРІСПЕ 

Қазіргі  заманда  әлемдік  аренада  биржа  үлкен  маңызға  ие.  Биржаның 

жұмысы  алғаш пайда болғаннан бастап  бизнестің дамуына  орасан  зор үлес 

қосты. Жалпы биржалық кәсіпкерліктің кәсіби кәсі түрлерімен салыстырғанда 

бірқатар ерекшеліктері бар. Сондықтан оны ерекше тип ретінде және іскерлік 

тәжірибенің өз бетінше жүзеге асырылатын бағыты ретінде бөліп көрсетуге 

болады. Біріншіден, биржалар делдалдық құрылымдар болып табылады. Бұл 

жағдайда  олардың  бірқатар  делдалдардан  айырмашылығы,  оларға  жүгінбей 

бірде бір кәсіпкердің қызмет ете алмайтындығы. Екіншіден, биржаның басты 

функциясы  -  клиенттерге  қызмет  көрсету.  Қазақстанда  биржалардың  бұл 

функциясы  өзінше  сиатқа  ие-  биржалар  тек  қана  қызмет  етіп  қана  қоймай, 

өндірушіні  бағалар  жүйесін  қамтамасыз  ету  арналары  арқылы  бақылайды. 

Кәсіпкерлік  қызметті  биржалар  қызметінің  мазмұны  мен  қағидаларын 

ескермей тиімді түрде жүргізу мүмкін емес. 

Биржа  үй-жайында  сатып  алу-сату  бойынша  мәмілелер  жасалатын 

тұрақты жұмыс істейтін ұйым болып табылады. Биржалардың үш негізгі түрі 

бар:  тауар,  қор  және  валюта.  Тауар  биржасында  стандартты  сапалы 

көрсеткіштері  бар  жаппай  өзара  алмастырылатын  тауарлармен  сауда 

жүргізіледі,  қор  биржасында  бағалы  қағаздармен  мәмілелер  жасалады және 

соңында валюта биржасында шетел валютасымен сауда жасайды. 

 

 

4 

 

1. 

БИРЖА ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТҮРЛЕРІ 

1.1 

Биржаның мәні және оның түрлері 

Биржа  –  бұл  тауарлардың,  валюталардың,  бағалы  қағаздардың  және 

туынды қаржы құралдарының ұйымдастырылған нарығының тұрақты жұмыс 

істеуін қамтамасыз ететін заңды тұлға. 

Валюталық  биржа-Валюталық  нарық  инфрақұрылымының  элементі, 

оның қызметі Сауда-саттықты ұйымдастыру және өткізу бойынша қызметтер 

көрсетуден  тұрады,  оның  барысында  қатысушылар  шетел  валютасымен 

мәмілелер 

жасайды. 

Валюталық 

биржа 

Валюталық 

нарық 

инфрақұрылымының базалық элементтерінің: сауда жүйесінің (контрагентті 

іздеу тетігі), клирингтік және есеп айырысу жүйелерінің (мәмілені орындау 

тетігі) жұмысын ұйымдастырады. 

Тауар биржасы-белгіленген ережелер бойынша алдын ала белгіленген 

уақытта  жария  жария  сауда-саттық  жүргізу  арқылы  биржалық  сауданы 

ұйымдастыруды және реттеуді жүзеге асыратын заңды тұлға – ; 

Қор  биржасы-қызметінің  мәні  бағалы  қағаздардың  қалыпты 

айналысының  қажетті  жағдайларын  қамтамасыз  ету,  олардың  нарықтық 

бағасын анықтау және олар туралы ақпаратты тарату, бағалы қағаздар рыногы 

қатысушыларының жоғары кәсіби деңгейін қолдау болып табылатын ұйым. 

Биржаның негізгі міндеттері: 

• 

ұйымдастырылған тауарлар нарығын дамытуға жәрдемдесу; 

• 

тауарларды сатушылар мен сатып алушыларды іздеу рәсімін 

жеңілдету; 

• 

белгіленген  ережелер  бойынша  биржалық  мәмілелер 

жасасудың барынша ашық жүйесі бар сауда тетігін құру. 

• 

биржалық сауда-саттық өткізу үшін жағдай жасау; 

• 

биржалық сауда-саттық өткізу; 

• 

биржалық мәмілелерді тіркеу; 

• 

тауар биржасының биржалық сауда ережелерінде көзделген 

жағдайларда  биржалық  тауардың  сапасына  сараптама  жасауды 

ұйымдастыру; 

• 

тауарлардың сұранысы мен ұсынысын анықтау; 

• 

баға белгіленімі; 

• 

биржалық  бағалардың  динамикасына  әсер  ететін 

факторларды зерттеу. 

Биржа  мүшелері  тек  өз  елінің  азаматтары ғана  емес,  сондай-ақ  заңды 

түрде кәсіпкерлік  қызметпен  айналысуға рұқсат етілген шетелдік азаматтар 

мен  ұйымдар  (заңды  тұлғалар)  бола  алады.  Биржалық  кеңестің  шешімі 

бойынша ғана Биржа мүшесі болуға болады. 

 

 

 

 

 

5 

 

2. 

БИРЖА САУДАСЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ 

2.1 

Биржаның ұйымдастырылуы 

Биржа коммерциялық емес ұйым түрінде ұйымдастырылады, яғни оның 

міндеті пайда табу емес, биржа мүшелері үшін биржалық қызмет саласында 

барынша қолайлы жағдай жасау болып табылады. 

Биржаның жоғарғы басқару органы оның мүшелерінің жалпы жиналысы 

болып  табылады,  ол  биржа  жарғысын  бекітеді  және  өзгертеді,  басқарушы 

органдарды  сайлайды:  Биржалық  кеңес,  Биржаның  тексеру  комиссиясы, 

Биржаның  басқарушысы  немесе  Президенті,  Биржа  қызметінің  басқа  да 

жалпы мәселелерін шешеді. 

Биржалық  кеңес  биржаны  дамытудың  стратегиялық  мәселелерін 

шешеді,  Биржаның  негізгі  нормативтік  актілерін,  соның  ішінде  биржалық 

сауда ережелерін бекітеді. 

Басқарушы  немесе  Президент  бастаған  биржа  әкімшілігі  Биржаның 

барлық ағымдағы қызметін басқарады. 

Биржалық  сауда  ережелері  биржалық  сауданы  реттейтін  басты 

нормативтік құжат болып табылады. Оларда: 

- 

биржалық  саудаға  қатысушылардың  құрамы  анықталады 

(әдетте бұл осы Биржа мүшелері);  

- 

биржа саудалайтын биржалық тауардың әрбір түрі бойынша 

биржалық сауда-саттықты өткізу уақыты мен орны;  

- 

рұқсат етілген биржалық мәмілелердің түрлері;  

- 

биржалық  сауда-саттықты  өткізу  тәртібі,  сондай-ақ  сауда-

саттық барысында жасалған мәмілелерді тіркеу және ресімдеу;  

- 

биржалық  бағаларды  баға белгілеу  тәртібі;  сауда-саттыққа 

қатысушылар  тарапынан  әртүрлі  бұзушылықтар  үшін  барлық  мүмкін 

болатын Санкциялар және т. б.  

Бірқатар жағдайларда биржалық сауда ережелерін биржалық тауарлар 

нарықтарын  және  биржаларды  бақылауды  жүзеге  асыру  міндеті  жүктелген 

тиісті мемлекеттік билік органдары бекітуге тиіс. 

Биржалық  сауда-саттыққа  қатысушылар  әдетте  екі  санатқа  бөлінеді: 

брокерлер мен дилерлер. Брокер-бұл клиенттің тапсырмасы бойынша, оның 

есебінен және өзінің делдалдық қызметтері үшін комиссиялық сыйақы алатын 

жеке  тұлға  немесе ұйым.  Дилер-биржада  өз  атынан және  өз  есебінен  сауда 

жасайтын жеке тұлға немесе ұйым. Әдетте дилер биржалық тауарды сатып 

алады,  содан  кейін  оны  басқа  клиентке  қайта  сатады.  Дилердің  табысы 

тауарды сату және оны сатып алу бағасы арасындағы айырмадан құралады. 

Биржалық  сауда-саттық  осы  биржадағы  әрбір  биржалық  тауар  үшін 

қатаң  белгіленген  уақытта  және  белгілі  бір  орында  өтеді.  Олар  күн  сайын 

бірнеше  сағатқа  немесе  ресми  биржалық  бағаны  белгілеу  үшін  бірнеше 

минутқа созылуы мүмкін. Әрбір биржа әдетте өзінің ірі биржалық залына ие, 

онда тиісті алаңдар ("шұңқырлар") жеке тауар саудасына арналған. Алайда, 

бірнеше биржалар бір биржалық залда өз саудасын жүргізеді. 

6 

 

Биржалық сауда-саттық басқаша ұйымдастырылуы мүмкін. Бұл биржа 

мүшелері  сауда  залына  жиналып,  жария  сауда-саттық  жүргізгенде  жария 

сауда-саттық болуы мүмкін. Бұл телефон арқылы сауда-саттық болуы мүмкін, 

егер  клиенттер  брокерлерге  бұйрықтар  берсе,  ал  соңғылары  осы  нарықтың 

баға белгілеу дилерлерімен ("маркет-мейкерлермен") байланысса, олар тиісті 

биржалық тауарды үнемі сатады және сатып алады. 

Клиент немесе оның брокері мәміле бойынша контрагентті өзі тапқан 

электрондық  сауда  жүйесіне  биржалық  тауарды  сатып  алу-сатуға  өтінім 

берген  кезде  биржалық  сауда-саттық  электрондық  сауда  режимінде 

ұйымдастырылуы мүмкін. Ол автоматты түрде. 

Көпшілік 

биржалық 

сауда-саттық 

әртүрлі 

тәсілдермен 

ұйымдастырылуы мүмкін. Биржа саудагерлері сауда-саттық барысында олар 

ұсынған бағаларды айқастыра алады немесе саусақпен және қолмен белгілі бір 

қимылдауларды қолдана алады. Егер сатушылар мен сатып алушылар саны 

өте өзгеше болса, онда бөлігі аукциондық сауда-саттық тетігін пайдаланады, 

оның мәні сатушылар сатып алушыларға қарағанда көп болса, онда тауардың 

бағасы  олардың  саны  бірдей  болғанша  төмендейді,ал  егер  сатып  алушылар 

сатушыларға қарағанда көп болса, онда баға бірдей теңдікке жеткенге дейін 

көтеріледі. 

Биржалық  цикл  биржалық  сауда-саттық  барысында  жасалған  мәміле 

бойынша  есептеулермен  аяқталады.  Есеп  айырысулар  биржа  мүшелері 

арасында да, олардың және олардың клиенттерінің арасында да жүргізіледі. 

Осы есеп айырысуларды ұйымдастыруда негізгі орынды осы биржаға қызмет 

көрсететін есеп айырысу (клирингтік) палатасы және шоттарында нарықтың 

барлық қатысушыларының ақша қаражаты сақталатын коммерциялық банктер 

алады. 

 

2.2 

Биржадағы делдалдар және қатысушылар 

Биржалық  сауданың  ерекшілігі  биржада  сауданы  сатушымен  сатып 

алушы  жүргізбейді  және  олар  бір-бірімен  тікелей  кездеспейді.  Сауданы 

олардың  өкілдері,  ягни  биржадағы  делдалдар  жүргізеді.  Делдалдар  брокер 

және  дилер  деп  бөлінеді.  Брокерлік  қызмет.  Брокер  —  биржаның  кәсіби 

делдалы. Ол биржалык саудада клиенттің (не сатушы, не сатып алушы) өкілі 

ретінде клиенттің атынан және клиент есебінен, немесе клиент атынан, бірак 

өз есебінен, өз атынан, бірак клиент мүддесі үшін және клиент есебінен мэміле 

жасайды. Биржадағы делдалдык кызметі үшін клиент брокерге комиссиялық 

сыйакы төлейді.  

Биржада ойдагыдай жұмыс істеу үшін брокер бірсыпыра жағдайларды 

білуі тиіс. 

Біріншіден, сауда объектісін, яғни биржалык активті жанжақты талдай 

білуі керек. 

Екіншіден, өзі жұмыс істейтін биржаның ішкі тәртібін білуі керек. 

Үшіншідең, биржалық сауда жүргізе білуі керек. 

7 

 

Төртіншіден,  биржада  өкілі  болатын  клиентімен  дұрыс  тіл  таба  білуі 

керек. 

Бесіншіден,  өзінің  ұсынысы  бойынша  жасалган  мэмілеиіц  табысын 

айыра білуі керек. 

Брокер - биржалык саудаға кәсіби катынасушы. Ол ұйымдасқан нарыкта 

клиентке  сатып  алу-сату  процесінде  кызмет  көрсетеді.  Клиентті  саудаға 

брокерлік  фирма  акпараттық  хабарландыру  аркылы  гартады.  Биржа  мен 

биржаны ретгеуші органдар брокерлік фирмага: 

•  каржылық  (ягни  лицензия  алган  кездегі  оз  капиталы  талаптарға  сай 

болуы керек); 

• басшылары мен мамандары кәсіпкерлік талаптарга сай (маман) болуы 

кажет; 

• ұйымдық-техникалык; 

• арнаулы талаптар кояды 

Бағалы қағаздар нарығында брокер өз кызметін лицензия алғаннан кейін 

бастайды. Лицензияны қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды кадағалау 

және  реттеу  агенттігі  береді.  Биржада  кызмет  ететін  брокерлік  фирма 

аккредитациядан етеді, яғни фирманың көрсететін қызметі биржа талаптарына 

сай келуі тиіс. Аккредитациядан өткен брокерлік фирма биржаның реестріне 

енгізіліп, оған мәміле жасасканда қажетті номер (код, шифр) беріледі. Кейбір 

биржаларда брокерлік фирманың сандык кодын эъәріптік кодпен апмастыруы 

немесе  сандық  кодқа  әріпті  Косып  көрсетуі  мүмкін.  Әдетте,  әріптік  код 

төрттен алтыға дейінгі әріптермен белгіленеді. 

Брокерлік  фирма  клиенттің  тапсырысы  бойынша  және  оның  атынан 

мәмілеге келеді. Ереже бойынша брокерлік фирма екі жақтың есеп айырысу 

процесіне қатыспайды, онын есепшотына тек делдалдық ақы ғана түседі. Егер 

брокерлік фирма бағалы қағаздарды өзі сатып алып, келешекте сататын болса, 

бұл жагдайда дилерлік операция жүргізіледі. Оның табысы сату және сатып 

алу бағаларыныц айырмасына тек болады. 

Биржада  кызмет  көрсететін  брокерлік  фирмалар  мен  брокерлер 

биржалык,  сауда  ережелеріне  сай  өзара  мәміле  жасасады.  биржа  сатылуга 

ұсынылатын  барлык  өнімдер  мен  көрсетілетін  кызметтер  туралы  ақпарат 

жинактайды, белгіленгсн тэртіп бойынша биржа қызметшілерінің жұмысын 

пайдаланады, арбитраждық комиссияның жұмысына катысады. 

Дилерлік кызмет. Дилер - мәмілені өз атынан және өз есебінен жасайтын 

биржалык  саудага кәсіби  катысушы.  Дилер  –  занды  тұлға.  Багалы  қағаздар 

нарығында дилер болу үшін лицензия алу керек. 

Бағалы қағаздар нарығындағы дилердін міндеттері: 

• сату және сатып алу багасын, сатылатын және сатып алынатын багалы 

кағаздардыц ен аз және ец көп мөлшерін, сонымен коса мэлімденғен бағаның 

мерзімін хабарлау; 

• дилердің оз ұсынысы болмаған жағдайда клиентгің ұсынысы бойынша 

мэміле жасасу; 

8 

 

•  эмитенттің  бағалы  кағаздарымен  операция  жүргізгенде  өзінде  бар 

ақпаратты мәлімдеу немесе ондай ақпараттың өзінде жоқ екенін хабарлау; 

•  Қаржы  нарығы  мен  қаржылық  ұйымдарды  реттеу  және  қадагалау 

агенттігіне өз қызметі туралы есеп беру; 

•  бағалы  қағаздармен  жүргізілген  операциялардыц  ішкі  есебін 

үйымдастыру. 

Дилердің қүкықтары : 

• багалы кағаздарды сатып алу-сату шартын жасасу; 

•  эмиссиялык  бағалы  кағаздарды  алғаш  орналастырғанда  андеррайтер 

кызметін атқару; 

• 

бағалы кағаздарды сатып алу мәселесі бойынша клиентке кецес беру; 

• бағалы кағаздарды сатып алу үшін өз клиентіне займ шарты бойынша 

және берілетін ақша кепілдігіне қаражат беру; 

•  клиенттің  өзінің  қаржы  жағдайын  хабарлайтын  (төлем  кабілеттігі 

туралы) мәлімет алу 

 

2.4 

Сауда-саттықты жүргізу тәртібі 

 

Әлемдік тәжірибеде биржалық сауда жүргізудін екі әдісі калыптасқан: 

1.  Көпшілік  сауда.  Онда  дауыстап  айтып,  колмен  жэне  саусактармен 

көрсетіп мәмілеге келеді. 

2. Сыбырлау саудасы - бұл сауда эдісі онша кең таралмаган. Ол негізінен 

Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде және Жапонияда колданылады 

Биржалық сауда ережелері ("тауар биржасы туралы" ҚР Заңының 17-

бабына сәйкес)"): 

- 

Биржаның негізгі құрылымдық бөлімшелерінің функциялары; 

- 

биржалық саудаға қатысушыларды алдағы жария жария жария сауда-

саттық туралы хабардар ету тәртібі; 

- 

биржада осы сауда-саттықты өткізу тәртібі; 

- 

биржалық мәмілелердің түрлері; 

- 

оларды тіркеу және есепке алу тәртібі; 

- 

биржалық тауарлардың бағасын белгілеу тәртібі; 

- 

биржалық саудаға қатысушыларды алдыңғы жария жария жария жария 

сауда-саттықтағы  биржалық  мәмілелер  туралы,  оның  ішінде  биржалық 

мәмілелердің  бағасы  және  биржалық  тауарлардың бағасын  белгілеу  туралы 

хабардар ету тәртібі; 

- 

биржа  мүшелерін  және  биржалық  саудаға  басқа  да  қатысушыларды 

тауар  нарықтары  және  биржалық  тауарлардың  нарықтық  конъюнктурасы 

туралы хабардар ету тәртібі; 

- 

биржалық мәмілелерді жасау кезінде биржа мүшелері мен биржалық 

саудаға басқа да қатысушылардың өзара есеп айырысу тәртібі; 

- 

баға  деңгейінің  күрт  көтерілуіне  немесе  төмендеуіне  жол  бермеу, 

бағаны жасанды көтеру немесе төмендету, сөз байласу немесе бағаға әсер ету 

9 

 

мақсатында жалған естуді тарату мақсатында биржада баға белгілеу процесін 

бақылау бойынша шаралар; 

- 

Биржа өткізетін көпшілік сауда-саттықта тәртіп пен тәртіпті, сондай-ақ 

осы шараларды қолдану тәртібі мен шарттарын қамтамасыз ететін шаралар; 

- 

биржа  мүшелері  мен  биржалық  саудаға  басқа  да  қатысушылардың 

қолданыстағы заңнаманы сақтауын қамтамасыз ететін шаралар; 

- 

биржалық тауарлардың тізбесі; 

- 

биржа  биржалық  сауда-саттыққа  қатысушыларынан  айыппұлдар 

өндіріп  алатын  бұзушылықтар  тізбесі,  сондай-ақ  айыппұл  мөлшері  және 

оларды өндіріп алу тәртібі; 

- 

биржа  қызметтері  үшін  төлем  мөлшері  және  оларды  Биржаның  алу 

тәртібі. 

2. Биржалар бұқаралық ақпарат құралдарында сұраныс пен ұсынысты 

ескере  отырып  анықталған  тауарларға  баға  белгіленімдерін  мерзімді 

жариялауға міндетті. 

3.  Биржалық  сауданың  үлгі  ережелерін  Қазақстан  Республикасының 

Министрлер  Кабинеті  уәкілеттік  берген  тауар  биржалары  жөніндегі 

республикалық комиссия бекітеді. 

Биржалық  саудаға  қатысушылар:  брокерлік  ұйымдар,  брокерлер, 

дилерлер және бір жолғы келушілер болып табылады. 

Биржалық сауда арқылы жүзеге асырылады: 

- 

клиенттің  атынан  және  оның  есебінен,  клиенттің  атынан  және  өз 

есебінен немесе өз атынан және клиенттің есебінен биржалық мәмілелер жасау 

(брокерлік қызмет)); 

- 

биржада кейіннен қайта сату мақсатында (дилерлік қызмет) өз атынан 

және өз есебінен биржалық мәмілелер жасау); 

- 

бір  жолғы  келушілердің  өз  атынан  және  өз  есебінен  биржалық 

мәмілелер жасауы. 

Биржалық  тауарға  биржалық  сауда-саттық  барысында  жасалатын 

мәмілелер биржалық мәмілелер деп аталады. 

Биржалық мәмілелер екі негізгі топқа бөлінеді. Кассалық-бұл бір-екі күн 

ішінде орындалу мерзімі бар мәмілелер. Барлық қалған мәмілелер шұғыл деп 

аталады. Әдетте биржалық практикада мерзімдік мәмілелер бір айдан бірнеше 

айға  дейінгі  мерзімге  жасалады.  Кассалық  мәмілелер  қор  және  валюта 

биржаларында басым. 

Мерзімдік мәмілелер — бұл фьючерстік биржалардағы мәмілелер; олар: 

қатты (немесе жай), яғни болашақта белгіленген мерзімде орындалуы міндетті 

және  шартты  мәмілелер  (басқа  атаулар  —  сыйақылармен  мәмілелер, 

опциондар)  болып  бөлінеді,  бұл  ретте  мәмілеге  қатысушылардың  біреуі 

мәмілеге  басқа  қатысушыға  төлейтін  сыйлықақысын  таңдауға  —  мәмілені 

орындауға немесе одан бас тартуға құқылы. 

Мәмілелер Тараптардың бірінің кепіл беруі арқылы мәмілені орындау 

кепілдігін қамтамасыз ету шартымен жасалуы мүмкін. Сатып алушы мәміле 

10 

 

бойынша өзінің ақшалай міндеттемелерін өз қаражаты есебінен де, ішінара де 

қарыз қаражаты (банк несиелері) есебінен де орындай алады. 

 

Сауда-саттықты жүргізу процесі: 

Тауарды  сауда-саттықтан  алу  тәртібі.  Әдетте  сауда-саттық 

басталғанға  дейін  30  минут  бұрын  брокерлер  Биржаның  сауда  залында 

жиналады.  Олардың  барлығында  баға,  ұсыныс  саны,  брокерлік  кеңсенің 

нөмірі, оның орналасқан жері, есептеу шарттары және тауарды жеткізу мерзімі 

көрсетілген ақпараттық парақта бар. Гонгтің үш дүркін соққысы әрбір тауар 

секциясында  өтетін  сауда-саттықтың  басталғаны  туралы  хабарлайды. 

Биржалық  сауда  мынадай  қағидаттар  бойынша  жария  ұйымдастырылады: 

ұсынысқа оң жауап берген соңғысының мәміле тарабы болып саналады, ал 

форвард  мәмілелері  мен  мәмілелердің  "Шартпен"  —  тараптардың  өзара 

ұсынылатын талаптарымен келісімі қағидаты бойынша жасалуы. 

Биржалық маклер секциясына сауда жүргізеді. Алдымен ол дереу сатуға 

арналған  нақты  тауарға  ұсыныстар  бойынша  сауда-саттық  өткізеді,  содан 

кейін форвард мәмілелерін жасауға ұсыныстар талқыланады. Сауда-саттық әр 

секцияда келесі тәртіппен өтеді. 

1.  Маклер  осы  биржалық  күні  сауда-саттыққа  қойылған  тауарлардың 

тізімін оқиды. Мәмілеге қызығушылық танытқан брокерлер тауарды маклер 

жариялаған  кезде  өз  рұқсаттамаларын  жоғары  көтереді.  Егер  тауарға 

қызығушылық байқалса, онда маклер осы тауарды ұсынған брокерлік кеңсенің 

нөмірін жариялайды. Егер оны ұсынушы брокер жауап бермеген болса (немесе 

қазіргі  уақытта  жоқ  болса  немесе  "шығып"),  онда  тауар  сауда-саттықтан 

алынады,  ал  брокер  "брокердің  биржаға  келмегені  үшін"айыппұл  төлейді. 

Сондықтан брокер дәл, жиналған және міндетті болуы керек. 

2. Одан әрі маклер келесі позицияны оқиды. Тізім жарияланғаннан кейін 

шағын  үзіліс  (он  минутқа)  ұйымдастырылады.  Содан  кейін,  гонгтың  бір 

соққысынан  кейін,  брокерлік  ұсыныстар  талқыланатын  жұмыстың  екінші 

бөлігі басталады. Әрбір брокерлік ұсынысты талқылау екі бөлімнен тұрады. 

Бірінші  бөлімде  ұсыныс  ақпараттық  парақта  ұсынылған  түрде 

талқыланады.  Егер  талқылау  нәтижесінде  сатып  алушы  тауардың  барлық 

партиясына кірмесе, онда маклер осы тармақ бойынша саудаласудың екінші 

бөлігін жүргізеді. 

Екінші бөлімде секцияға жиналған брокер-сатып алушылардың  қарсы 

ұсыныстары талқыланады. Брокерлер осы тауарды сатып алуға келісетін өз 

шарттарын  бүкіл  емес,  тек  оның  бір  бөлігін  ғана  хабарлайды.  Егер  мәміле 

қайтадан жасалмаған болса, онда маклер сатуға қойылған тауарлардың келесі 

тармағын талқылауға көшеді. 

Форвард мәмілелерін жасауға ұсыныстарды талқылау бірнеше өзгеше. 

Бұл жағдайда маклер жиналғандарға форвард мәмілесін жасауға ұсыныс пен 

осы тауарды ұсынған брокерлік кеңсенің нөмірін жариялайды. Содан кейін 

брокер-сатушының өзі (немесе оның өкілетті көмекшісі) секция орталығына 

шығады және жиналғандармен олардың қарсы ұсыныстарын бірнеше минут 

11 

 

ішінде  талқылайды.  Егер  сатып  алушы  мен  сатушы  тауып  бір-бірін,  т.  е. 

мәміле тараптары анықталса, маклер тек ауызша келісімді жазып, ал мәмілеге 

қатысушыларға  жеткізу  шартын  рәсімдеу,  мәмілені  Биржаның  тіркеу 

бөлімінде тіркеу болып қалады. Егер брокер қарсы ұсыныстар жасамаса, ол 

бұл туралы осы ұсынысты талқылауды аяқтайтын маклерге хабарлайды. 

Бірақ  қарама-қарсы  ұсыныстар  көп  келіп  түскен  және  талқылау 

барысында мәміле тараптары анықталмаған жағдай орын алуы мүмкін. Сонда 

брокер  нұсқаларды  тез  арада  талдап,  өзіне  ең  тиімді  шарттарды  анықтауға 

тырысу керек, яғни сатып алушы-брокерді таңдап, бұл туралы Тараптардың 

ауызша  келісімін  тіркейтін  маклерге  хабарлау  керек.  Егер  брокер  ерекше 

болмаса  және  мәміленің  нақты  жағын  анықтай  алмаса,  онда осы  биржалық 

күні  барлық  ұсыныстарды  талқылау  аяқталғаннан  кейін  оның  тауарларын 

талқылау жалғастырылады. Бір жағынан, бұл брокерге барлық ұсыныстарды 

тағы бір рет өлшеуге мүмкіндік береді, бірақ, екінші жағынан, ол тиімді сатып 

алушылардан айырылуы мүмкін, өйткені соңғылары да басқа тауарды ойлауға 

және сатып алуға уақыт алады. 

Егер  мәміле  тараптары  қайтадан  анықталмаса,  онда  талқылау  келесі 

биржалық  күнге  ауыстырылады.  Осыған  ұқсас  түрде  "Шартпен"  мәмілелер 

жасасуға  арналған  ұсыныстарды  талқылау  жеке  секцияда  өтеді.  "Шартпен" 

мәмілелер  жасасудың  ерекшелігі,  егер  бұл  тауар  алдыңғы  брокерлік 

ұсыныстарды талқылау кезінде осы биржалық күні жүзеге асырылса, брокер 

"Шартпен"  мәмілелер  секциясына  қойылған  өз  тауарларын  алып  тастауға 

құқылы. Ол сондай-ақ тауарды сату үшін "шарт" емес, әдеттегі тәртіппен басқа 

секцияға ауыстыра алады. Ол үшін брокер секция жұмысы аяқталғаннан кейін 

маклерге  барып,  оған  өзінің  рұқсаттамасын  көрсетіп,  қабылданған  шешім 

туралы хабарлауы тиіс. Алайда, тауарды басқа секцияға ауыстыру тек сауда 

аяқталғаннан кейін ғана жасалуы мүмкін. 

Осылайша, брокер-сатушы және брокер-сатып алушы, мәміленің негізгі 

параметрлерін тіркеу карточкасына жазу арқылы маклер тіркеген тараптардың 

ауызша келісімі негізінде, биржалық Тіркеуші тіркеген сәттен бастап жасалған 

мәміле туралы келісті. 

Тауарды сауда-саттықтан алу тәртібі. Биржада тауарларды қою ғана 

емес,  биржалық  сауда-саттықтан  тауарларды  алып  тастаудың  ерекше 

ережелері бар. Бұл ережелер биржадан тыс айналымды шектеу үшін енгізіледі.  

Биржаның  онда  жасалған  әрбір  мәміледен  кірісі  болады.  Сондықтан  ол 

қатысушылар санын кеңейтуге және мәмілелер санын арттыруға мүдделі. Осы 

мақсатта  биржаларда  ашық  сауда-саттық  Күндерін  ұйымдастырады,  оған 

тауар партиясын сатып алуға немесе сатуға тілек білдірген барлық тұлғалар 

қатысады. Бірақ бұл ретте мәмілелер биржа арқылы жасалуы және ресімделуі 

тиіс.  Алайда,  брокер  немесе  келуші  биржада  ақпарат  алып,  мәмілелерді 

биржада емес, "бұрышта" жасайтын жағдайлар жиі кездеседі. 

Біздің  биржалар  жұмысының  алғашқы  айларында  тауарды  сатуға 

ұсынған брокер кенеттен өз ұсынысын алып тастаған немесе "кенеттен" сауда-

саттықтан жоғалып кеткен жағдай байқалды. Сондықтан тауарларды сауда-

12 

 

саттықтан  алу  ережелері  қатаңдатылды.  Мысалы,  ртсб-да  брокер  үшінші 

биржалық сауда-саттық аяқталғанға дейін шығарылған тауарды алып тастай 

алмайды,  сондай-ақ  өтінімде  көрсетілген  ақпаратты  бірінші  сауда-саттық 

аяқталғанға дейін өзгерте алмайды. 

Брокер  өтінімде  көрсетілген  тауар  туралы  ақпаратты  тек  Биржаның 

сауда  залында  ғана  немесе  ұсынысты  талқылау  аяқталғаннан  кейін,  немесе 

сауда-саттық аяқталғаннан кейін белгілі бір уақыт ішінде өзгерте алады. Тиісті 

тауар секциясында брокер клерге (немесе көмекшіге) келесі күні сауда-саттық 

басталатын бағаны хабарлайды. 

Бірақ егер сатып алушы тауарға бірнеше сауда—саттық ішінде (әдетте-

10  күн)  шықпаса  және  тауар  сатылмаса,  онда  брокердің  келісімінсіз  бұл 

тауарды сатуға арналған өтінім ақпараттық арнадан шығарылады. 

Сауда-саттық  нәтижелерін  құжаттамалық  ресімдеу.  Мәмілелердің 

барлық  түрлерін  тіркеу  және  ресімдеу  Биржаның  арнайы  тіркеу  бөлімінде 

сауда-саттық уақытында жүзеге асырылады, өйткені олар аяқталғаннан кейін 

бірнеше сағат ішінде жүзеге асырылады. 

Мәміле жасалған кезде Тараптар Жеткізу шартына қол қояды. Бұл ретте 

брокер-сатушы тауарды жеткізуге кепілдік береді, ал брокер-сатып алушы — 

тауарды  төлеуге  кепілдік  береді.  Бірнеше  күн  ішінде  (жиі  15)  мәміле 

қатысушысы-брокер мәміле жасау бойынша қызметтер үшін биржаға жарна 

төлеуге  міндетті,  оның  көлемі  мәміле  сомасынан  пайызбен  (мәміле 

валютасында)  анықталады.  Сатып  алу-сату  шарттарын  немесе  жеткізу 

шарттарын  тіркеу  кезінде  брокерлер  құжаттың  үш  көшірмесіне  қол  қояды: 

екеуі мәміле тараптарына беріледі және бір данасы биржада қалады. Биржалық 

тіркеуші  осы  құжатқа  тіркеу  нөмірін  береді  және  барлық  даналарға 

мәмілелерді тіркеу бөлімінің мөртабанын қояды. Жеткізу шартын брокерлер 

биржадан тыс жерлерде ресімдеуі мүмкін, бірақ сауда ережелерінде көзделген 

мерзімде (әдетте үш күндік) тіркеу бөлімінде міндетті түрде тіркелуі тиіс. 

Форвард мәмілесін жасаған кезде брокерлер міндеттемелерді орындау 

кепілдігі  ретінде  тауарды  жеткізбегені  немесе  жеткізбегені  үшін  мәміле 

сомасының  белгілі  бір  пайызы  мөлшерінде  (мәміле  валютасында) 

тұрақсыздық  айыбын  ескеруі  тиіс.  Брокер  өз  мәмілелерін  сақтандыру 

операцияларын,  оның  ішінде  сақтандыру  сыйлықақыларын  аудара  отырып 

жүргізе алады. 

Тіркеу кітабында (карточкада) ресімделген мәміледің заңды күші бар. 

Мәмілелерді  бұзу.  Мәмілелерді  бұзу  тәртібі  әр  биржада  оның 

ережелеріне сәйкес анықталады, бірақ бір жақты тәртіпте мәмілелерді бұзуға 

жол берілмейді. Егер брокер өз міндеттемелерін орындаудан бас тартса, онда 

мүдделі  тарап белгілі  бір  кезең  ішінде  мәмілені бұзуға  және  оны дауларды 

қарау жөніндегі комиссияға жарамсыз деп тануға өтініш береді. Бұл өтінішті 

комиссия  белгіленген  мерзімде  қарайды.  Мәмілені  жарамсыз  деп  тану 

қолданыстағы  заңнама  және  биржада  сауда-саттық  жүргізу  ережелері 

негізінде жүзеге асырылады. 

13 

 

Егер  мәміле  тарабы  комиссия  шешімімен  келіспесе,  онда  ол  сотқа 

немесе Мембитражға жүгіну құқығы қалады. 

Дауларды  қарау  жөніндегі  Комиссия,  сондай-ақ  олардың  биржалық 

қызметі  процесінде  брокерлер  арасында  туындайтын  келіспеушіліктерді 

қарайды.  Егер  техникалық  сипаттағы мәселелер бойынша  даулар  туындаса, 

онда  олар  ол  үшін  төрелік  алқа  (аралық  сот)  қалыптастыратын  биржалық 

төрелік  арқылы  шешіледі.  Биржа  мүшелері  дауды  талқылаудан  жалтара 

алмайды  және  биржалық  арбитраж  шешімін  орындауға  міндетті.  Кінәлі 

тарапқа айыппұл салынған жағдайда биржа осы соманы жәбірленуші тарапқа 

төлейді. 

Санкциялар.  Егер  биржалық  жиналысқа  қатысушы  биржалық  сауда 

ережелерін  бұзса,  онда  биржалық  комитеттің  өкілі  келесі  санкцияларды 

ауыстыруға құқылы: 

*  биржа  белгілеген  мөлшерде  айыппұл  салу.  Коммерциялық  құпия 

болып  табылатын  ақпаратты  жария  еткені  үшін,  брокердің  сауда-саттыққа 

келмегені үшін (бұл ретте тауар да сауда-саттықтан алынады), сатып алу-сату 

шартын ресімдеуден бас тартқаны немесе жалтарғаны үшін айыппұл салынуы 

мүмкін. Егер кінәлі биржалық сауда ережелерінде белгіленген уақыт ішінде 

айыппұлды төлемесе, онда биржа оны акцептсіз тәртіпте есептен шығаруға 

немесе брокерлік орынды аукцион арқылы сатуға және айыппұл төленгеннен 

кейін қалған соманы кінәліге төлеуге құқылы.; 

*  жалған  естуді  таратқаны  үшін,  мысалы,  биржалық  жиналыстан 

кінәліні жою. Егер жалған қауесет жүйелі түрде таратылса, кінәлі брокерлік 

орнынан айырылуы мүмкін; 

* осы биржада биржалық операцияларды жүргізу құқығынан уақытша 

немесе біржола айыру; 

* осы биржалық жиналыста осы өнімді сату құқығынан айыру; 

* кепілдің қайтарылуын кідірту; 

*  биржада  тиісті  жағдайда  үй-жайларда  сақтаулы  тауарларға  тыйым 

салу. 

Биржалық  аукцион.  Биржалардағы  аукциондар  жалпы  қабылданған 

схема  бойынша жүргізіледі. Аукциондық сауда-саттықтың мынадай түрлері 

бар: 

- 

ашық; 

- 

жабық. 

аукциондарды өткізудің негізгі әдістері: 

- 

ағылшын (бағаны көтеру); 

- 

голланд (бағаны төмендету). 

Жабық  аукциондарға  тек  биржа  мүшелері  өздерінің  карточкалары 

бойынша қатыса алады. Ашық аукциондарға кепілдік сомасын төлеген және 

сауда-саттық алдында тіркелген бөгде келушілер де қатыса алады. Олар сауда-

саттықта өз номерлерін көтеріп, аукционға қатысады. 

14 

 

Аукциондарды  кәсіби  аукционшы  биржа  бекіткен  қадамдар  бойынша 

жүргізеді.  Ашық  аукционға  кемінде  2  қатысушы  қатысуы  тиіс,  сондықтан 

кемінде 2 қадам жасалуы тиіс. 

Сауда-саттық нәтижелері бойынша аукцион хаттамасына және екі тарап 

пен биржа үшін сатып алу-сату шартына қол қойылады. 

Электрондық 

сауда-саттық. 

Электрондық 

техника 

мен 

телекоммуникация құралдарының дамуымен соңғы 10 жылда қашықтан қол 

жеткізу арқылы электрондық сауда-саттық кеңінен таралды. Қор нарығындағы 

және мерзімді келісім-шарттар нарығындағы сауда-саттықтың осындай түрі. 

Брокерлер  мен  дилерлер  өз  компьютерлерінен  (әр  түрлі  жерлерден  және 

қалалардан)  биржа  шұңқырындағы  маклер  өкілдеріне  тікелей  тапсырмалар 

береді.  Бұл  ретте  сауда-саттыққа  жіберу  үшін  "банк-клиент"  түріне  қызмет 

көрсететін электрондық ақша шоты болуы міндетті. Әрбір биржа үшін сауда-

саттыққа  жіберу  үшін  ең  төменгі  сома  келісіледі.  Internet  ғаламдық 

компьютерлік  желісінің  пайда  болуымен  шетелдік  инвесторларға  сауда-

саттыққа қатысуға мүмкіндік туды. 

Қазақстанда  алыстан  қатынайтын  сауда-саттық  KASE  биржасында 

(Қазақстан қор биржасы) жүзеге асырылады. 

Бірақ сауда-саттықтың осы түрінің үлкен кемшілігі сауда-саттық кезінде 

ақпараттың 

жылыстауының, 

құпиялылықтың 

жоғалуының 

үлкен 

ықтималдығы  болып  табылады  (себебі  Интернеттегі  мекенжай  бойынша 

клиенттің  орналасқан  жері  мен  атын  анықтауға  болады).  Тек  таратқыш 

байланыс арналарын ұстап қалудан қорғау құтқарылуы мүмкін. 

ТМД  елдерінде  толық  электрондық  сауда-саттықты  жүргізудің 

күрделілігі  "банк-клиент"  принципі  бойынша  шоттарды  төлеу  жүйесі  жоқ, 

себебі  банктер  қол  қойылған  және  мөрмен  нақты  құжаттар  бойынша  ғана 

жұмыс істейді. 

Биржалық  мәмілелер.  Биржалық  сауда-саттық  барысында  биржалық 

саудаға  қатысушылар  биржалық  сауда-саттықтарға  байланысты  мәмілелер 

жасай алады.: 

- 

нақты тауарға қатысты құқықтар мен міндеттерді өзара берумен; 

- 

жеткізу мерзімі кейінге қалдырылған нақты тауарға қатысты құқықтар 

мен міндеттерді өзара берумен (форвардтық мәмілелер); 

- 

биржалық тауарды болашақ жеткізуге стандартты келісім-шарттарға 

қатысты құқықтар мен міндеттерді өзара берумен (фьючерстік мәмілелер)); 

- 

биржалық  тауарға  қатысты  құқықтар  мен  міндеттерді  болашақ  беру 

құқығын  немесе  биржалық  тауарды  жеткізуге  арналған  келісім-шартты 

(опциондық мәмілелер); 

- 

биржалық сауда ережелерінде белгіленген биржалық тауармен немесе 

келісім-шартпен. 

Мысалы,  брокер  осы  биржалық  күннің  сауда-саттығына  ұсынылған 

тауарды алдын ала зерделеп, ол бойынша мәміле жасауды шешеді. Егер мәміле 

биржалық сауда-саттық нәтижесінде брокерлер арасында Биржада айналысқа 

жіберілген тауарға жасалса, ол биржалық деп аталады. 

15 

 

Мәміленің  мазмұны,  оның  мынадай  сипаттамасынан  басқа,  жария 

етілмейді: 

1) тауардың атауы; 

2) оның саны; 

3) баға; 

4) орындау орны мен мерзімі. 

Биржалық  мәмілелер  әр  түрлі  болады  (сурет.)  және  брокер  тауарды 

дұрыс  таңдап  қана  қоймай,  оған  барынша  пайда  әкелетін  мәміленің  түрін 

дұрыс анықтай алуы тиіс. 

Биржалық  мәмілелерді  түрлерге  бөлу  кезінде  бірнеше  критерийлерді 

негізге  алуға  болады.  Ең  маңызды  критерий  мәміленің  орындалу  мерзімі 

болып табылады. Бұл ретте екі негізгі түрі бар 

- 

биржалық  мәміле  үшін  төлем  бірден  немесе  таяудағы  2-3  күнде 

жүргізілетін кассалық операциялар, 

- 

шұғыл. 

Соңғы кезде биржалық мәміленің мәні (тауар немесе келісім-шарт) және 

оған  құқықтар олар  жасалған  сәтте  берілуі  тиіс,  ал  ақша белгілі бір  мерзім 

өткеннен кейін төленеді. 

 

 

 

16 

 

ҚОРЫТЫНДЫ 

 

Қорытындылай 

келе, 

биржаны 

ұйымдастыру 

үшін 

ұйымдымдастырушының  осы  саладан  сауаты  мен  хабары  болуы  тиіс. 

Биржасы-тұрақты  жұмыс  істейтін  реттелетін  бағалы  қағаздар  нарығы.  Ол 

қаржы ресурстарын жұмылдыру және оларды ұзақ мерзімді инвестициялау, 

өндіріс,  Мемлекеттік  бағдарламалар  мен  борыш  кезінде  пайдалану  үшін 

мүмкіндіктер туғызады. 

Қазіргі уақытта Биржаның мәні өсуде, оны баға белгілеу институты және 

биржалық  тауар  сауда-саттығын  ұйымдастырушы  ретінде  қарастырады. 

Әсіресе бұл қор биржасына қатысты айқын көрінеді. 

Сауданы  ұйымдастырушының  рөлін  орындай  отырып,  қор  биржасы 

заңмен белгіленгендей, коммерциялық емес әріптестік нысанында құрылады, 

ал  биржадан  тыс  сауданы  ұйымдастырушының  өзінің  ұйымдық-құқықтық 

нысанын  дербес  белгілеуге  мүмкіндігі  бар.  Сауданы  ұйымдастырушы  өз 

қызметін  ерекше  ретінде  жүзеге  асырады,  сондықтан  қор  биржасына 

биржадан  тыс  Сауданы  ұйымдастырушы  ретінде  әрекет  етуге  тыйым 

салынады. 

Биржа рөлінің әлсіреуі, әсіресе соңғы жылдары, оның бағалы қағаздар 

саудасындағы мәнін өзгертпейді, өйткені капиталдың биржадағы шоғырлануы 

мен орталықтандырылуы сақталуда, оның операцияларын компьютерлендіру 

деңгейі өсуде, ақпаратты жинау, жеткізу және өңдеу нысандары мен әдістері 

жетілдірілуде,  биржалық  операцияларды  тікелей  мемлекеттік  реттеу  жүзеге 

асырылуда, биржалық мәмілелерді интернационалдандыру үрдісі өсуде. 

 

 

17 

 

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

 

1. 

Көшенова Б. А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. – 

Алматы: 2007. – 277 бет. 

2. 

Г. В. Плеханов ВВОДНЫЙ КУРС ПО ЭКОНОМИЧЕСКОЙ ТЕОРИИ: 

Оқу құралы: 1997.- 

http://www.bibliotekar.ru/biznes-38/index.htm

 

3. 

www.kase.kz

 

4. 

Биржа: 

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B8%D1%80%D0%B6%D0%

B0

 

5. 

ҚР қор биржалары туралы Заңы