1 лист Тіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ұйымдық шаралары. Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру және жүргізу мемлекеттің ең маңызды міндеттерінің бірі, қорғаныс шараларының құрамдас бөлігі



Дата11.02.2020
өлшемі200,95 Kb.
#57686
Байланысты:
Документ Word 2007 (2)

1 лист 1.Тіршілік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің ұйымдық шаралары. Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру және жүргізу - мемлекеттің ең маңызды міндеттерінің бірі, қорғаныс шараларының құрамдас бөлігі. Азаматтық қорғаныс (АҚ) - басқару органдарының мемлекеттік жүйесі мен бейбіт және соғыс уақытында халықты, шаруашылық нысандары мен аумағын осы заманғы зақымдау құралдарының зақымдағыш (қиратқыш) факторларының әсерінен, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан қорғау мақсатында жүргізілетін жалпы мемлекеттік шаралардың жиынтығы. АҚ-тың ең басты міндеті халықты (адамдардың денсаулығы мен өмірін сақтау), аумақтарды және шаруашылық жүргізетін нысандарды қорғау болып табылады. АҚ бүкіл республика аумағында аумақтық-өндірістік принцип бойынша ұйымдастырылады. Жер сілкінісіне ұшыраған ҚР аймақтары үшін АҚ құрамалары кемінде 10 адамға бір құтқарушыны, ал су тасқынына, өртке және басқа апатқа ұшыраған өнеркәсіп аймағы үшін 15-20 адам үшін бір құтқарушыны есептей отырып даярланады. АҚ құрамалары құралатын ұйымдардың басшылары кәсіби даярлық, қәзіргі техникамен, қондырғымен, жарақпен, өзге материалдық құралдармен жабдықтау және оларды іс- әрекетке даярлықта ұстау үшін жеке жауап береді. Нысанның бірінші басшысы АҚ-қа жетекшілік етеді. Оған көмекке АҚ штабы құрылады. АҚ шараларын ұйымдастыру және жүргізу үшін АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары құрылады: 1) хабарландыру және байланыс (байланыс негізінде құрылады, хабарлау, байланысты жүзеге асыру, авариялар мен зақымдарды жою), 2) қоғамдық тәртіпті сақтау (ведомстволық күзет бөлімдерінің негізінде құрылады, тәртіпті, қозғалысты реттеу), 3) өрттен қорғау (өртті сөндіру, алдын алу), 4) авариялық- техникалық (ұйымдардың тұрақты жұмыс істеуін арттыру үшін шаралар жүргізу, аварияларды жою), 5) паналау ғимараттар мен жасырыну орындарының (дұрыс пайдалануды, кіргізуді және толтыруды қамтамасыз ету), 6) медициналық (медициналық көмек көрсету, алдын алу), 7) радиациялық және химиялық қорғану (ахуалды қадағалау, бақылау), 8) көлік (көшіру шараларын жүзеге асыру, құрал- жабдықтарды тасып жеткізуді қамтамасыз ету), 9) материалдық-техникалық қамтамасыз ету (азық-түлікпен, күнделікті қажет заттармен, жанар майлармен толық қамтамасыз ету). Базалардын болуына және жергілікті жағдайларға қарай осындай құрамалар құрылуы мүмкін. 2. Тіршілік қауіпсіздігі пәніне анықтама беріңіз? «Өмір қауіпсіздігі негіздері» курсы жоғарғы оқу орындарының күндізгі бһлімнің студенттері үшін міндетті пәні болып табылады және оқу жоспары арнаулы дисциплина/ғылымының арнайы саласы/ ретінде енгізіледі. «Өмір қауіпсіздігі негіздері» курсының мақсаты болашақ мамандарды: - өмір сүрүдін қауіпсіз және қатерсіз жағдайын құру үшін; - жүйенің қызмет көрсету объектісін ескеріп, жаңа техника мен технология үрдестерін қазіргі заманғы экологиялық талаптарға сай жоспарлау; - тұрғындар мен өндіріс қызметкерлік, ауылшаруашылық объектісін төтенше жағдай кезінде апаттар, стихиалық қатерлер және оларды залалсыздандыру укзіндегі жоспарлау мен сауатты шешім қабылдау үшін теориалық білім мен практиқалық біліктілінгін арттыру. Оқытудың міндеттері: - Студенттерді бейбіт және соғыс уақытындағы төтенше жағдайда іс-шара қолғануды, тұрғындарды қорғау әрекеттерін апат, стихиялық қатерлер, - Апаттар, қазіргі заманғы қаруларды пайдаланудың салдарынан туған қауіптерді жоюдағы құтқарушылық көмек жүргізу әдісткріне үйрету; - Студендерді жарақаттану, жұқпалы аурулардың, қаупті ауруладың белгілерін танып білуді, дәрігерге дейінгі жедел- жәрдем көсетуді үйрету; - Зерделеніп отырған профильдің қызметінің орнықтылығын зерттеуді үйымдастыру, зерделету /оқыту/ және студенттерді олардың жұмысының орнықтылығын анықтауды үйрету; - Тұрғындарды азаматтық қорғанысқа үйрету жүйксімен таныстару. - Студенттерді дайындау мамандардың оқу жоспарына байналысты төменгі курстарды оқу жылы бойында жүргізіледі. «Өмір қаупсіздігі негіздерін» оқу емтихан тапсырумен аяқталады. "Өмір қауіпсіздігі" - адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру ортасы мен қауіпсіз қарым-қатынасының, шаруашылық объектілерінің тұрақты жұмыс істеу әдістерін, табиғи және техногендік сипаттағы төтеншө жағдайларды ескерту мен салдарын жою жәнө осы заманғы зақымдау құралдарының қолданылуы мәселелерін зерттейді. Пәнде мынадай мәселелөрдің жәй-күйі мен жағымсыз факторлары қаралады: тіршілік ортасының жәй-күйі мен жағымсыз факторлары - адамның тіршілік ортасымен қарым-қатынасының қауіпсіздігін қамсыздандыру принциптері, физиология негіздері және оның қызметінің қолайлы жағдайлары; 3.Шаруашылық обьект және ұйымға анықтама беріңіз? Ұйым - белгілі бір ниеттер мен мақсаттарды орындау үшін кұрылған және ережелердің ресми құрылымымен, биліктік қатынастармен, еңбек бөлінісімен, шектеулі қабылдаумен сипатталатын ұжым түрі. Термин қазіргі қоғамның әлеуметтік өмірінің барлық аспектілеріне енетін ірі көлемді немесе «күрделі» ұйымдарға қатысты қолданылады.өзара байланысты ерекше максаттарға жетуге және жоғары формалданған құрылымдардың қалыптастырылуына бағытталған әлеуметтік топ. Бұл іскерлік кәсіпорындар, мектептер, ауруханалар,т.б. Шаруашылық объектісі Азаматтық корғанысының үйымдық қүрылымы Азаматтық корғанысты үйымдастыруда жүйеде негізгі буын болып табылатын шаруашылық объектілері маңызды орын алады. Шаруашылық объектілерінде АҚ барлық шараларының негізі қаланады, мүнда соғыс уақытында жүмысшылар мен қызметшілерді қорғау, объектілер жүмысының түрақтылығын қамсыздандыру, қүт- қару жәнө өзгеде шүғыл жүмыстарды жүргізуге күштерді даярлау жө-ніндегі негізгі кешенді шаралар жүргізіледі. ұйымдар: шаруашылық жүргізу объектілерін табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан қорғау жөніндегі перспективалық және ағымдағы жоспарларды және оларды жою жөніндегі іс-қимыл жоспарларын әзірлеуді; шаруашылық жүргізу объектілерінің жұмыс істеу тұрақтылығын арттыру және төтенше жағдайларда олардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралар кешенін әзірлеуді; төтенше жағдайлар зардаптарының алдын алу және жою жөніндегі күштер мен құралдарды жасауды, даярлауды және оларды қолдануға әзірлік жағдайында ұстауды, зардап шеккендерге көмек көрсетуді; мониторинг жүйесін, персоналды, шаруашылық жүргізу субъектілерін және халықты техногендік авариялар туралы құлақтандыруды ұйымдастыруды; ықтимал су тасқындарын, селдерді, көшкіндерді және басқа да қауіпті экзогенді құбылыстарды ескере отырып аумақтарда құрылыс салуды жоспарлауды; тыныс-тіршілігін қамтамасыз ету объектілерінде азық- түліктің, дәрі-дәрмектің және материалдық-техникалық құралдардың қорларын жасауды жүргізеді. шаруашылық жүргізу объектілері - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы өндірісінің және қоғам қызметінің басқа да салаларының мүдделері үшін пайдаланылатын үйлер, ғимараттар және басқа да құрылыстар; ТЖ жөніндегі ҚР Агенттігі, оның мақсаты, құрамы және құрылымдық аумақтық органдары Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру мен жүргізу мемлекеттің негізгі міндеттерінің бірі, онын қорғаныс шараларының қүрамдас бө-лігі. ТЖ-ды ұйымдастыру мен жүргізу тәртібі "Азаматтық қорғаныс туралы" ҚР Заңында белгіленген. ҚР АҚ-на жалпы басшылықты ҚР Премьер Министрі-Азаматтық қорғаныстын бастығы жүргізеді. ҚР Азаматтық қорғанысына тікелей 4.Т.Ж жөніндегі ҚР Агентігі,оның мақсаты,құрамы және құрылымдық аумақтық органдары.басшылық ТЖ жөніндегі ҚР Агенттігіне жүктелген. ТЖ жөніндегі ҚР Агенттігі ҚР Үкіметінің қүрамына кірмейтін, сала аралық үйлестіруді, сондай-ақ табиғи жәнө техногендік сипаттағы ТЖ-ды ескерту мен жою, ҚР Азаматтық қорғанысы, өрт қауіпсіздігі, өнеркәсіп жүмысының қауіпсіз жүргізілуі және тау-кендік бақылау саласында арнайы атқарушы және рүқсат ету міндеттерін жүргізетін орталық атқарушы орган болып табылады. Агенттіктің орталық аппараты департаменттер мен қүры-лымдық бөлімшелерден түрады. Департаменттер тізбесін ҚР Үкіметі бекітеді. Департаментті, директор басқарады. Қазіргі уақытта Агенттік құрамына мына департаменттер кіреді: - Төтенше жағдайларды ескерту департаменті; - Жедел іс- әрекет дөпартаменті; - Азаматтық қорғаныс және әскери бөлімдер департаменті; - Мемлекеттік өрттен қорғау департаменті; - ТЖ техникалық және тау-кендік бақылау жөніндегі департамент. Агенттіктің аумақтық органдарының басшыларын, олардың орынбасарларын (аумақ бойынша бас мемлекеттік инспекторлар) тиісті өкімшілік-аумақтық бірліктердің өкімдерімен көлісе отыра Агенттік төрағасы тағайындайды. Агенттікте төраға, оның орынбасарлары, департамент директор-лары, Агенттік пен оның ведомстволық бағыныстағы кәсіпорындар мен үйымдардың басшылары қүрамындағы алға қүрылады. Ғылыми кеңес қүрылады. . Төтенше жағдайлар жөніндегі ҚР Агенттігінің: - Агенттік құдіретінің саласын реттейтін заңнаманың сақталуына бақылау жасауға; - Үкімет құрамына кірмейтін министірліктерге, орталық атқару- шы органдарға, жергілікті атқарушы органдарға табиғи және тех- ногендік сипаттағы ТЖ салдарын ескерту мен жою жөнінде нұсқаулар беруге; - өз құзыретінің шегінде Азаматтық қорғанысты даярлау және жүргізу мәселесі бойынша шешім қабылдауға; - ҚР үкіметіне ТЖ аймағындағы авария, апат, зілзала, салдарын жою, қоғамдық тәртіпті сақтау мен объектілерді қорғауды қамтамасыз ету үшін қүқық қорғау органдарының, қарулы күштердің әскери бө- лімдері мен қүрамаларын, басқа әскерлер мен қүрамалардың күштері мен қүралдарын тарту туралы үсыныс енгізуге; - өз құзіретінің шегінде аттестация жүргізуге, лицензиялау мен сертификаттауды жүргізуге, сондай-ақ тиісті жүмыс түрлерін жүргізу үшін рүқсат бөруге; - объектілердің жұмысын доғаруға немесе тоқтатуға, адамдардың өміріне қауіп төнгенде немесе төтенше жағдай туындаған кезде көшіру шараларын жүргізуге; - егер объектілік кәсіби авариялық-құтқару қызметтері мен құрамалардың даярлығы мен жәй-күйі белгіленген нормативтерге сай келмеген жағдайда, үйымдардың қызметін толық немесе ішінара тоқтатуға; - бүкіл республика аумағында бірыңғай радио жүйелері белдеуін ұстауға; - ТЖ-ды ескерту және жою жөніндегі мәселелері бойынша журналдар, режимдік анықтамалықтар, бюллетендер мен өзге де басылымдар шығаруға құқығы бар. 5) Азаматтық қорғаныс туралы» Қазақстан Республикасының Заңы. Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру мен жүргiзу - мемлекеттiң аса маңызды мiндеттерiнiң бiрi, оның қорғаныс шараларының құрамдас бөлiгi.Осы Заң Қазақстан Республикасы Азаматтық қорғанысының негiзгi мiндеттерiн, құрылуы мен жұмыс iстеуiнiң ұйымдық принциптерiн, Қазақстан Республикасы орталық, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдарының, ұйымдарының азаматтық қорғаныс саласындағы құзыретін, азаматтарының, шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың құқықтары мен мiндеттерiн белгiлейдi.Халықты және шаруашылық жүргiзу объектiлерiн қорғау Азаматтық қорғаныстың бiрiншi кезектегi мiндетi болып табылады және осы заманғы зақымдау құралдарын қолдану мен табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар кезiнде нұқсанды азайту мүдделерi үшiн халықтың iс-қимыл жасауының оңтайлы тәсiлдерiн ғылыми тұрғыдан анықтау және аумақтар мен шаруашылық жүргiзу объектiлерiн дер кезiнде дайындау негiзiнде жүргiзiледi.Азаматтық қорғаныстың негiзгi мiндеттерi мыналар болып табылады: 1) басқару, құлақтандыру және байланыс жүйелерiн ұйымдастыру, дамыту және оларды ұдайы әзiрлiкте ұстау; 2) Азаматтық қорғаныс күштерiн құру, оларды дайындау және төтенше жағдайлар кезiнде iс-қимыл жасауға ұдайы әзiрлiкте ұстау; 3) орталық және жергiлiктi атқарушы органдардың, ұйымдардың қызметшiлерiн даярлау және халықты оқыту; 4) радиациялық, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) жағдайды қадағалау және оған лабораториялық бақылау жасау; 5) Азаматтық қорғаныстың әскери құрамаларын жұмылдыруға әзiрлiктi қамтамасыз ету; 6) шаруашылық жүргiзу салалары мен объектiлерiнiң жұмыс iстеу тұрақтылығын арттыру жөнiндегi шаралар кешенiн жүргiзу; 7) қорғану құрылыстарының қажеттi қорын, жеке қорғану құралдарының және Азаматтық қорғаныстың басқа да мүлкiнiң қорларын жинау және әзiрлiкте ұстау; 8) халыққа, орталық және жергiлiктi атқарушы органдарға адамдардың өмiрi мен денсаулығына төнген қатер және орын алып отырған жағдайда iс-қимыл жасау тәртiбi туралы хабарлау; 9) iздеу-құтқару жұмыстары мен басқа да шұғыл жұмыстарды жүргiзу, зардап шеккен халықтың тiршiлiгiн және оларды қауiптi аймақтардан эвакуациялауды ұйымдастыру; 10) азық-түлiктi, су көздерiн, тамақ шикiзаттарын, жемшөптi, мал және өсiмдiктердi радиоактивтiк, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) уланудан, мал және өсiмдiк iндеттерiнен қорғау. 6.Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру мен тәртіптері. АҚ-ты үйымдастыру принциптері мен тәртіптері Азаматтық қорғаныс республиканың бүкіл аумағында аумақтық- өндірістік принцип бойынша ұйымдастырылады. АҚ шараларын орталық, жергілікті өкілетті және атқарушы органдары, ҚР жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар АҚ басқару органдары мен күштері, ҚР азаматтары жүргізеді. АҚ-қа даярлық пен өткізу жөніндегі шараларды жүргізудің тәртібін, көлемі мен мерзімін ҚР Үкіметі анықтайды. АҚ шараларын кешенді және саралай жүргізу мақсатында маңыздылық деңгейін ескере отырып, ҚР Үкіметі анықтаған тәртіппен қалаларды топтарға, ал үйымдарды санаттарға жатқызу жүргізіледі. АҚ шараларын ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі жауапкершілік орталық, жергілікті атқарушы органдар мен меншіктің барлық нысанындағы үйымдар басшыларына жүктеледі. 7) Азаматық қорғаныстың ТЖ кезінде халықтың тіршілігін қамтамасыз етудегі орны мен міндеттері. Халықты және шаруашылық жүргiзу объектiлерiн қорғау Азаматтық қорғаныстың бiрiншi кезектегi мiндетi болып табылады және осы заманғы зақымдау құралдарын қолдану мен табиғи және техногендiк сипаттағы төтенше жағдайлар кезiнде нұқсанды азайту мүдделерi үшiн халықтың iс-қимыл жасауының оңтайлы тәсiлдерiн ғылыми тұрғыдан анықтау және аумақтар мен шаруашылық жүргiзу объектiлерiн дер кезiнде дайындау негiзiнде жүргiзiледi. Азаматтық қорғаныстың негiзгi мiндеттерi мыналар болып табылады: АҚ-тың негізгі міндеттері: - басқару, хабарлау және байланыс жүйесін үйымдастыру, дамыту және түрақты әзірлікте үстау; - АҚ күштерін қүру, оларды даярлау және ТЖ кезіндегі іс- әрекетке түрақты әзірлікте үстау; - орталық, жергілікті және атқарушы органдардың, үйымдардың қызметкерлерін даярлау және халықты үйрету; - радиациялық, химиялық және бактериологиялық (биологиялық) ахуалды қадағалау мен лабораториялық бақылау; - АҚ әскери қүрамаларының жүмылдырушылық даярлығын қамтамасыз ету; - шаруашылық салалары мен объектілерінің түрақты жүмысын арттыру жөніндегі шаралар кешенін жүргізу; - қорғаныс ғимараттарының қажетті қорын, жеке қорғаныс қүралдарын және АҚ-тың өзге бөлігін жинау және әзірлікте үстау; - халықты, орталық, жергілікті және атқарушы органдарды адамдардың денсаулығы мен өміріне төнген қауіп пен қалыптасқан жағдайдағы іс- әрекет тәртібі туралы қүлақтандыру;- құтқару-іздестіру және өзге кезек күттірмейтін жұмыстарды жүргізу, зардап шеккен халықтың тіршілік қамын ұйымдастыру және оларды қауіпті аймақтан алып кету; - азық-түлікті, су көздерін, тамақ шикі затын, жемді, хайуанаттар мен өсімдіктерді радиоактивтік, химиялық және бактериологиялық (биологиялық) зақымдаудан, эпизоотия мен эпифитотиядан қорғау. 9) Бейбіт уақыттағы төтенше жағдайларға сипаттама беріңіз? Төтенше жағдайлар туралы халық пен ұйымдарға хабарлау Бейбіт уақытта (зілзала, авария мен апат қауіпі немесе болған кезде) және жау шабуылы қауіпі кезінде төнген қауіп туралы халыққа дер кезінде және сенімді хабарлауды, сондай-ақ халыққа жағдай туралы хабарлау мақсатында олардың назарын аудару үшін электр сиреналары мен өндірістік гудоктар және "Баршаңыздың назарыңызға!" АҚ ескерту дабылының берілгөндігін білдіретін өзге де қүралдар қосылады. Осы дабыл бойынша радионы, радио мен телевизиялық хабарлар қабылдағыштарын қосып ТЖ жөніндегі басқарманың (бөлімнің) шүғыл хабарын тындаған соң, берілген ақпаратқа сәйкес іс-әрекет ету керек. Соғыс уақытында жау шабуылы мен әуе, радиациялық, химиялық және бактериологиялық қауіп төнген кезде де "Баршаңыздың назарыңызға!" дабылы беріледі, оның артынша халықтың алдағы іс-әрекеті мен панаханалардың орналасқан жері туралы ақпарат беріледі. БЕЙБІТ ЖӘНЕ СОҒЫС УАҚЫТЫНДАҒЫ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» (5.07.96ж) ҚР Заңы республика аумағында табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту мен жою жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттейді. Онда, халықты, қоршаған орта мен шаруашылық объектілерін төтенше жағдайлардан және одан туындаған салдардан қорғау мен мемлекеттік саясат жүргізуде басым салаларының бірі екендігі атап көрсетіледі. Занда төтенше жағдайға, зілзалаға, аварияға, апатқа анықтама беріледі, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай саласындағы ұйымдардың міндеттемесі, халықтын құқығы мен міндеттемсі белгіленіп, мемелекеттік органдар мен жергілікті басқару органдарының өкілеттігі атап көрсітілген. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай саласындағы заңның бұзылғандығы үшін жауапкершілік белгіленген. Заңда төтенше жағдайға қатысты басқа да мәселелер мазмұндалған. 1) бейбiт уақытта: құтқару жұмыстарын жүргiзуге адам құрамын жан- жақты дайындау мен оны аттестациялауды ұйымдастыру; iздестiру-құтқару жұмыстарын жүргiзу және зардап шеккен халықтың тiршiлiгiн қамтамасыз етуге жан-жақты көмек көрсету; төтенше жағдайлардың алдын алуға бағытталған шараларға қатысу; Қазақстан Республикасы тиiстi келiсiмдер жасасқан шет мемлекеттердiң аумақтарында төтенше жағдайлар болған кезде құтқару жұмыстарына қатысу; iзгiлiк көмек ретiнде төтенше жағдайлар аймағына әкелiнетiн жүктерге iлесе жүру және оларды күзету; мобилизациялық өрiстетуге дайындық және жауынгерлiк әзiрлiктiң жоғары дәрежесiне келтiру жөнiндегi шараларды жүзеге асыру; бейбiт және соғыс уақытында Азаматтық қорғаныстың әскер бөлiмдерiн кеңiнен өрiстетуге, құтқару және басқа да шұғыл жұмыстарды жүргізуге арналған қару-жарақты, техниканы, басқа да материалдық-техникалық құралдарды жинақтау, сақтау және дер кезiнде жаңартып отыру; 10) Соғыс уақыттағы төтенше жағдайларға сиппаттама беріңіз? соғыс уақытында: зақымдану ошақтары мен залалдану аймақтарында радиациялық, химиялық барлау жүргiзу; зақымдану ошақтарында, залалдану және топан су басқан аймақтарда құтқару және басқа да шұғыл жұмыстар жүргiзу; халық пен шаруашылық жүргiзу объектiлерiне эвакуация жүргiзуге қатысу; халықтың тiршiлiгiн қамтамасыз ету объектiлерiн қалпына келтiру жөнiндегi жұмыстарды жүргiзуге қатысу, аэродромдарды, жолдарды, өткелдердi және тыл инфрақұрылымының басқа да маңызды элементтерiн қалпына келтiруге байланысты аумақтық қорғаныстың жекелеген мiндеттерiн орындау болып табылады. Төтенше жағдайлар туралы халық пен ұйымдарға хабарлау (зілзала, авария мен апат қауіпі немесе болған кезде) және жау шабуылы қауіпі кезінде төнген қауіп туралы халыққа дер кезінде және сенімді хабарлауды, сондай-ақ халыққа жағдай туралы хабарлау мақсатында олардың назарын аудару үшін 8)Азаматтық қорғаныс құрамалары, оның мақсаты мен құрылу тәртібі Азаматтық қорғаныс құрамалары - облыстарда, қалаларда, аудандарда, орталық және жергілікті атқарушы органдарда, ұйымдарда құрылатын аумақтық және объектілік құрамалар, Азаматтық қорғаныс пен төтенше жағдайлар қызметтерінің құрамалары; АҚ-тың негізгі міндеттері: - басқару, хабарлау және байланыс жүйесін үйымдастыру, дамыту және түрақты әзірлікте үстау; - АҚ күштерін қүру, оларды даярлау және ТЖ кезіндегі іс-әрекетке түрақты әзірлікте үстау; - орталық, жергілікті және атқарушы органдардың, үйымдардың қызметкерлерін даярлау және халықты үйрету; - радиациялық, химиялық және бактериологиялық (биологиялық) ахуалды қадағалау мен лабораториялық бақылау; - АҚ әскери қүрамаларының жүмылдырушылық даярлығын қамтамасыз ету; - шаруашылық салалары мен объектілерінің түрақты жүмысын арттыру жөніндегі шаралар кешенін жүргізу; - қорғаныс ғимараттарының қажетті қорын, жеке қорғаныс қүралдарын және АҚ-тың өзге бөлігін жинау және әзірлікте үстау; - халықты, орталық, жергілікті және атқарушы органдарды адамдардың денсаулығы мен өміріне төнген қауіп пен қалыптасқан жағдайдағы іс- әрекет тәртібі туралы қүлақтандыру; - құтқару-іздестіру және өзге кезек күттірмейтін жұмыстарды жүргізу, зардап шеккен халықтың тіршілік қамын ұйымдастыру және оларды қауіпті аймақтан алып кету; - азық-түлікті, су көздерін, тамақ шикі затын, жемді, хайуанаттар мен өсімдіктерді радиоактивтік, химиялық және бактериологиялық (биологиялық) зақымдаудан, эпизоотия мен эпифитотиядан қорғау. АҚ-ты үйымдастыру принциптері мен тәртіптері Азаматтық қорғаныс республиканың бүкіл аумағында аумақтық-өндірістік принцип бойынша ұйымдастырылады. АҚ шараларын орталық, жергілікті өкілетті және атқарушы органдары, ҚР жергілікті өзін-өзі басқару органдары, ұйымдар АҚ басқару органдары мен күштері, ҚР азаматтары жүргізеді. АҚ-қа даярлық пен өткізу жөніндегі шараларды жүргізудің тәртібін, көлемі мен мерзімін ҚР Үкіметі анықтайды. АҚ шараларын кешенді және саралай жүргізу мақсатында маңыздылық деңгейін ескере отырып, ҚР Үкіметі анықтаған тәртіппен қалаларды топтарға, ал үйымдарды санаттарға жатқызу жүргізіледі. АҚ шараларын ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі жауапкершілік орталық, жергілікті атқарушы органдар мен меншіктің барлық нысанындағы үйымдар басшыларына жүктеледі.электр сиреналары мен өндірістік гудоктар және "Баршаңыздың назарыңызға!" АҚ ескерту дабылының берілгөндігін білдіретін өзге де қүралдар қосылады. Осы дабыл бойынша радионы, радио мен телевизиялық хабарлар қабылдағыштарын қосып ТЖ жөніндегі басқарманың (бөлімнің) шүғыл хабарын тындаған соң, берілген ақпаратқа сәйкес іс-әрекет ету керек. Соғыс уақытында жау шабуылы мен әуе, радиациялық, химиялық және бактериологиялық қауіп төнген кезде де "Баршаңыздың назарыңызға!" дабылы беріледі, оның артынша халықтың алдағы іс-әрекеті мен панаханалардың орналасқан жері туралы ақпарат беріледі. БЕЙБІТ ЖӘНЕ СОҒЫС УАҚЫТЫНДАҒЫ ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» ҚР Заңы республика аумағында табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды ескерту мен жою жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттейді. Онда, халықты, қоршаған орта мен шаруашылық объектілерін төтенше жағдайлардан және одан туындаған салдардан қорғау мен мемлекеттік саясат жүргізуде басым салаларының бірі екендігі атап көрсетіледі. Занда төтенше жағдайға, зілзалаға, аварияға, апатқа анықтама беріледі, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай саласындағы ұйымдардың міндеттемесі, халықтын құқығы мен міндеттемсі белгіленіп, мемелекеттік органдар мен жергілікті басқару органдарының өкілеттігі атап көрсітілген. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай саласындағы заңның бұзылғандығы үшін жауапкершілік белгіленген. Заңда төтенше жағдайға қатысты басқа да мәселелер мазмұндалған. 11) Азаматтық қорғаныстың негізгі міндеттері қандай? Азаматтық қорғаныс – соғыс қақтығыстары кезінде немесе осы қақтығыстар салдарынан туындайтын қауіптерден халықты және ел аумағын қорғау жөніндегі іс-шаралар кешенін іске асыруға арналған азаматтық қорғаудың мемлекеттік жүйесінің құрама бөлігі. Азаматтық қорғаныстың негізгі міндеттері: 1) табиғи және техногендік сипаттағы төтенше ахуалдардың алдын алу және олардың салдарын жою; 2) халықты және объектiлердi қорғау; 3) төтенше ахуалдар туындағанда авариялық- құтқару және басқа да кезек күттірмейтін жұмыстарды жүргізу арқылы адамдарды құтқару және эвакуациялау; 4) азаматтық қорғау күштерін құру, оларды даярлау және төтенше ахуалдар кезінде іс-қимылдарға тұрақты әзірлікте ұстау; 5) орталық және жергілікті атқарушы органдар, ұйымдар мамандарын даярлау және халықты оқыту; 6) табиғи және техногендік сипаттағы қауіпті факторлардың, қазіргі зақым келтіру құралдарының ықпал ету әсерін жою, төмендету жөніндегі іс-шаралар кешенін жүргізу; 7) азаматтық қорғаныстың қорғау құрылыстары, жеке қорғану құралдарының қорлары және басқа да мүліктің қажетті қорын жинақтау және әзірлікте ұстау; 8) адамдардың өмірі мен денсаулығына төнген қауіп және қалыптасқан жағдайдағы іс-қимыл тәртібі туралы халықты, орталық және жергілікті атқарушы органдарды хабардар ету; 9) радиоактивті, химиялық, бактериологиялық (биологиялық) зақымданудан, эпизотийден және эпифитотийден азық-түлікті, су көздерін (шаруашылық - ауыз су мақсаттары үшін су жинау орындары), тамақ өнімдерін, жемшөпті, жануарлар мен өсімдіктерді қорғау; 10) өнеркәсіптік және өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету; 11) хабардар ету және байланыс жүйелерін ұйымдастыру, дамыту және тұрақты әзірлікте ұстау; 12) қауіпті факторлардың зақымдау әсерін төмендету немесе жою бойынша іс-шаралардың мониторингін жасау, оларды әзірлеу және іске асыру болып табылады. 12) Табиғи сипаттағы төтенше жағдай – дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны және басқалар), табиғи өрт, індеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық өсімдіктерінің және ормандардың кеселдері мен зиянкестері арқылы зақымдануын туғызатын Төтенше жағдайлар. Табиғи төтенше жағдайларға: -геофизикалық қауіпті құбылыстар (жер сілкінісі, вулкан); -геологиялық қауіпті құбылыстар (көшкіндер, сел, сырғыма, -метеорологиялық және агрометеорологиялық қауіпті құбылыстар (дауыл, -теңіздегі гидрологиялық қауіпті құбылыстар (теңіз деңгейінің -гидрологиялық қауіпті құбылыстар (су басу, тасқындар, -табиғи өрттер (ормандық, далалық, шымтезектік); -адамдардың жұқпалы ауруға шалдығуы (эпидемиялар); -ауылшаруашылық малдардың жұқпалы ауруға шалдығуы (эпизоотиялар); -ауылшаруашылық өсімдіктердің ауруға және зиянкестерге шалдығуы жатады 13) Техногендік сипаттағы төтенше жағдай - өнеркәсіп, көлік авариялары және басқа да авариялар, өрт (жарылыс), күшті әсер ететін улы, радиоактивті және биологиялық жағынан қауіпті заттарды тарататын (тарату қаупі бар) авария, үйлер мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердің бұзылуы, тіршілікті қамтамасыз ететін электр-энергетика және коммуникация жүйелеріндегі, тазарту құрылыстарындағы авария туғызған Төтенше жағдай. Техногенді сипатты төтенше жағдайлар: -өндірістік; -транспорттық авариялар (темір жол поездары, теңіз -өрттер (жарылыстар); -ҚӘУЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар; -РЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар; -СҚЗ тасталуымен (тасталуы ықтимал) авариялар; -ғимараттардың кенеттен құлауы; -электр-энергетикалық жүйелердегі авариялар; -коммуналдық тіршілікті қамсыздандыру желілердегі авариялар; -тазартқыш құрылыстардағы авариялар; -гидродинамикалық авариялар (платиналардың, бөгеттердің бұзылуы) жатады. 14.Төтенше жағдайдың жіктелісі. Төтенше жағдайлар үш негізгі белгілер бойынша жіктелінеді: 1) Пайда болу саласы бойынша. 2) Ведомстволық қатыстылығы бойынша. 3) Аумақтық таралуы бойынша. Пайда болу бойынша төтенше жағдайлар: - табиғи; - техногенді; - жанжалды болып бөлінеді. Табиғи төтенше жағдайларға: - геофизикалық қауіпті құбылыстар - геологиялық қауіпті құбылыстар - метеорологиялық және агрометеорологиялық қауіпті құбылыстар - теңіздегі гидрологиядық қауіпті құбылыстар - гидрологиядық қауіпті құбылыстар - табиғи өрттер - адамдардың жұқпалы ауруға шалдығуы - ауылшаруышылық малдардың жұқпалы ауруға шалдығуы - ауылшаруашылық өсімдіктердің ауруға және зиянкестерге шалдығу жатады. Техногенді сипаттағы төтенше жағдайларға: - өндірістік - транспорттық авариялар - өрттер - ҚӘУЗ тасталуымен авариялар - РЗ тасталуымен авариялар - БҚЗ тасталуымен авариялар - ғимараттардың кенеттен құлауы - электр-энергетиқалық жүйелердегі - коммуналдық тіршілікті қамсыздандыру желілердегі авариялар - тазартқыш құрылыстардағы авариялар - гидродинамикалық авариялар жатады. Жанжалды сипаттағы төтенше жағдайларға: - қарулы шабуыл - кейбір аймақтардағы толқулар - соғыс уақыттағы әскери әрек терде қазіргі зақымдау тәсілдерді қолдану жатады. Ведостволық қатыстығы бойынша төтенше жағдайлар мыналарға бөлінеді: - құрылыста - өндірісте - халыққа үй-жайлылық және коммуналды- тұрмыстық қызмети көрсету саласында - көліктік байланыста Аумақтық таралуы бойынша төтенше жағдайлар мыналарға бөлінеді: - объектілік - жергілікті - аймақтық - кең ауқымды 15) Жанжалды сипаттағы төтенше жағдайларды жікте Жанжалды сипаттағы төтенше жағдайларға: - қарулы шабуыл - кейбір аймақтардағы толқулар - соғыс уақыттағы әскери әрекетерде қазіргі зақымдау тәсілдерді қолдану жатады. Жанжалды сипатты төтенше жағдайлар: -қарулы шабуыл; -кейбір аймақтардағы толқулар; -соғыс уақыттағы әскери әрекеттерде қазіргі зақымдау Ведомстволы қатыстығы бойынша төтенше жағдайлар мыналарға -құрылыста;-өндірісте; -халыққа үй-жайлылық және комуналды-тұрмыстық қызмет көрсету -көлікте; -ауылшаруашылықта; -орман шаруашылығында; + -көліктік байланыста (газөткізгіштер, мұнайөткізгіштер). 16.Ведомстволы қатыстығы бойынша төтенше жағдайлар жіктемесін корсетіңіз? Ведостволық қатыстығы бойынша төтенше жағдайлар мыналарға бөлінеді: - құрылыста - өндірісте - халыққа үй- жайлылық және коммуналды-тұрмыстық қызмети көрсету саласында - көліктік байланыста -ауыл шаруашылықта -орман шаруашығында -көліктік байланысиа (газ өткізгіштер,мұнай өткізгіштер) 17.Табиғаттағы тосын жағдай дегеніміз не? Табиғаттағы тосын жағдай - бүл адамның қоршаған ортамен қарым-қатынасы нәтижесінде және оның өміріне, денсаулығы мен мүлігіне қауіп төнгенде болуы мүмкін жағдай. Мысалы, ықтимал жарақаттар, өсімдіктер мен хайуанаттардың уымен улану, табиғи-ошақтық ауруларға шалдығу, тау ауруы, күн өту жәнө дененің суынуы, улы хайуанаттар мен жәндіктердің шағуы, жұқпалы аурулар. Экологиялық тосын жағдайларға белгілі жайттарда ерекше маңызға ие болатын тосын оқиғалар жатады (суық, ыстық, аштық, шөлдеу, шаршау, экоулану, тән ауруы). Олардың жағымсыз әсер ету деңгейі ерекшелігі соншалықты аурудың асқынуына, сіресіп қалушылыққа алып келеді. Тосын жағдайдың дамуына немесе пайда болуына әсер ететін табиғи орта факторлары: температура және ауаның ылғалдығы, күн радиациясы, жауын-шашын, атмосфераның барометрлік қысым деңгейі, жел, дауыл. Бүған сондай-ақ жер бедері, су көздері, флора мен фауна, жер магнит өрісінің ауытқуы жатады. Қорғаныс қызметін қамтамасыз ететін табиғат аясындағы тосын жағдайларды адамның қалыпты тіршілігіне ықпал ететін факторлар: киім, авариялык, жабдық, дабыл мен байланысқа арналған қондырғы, тамақ пен су қоры, авариялық жүзу қүралдары, әр түрлі мақсатқа пайдаланылатын қолда бар заттар. 18) Адамның табиғаттағы өзін-өзі ұстауының кейбір тәртіптері. Орманда жүргенде есіңізде болсын:  Қоқыс пен оттықты тастамаңыз;  Отты таратпаңыз және қоқысты өртке қауіпті жерлерде жақпаңыз;  Абай болыңыз! Отты таза алаңда жағыңыз;  Дем алған жерден кетерде отқа су құйып немесе топырақпен жауып, толық өшіріп кетіңіз;  Орманда майланған немесе бензин сіңіп қалған маталарды қалдырмаңыз;  Бөтелкенің жәшігі мен сынған бөтелкелерді қалдырмаңыз. Күн сәулесі түсіп өртке айналуы мүмкін; Жаңа басталған өртті сумен, ағаштың жапырақты бұтақтарымен және топырақ тастау арқылы өшіріңіз Су тасқыны кезінде:  үйдегі газды, суды, жарықты сөндіру;  пештегі жанып жатқан отты өшіру;  үйдегі бағалы заттарды үйдің төбесіне немесе жоғары қабатқа шығару;  бірінші қабаттағы есік пен терезелерді тақтаймен немесе фанермен қағып тастау;  мал тұратын сарайдағы есіктердің ілгішін ашып тастау. Кездейсоқ су тасқанында өзіңізбен бірге жылы киім, мүмкіндігінше су өткізбейтін киім, жамылғы, тамақ және т.б. керекті нәрселерді алып, рельфтің ең биік жеріне көтеріліңіз, ол жерді ешқашан су баспайды. Егер ол болмаса, қайық және т.б. дайындау қажет. Су кеткеннен кейін электр сымдарынан, зақымданған газ магистралдан сақ болу қажет. Үйге кірер алдында, су тасқынынан зақымданбағандығын байқау қажет. Судан табылған заттардан тамақ әзірлеуге болмайды. Көшкін қаупі бар аймақтарда қауіпсіздік шараларын сақтау  таулы аймақтардағы жағдайларды бұқаралық ақпараттық құралдаынан тыңдаңыз;  Қатерлі аймақта тоқтаусыз жаңбыр жауса, ол жерден тез арада кетуге тырысыңыз;  Келе жатқан көшкін ағынына 50-60 м жақындамаңыз;  Тау шеттеріне және көшкін ағатын аймаққа тоқтамаңыз;  Қауіпті жерлерде адамдар арасындағы қашықтық 20-30 м болсын;  Қаупі бар аймақтарға тынығуға бармаңыз, көлдің жағысына лагер палаткасын тікпеңіз:  Көшкін болатынын сезген жағдайда, тауға шығып, неғұрлым алысырақ кетуге тырысыңыз;  Көшкін өткеннен кейін ол жерге түспеңіз, себебі ол жерде тағы да көшкін қаупі болуы ықтимал;  Қауіпті аймақтада қауіпсіздік шараларын сақтаңыз;  Теңіздің мұз жағында болу, қауіп төнген жағдайда дауыл тллқыны болмағанда ауа температурасының жағымсыз жағында болу;  Көлдің бөгет бойымен, жылжып жүрген үлкен мұздың немесе қар көшкіні үстімен жүрмеңіз; Мұз үстінде жүру ерекшеліктері:  қатпаған мұз үстінде шықпаңдар;  мұз үстінде топ болып тұрамау керек;  мұз жарылған, шұңқыр жерлерге жақындамаңыз;  биік жардан шана, шаңғымен сырғанамаңыз;  мұз үстіне рұқсат етілмеген жерлерден өтпеңіз;  мұз үстіне қараңғы, нашар көрінетін кезде шықпаңыз;  өткел жоқ жерден мотоцикл, автокөлікпен жүрмеңіздер Мұз үстінде қалып қойғанда не істеу керек: Шу көтермей, даурықпай, тыныштық сақтаңыз. Жағдайды анықтап, қасыңыздағы адамдарды тыныштық сақтауға шақырыңыз! Мүмкіндік болса 1-2 адм суға секіріп жағаға жүзіп барып, көмек шақырсын. Мұз үстінде қалғандар аспанға оқ атып, от жағып, дауыстап адамдардың көңілін өздеріне аударуы қажет. Құтқару құралдарын ағаштан, резина камераларынан, ұйықтайтын қапшық т.б. жсауға болады Қарлы боран (дауыл) Егер сіз боранда қалсаңыз: Қар үстінен паналайтын орын дайында;  ағаштардың арасынан қуыс жер табыңыз;  паналайтын орныңызды үлкейтіңіз;  ұйықтамауға тырысыңыз, егер бар болса балауыз жағыңыз. 19.Тәуекелдік факторларға сиппаттама беріңіз? Тәуекелдік, қатер – 1) келеңсіз зардаптарға ұшырататын оқиғалардың басталу ықтималдығы; 2) экономикалық қызмет шарттарының кездейсоқ өзгеруіне байланысты күтілген табыстың, мүліктің‚ ақшалай қаражаттың болжанбаған шығасыға ұшырау қаупі. Қауіп-қатер үш топқа бөлінеді, олар: саяси тәуекелдік – саяси өзгерістердің, әскери жанжалдардың, шектеулер енгізудің, тыйым салудың, мүлікті ұлт меншігіне айналдырудың, т.б. экономикалық үдерістерге ықпал етуінен туындайтын қатер; экол. Тәуекелдік – қазіргі табиғат нысандары мен факторлардың антропогендік өзгеріске түсуінің ықпалымен байланысты қатер; экономикалық тәуекелдік – қабылданатын шаруашылық шешімдердің немесе жасалған әрекеттердіңэкономикалық үдерістерге ықпал етуінен туындайтын қатер. Экономикалық тәуекелдік мынадай түрлерге бөлінеді: банк тәуекелдігі – несие ұйымдары жүзеге асыратын операциялардың айрықшалығына байланысты пайдаланылмай қалу қаупі; несиелендіру Тәуекелдігі – қарызгердің алған несиесін қайтармауы және алынған несие үшін пайызды төлемеу ықтималдығы; валюталық тәуекелдік – валюталар бағамының болжап білуге болмайтын өзгеріске ұшырауына байланысты валюталық шығасыға ұшырау қаупі; пайыздықтәуекелдік – пайыздық мөлшерлемелердің болжап білуге болмайтын өзгеріске ұшырауы; сақтандыру тәуекелдігі – сақтандыру жүргізілетін қайсыбір ықтимал оқиғалардың басталуы қаупі; инфляциялық тәуекелдік инфляциялық үдерістердің салдарынан өндіріс шығынының арту қаупі; баға тәуекелдігі – пайыздық мөлшерлеменің өсу немесе құлдырауы салдарынан борышқорлық міндеттеме бағасының өзгеру қаупі. Кәсіпорында тәуекелдік үш түрге бөлінеді, олар: өндірістіктәуекелдік – өнім өндірумен, қызмет көрсетумен, өндірістің болжалды көлемінің төмендеуі ықтималдығымен, шығынның болжанбаған деңгейде көбеюімен байланысты шығасыға ұшырау қатері; коммерциялық тәуекелдік – бағаның өзгеруі, сату көлемінің төмендеуі, айналыс шығынының артуы кезінде өнімді сату, қызметтерді көрсету үдерісінде туындайтын шығасы қатері; қаржы тәуекелдігі – кәсіпорынның банкілермен, басқа да қаржы мекемелерімен қарым-қатынасы үдерісінде несие үшін пайыз мөлшерлемесінің болжанбаған деңгейде өсуі, салық жүйесіндегі өзгерістер салдарынан туындайтын қатерлітәуекелдік шығасының белгілі бір деңгейде пайда болуының жиілігімен және ықтималдығымен, яғни шығасыға ұшырататын шарттардың пайда болу ықтималдығының пайызымен өлшенеді. Шығасы деңгейіне қарай мынадай түрлерге ажыратылады: мүмкіндікті тәуекелдік – пайданың не оның бөлігінің шығасыға ұшырау қаупі; дағдарысты (қиындық туғызатын)тәуекелдік – түсімді кем алу, жұмсалған шығынның өтелмеу қатері; апатты тәуекелдік (мүліктен айрылу, банкротқа ұшырау қатері). 20) Адамға қауіп төнетін факторлар: аштык,ыстық, шөлдеу фактроларына сипаттама беріңіз? Ыстық-бұл фактор адамға қауып төдіруі мүмкін, өйткені адамдар қатты температурадаға ауа-райына бейімделмеген.Мысалға алсақ адам ыстық тандыр шөл жерде сусыз , тамақсыз жүрсе, адам өліп кетуі мүмкін.Өйткені осындай қатты ыстық ауа-райы адамды сорғыту күйіне шейін алып келеді. Әрине Африкадағы адамдар осындай ыстыққа төзімді , өйткені олар туылғаннан бері сол жерде өмір сүріп жүр.Демек олар күннің ыстығынан қорғану үшін неше түрлі амал тапқан мысалы сол жердегі адамдар дененің барлық жерін сонымен қоса басын арнайы ыстық өткізбейтін киіммен қаптап алады , оның устіне олар осы ауа райына беймделген. Аштық - кең тараған азық-түлік өнімдерінің жетіспеушілігі, ол аштық пен жоғарғы коэффициентті халықтың өліміне әкеп соқтырады. Аштықтың кезінде тек аштықтан ғана емес,аурулардан да өледі. Шөлдеу – организмде су азайған кезде немесе судың және қандағы минералдық, сондай-ақ органикалық заттардың қалыпты арақатынасы өзгерген кезде дамитын физиологиялық сезім. Шөлдеу жеке организмнің немесе бүтіндей түрдің тіршілік әрекетін сақтауға бағытталған негізгі биол. мотивацияға (адам мен жоғары сатыдағы жануарлардың өз қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын қимыл-әрекеттерін іске асыруға бағытталған ми құрылымының белсенді жағдайы) жатады. Ол организмдегі су қоры азайғанда немесе су мен минералдық тұздардың (көбінесе NaCl) қалыпты арақатынасы бұзылғанда пайда болады. Шөлдеудің пайда болуы – организмдегі су теңдестігі мен электролиттер тепе- теңдігін тұрақты ұстап тұруға мүмкіндік береді. Сондай-ақ Шөлдеу кейбір аурулардың ( мысалы , қант диабеті, бүйрек аурулары, тағыда басқа ) белгісі болып саналады. Ми жұмысының бұзылуынан пайда болатын кейбір аурулардың салдарынан суға деген қажеттілік сезілмеуі мүмкін. Ересек адамға денесінің 1 кг массасына шаққанда тәулігіне 38 – 40 мл-ге дейін су қажет. Шөлдеген кезде сілекей бөлінуі шектеліп, ауыз құрғайды, диурез процесі баяулайды. Организмдегі су тапшылығы 4 – 5% болған кезде тер шығу азайып, терінің темп-расы көтеріледі, тыныс алу мен жүрек соғуы жиілеп, ас қорыту бездерінің секрециясы төмендейді. Ал денедегі су тапшылығы 8 – 10%-ға жеткен кезде – адамның жұмыс қабілеті күрт төмендеп, сілекей бөлінуі мүлдем тоқтайды, денедегі су тапшылығы 20%-дан асып кетсе, организм өз тіршілігін тоқтатады. 21) Адам өміріне қауіп төнетін факторлар: қорқыныш,әлсіреу, жалғыздық факторларына сипаттама беріңіз? Қорқыныш — жалған немесе шындық қауіптерден жаппай үрейлену. Қорқыныш моральдық — психикалық көңіл- күйдің, рух күшінің төмендеуі, қабылдаудың бәсеңдеуі, еліктеу, ретсіз қозғалыс, илану механизмдерінің белсенді әрекеттерінің күшеюі. Қорқыныш — арнайы әлеуметтік жағдайларда мазасыздану және үрейленуден, адамның қатты әсерленгіштігінің нәтижесінде болатын толғаныстар. Жалғыздық өмірге бейімделу барлық жастағы адамдар үшін маңызға ие және барлығында әр түрлі болады. Жалғыздықты қабылдау немесе қабылдамаудың тамыры тереңде. Ал қартайған кезде теріс салдары анық көрініп, шиеленісе түседі. Қазіргі қоғамда жалғыздық – тапты, нәсілшілдікті, жас шекарасын білмейтін жалпы құбылыс. Адамдар өмірлерінде оның елеулі тұсы болғанын біле бермейді. Осы күйзеліске әлі дайын емес, олар басында өздерін жоғалтады, содан кейін оның ауыр соққыларына жапа шегеді. Егде адамдардың жалғыздық сезімі нің әркелкілігі мен күрделілігі екі жүзділік сипаттан көрініс табады. Бір жағынан, бұл айналасындағылармен алшақтықты ұлғайтатын ауыр сезім, жалғыз өмір сүру салдарынан қорқақтық, екінші жағынан – айналасындағылардан бөлек тұру, өз әлемі мен ондағы тұрақтылықты бөгде адамдардың бұзуынан қорғау ниеті. Әлсіздік — адамның психологиялық және физиологиялық күйін білдіретін ұғым. Психологиялық әлсіздік адамның таным, ақыл-ой, сезім қабілеттерінің нашарлығын аңғартады. Физиологиялық әлсіздік адамның жүйке жүйесі қызметінінің осалдығын білдіреді. Әлсіздік әр түрлі себептерге байланысты пайда болады. Оған биологиялық факторлар (қартаю, сырқаттану, организмнің тозуы тағы басқа) және психологиялық факторлар (күйзелу, қайғылану, шаршау тағы басқа) себеп болуы мүмкін. Әлсіздік ауыспалы мағынада адамның материалдың және рухани тұрғыдан жұтаңдығын да білдіреді. Әлсіреу (Ослабление; attenuation) - электроникада бұл термин, әдетте, сигнал кабельден өткенде оның амплитудасының өзгерісіне қатысты қолданады. Егер әлсіреу өте жоғары болса, онда сигналды пайдаланудан бұрын ол күшейтілуі тиіс. Сигналдарды өте ұзын желілер бойынша тарату кезінде әлсіреу айтарлықтай маңызды рөл атқарады. 22.Тірі қалу факторлары: өмірге құштарлыққа дегеніміз не? Қиын жағдайдағы іс-әрекеттерге әрдайым дайын болу керек. Алғырлық сенімділікті тудырады. Сенімділік кез-келген тосын жағдайдан алып шығады. Кез-келген адам өзі күтпеген үлкен іс-әрекеттерді жасайды. Тек не істеу керектігін ғана білу керек. Қайғылы жәйт әркімнің басына туады. Оны күту - еш шарасыз қаза болу деген сөз. Оған дайындалу - тірі қалу деген сөз! Тығырықтан шығуды үйрену керек. Тосын жағдайдан тірі қалудың мысалына Дефоның романындағы Робинзон Крузоны келтіруге болады. Кәсіби саяхатшылардың сансыз армиясына «жабайы» демалыс ауесқойларын жатқызуға болады. Белсенді демалыстың альпинизм, суға шомылу, тауға шығу, шаңғы тебу, жаяу жүру, спелеологиялық туризм, желкен спорты сияқты экзотикалық түрлері қарыштап дамыды. Қабілетсіздіктен бақытсыздыққа дейін бір~ақ қадам екендігі белгілі. Адамдар жеуге болатын өсімдіктер мен қүстардың арасында аштан өледі. Түрпайы түрақ жасауға ойы жетпей, қатып қалады, судан екі қадам жерде шөл қыспағынан жан тәсілім етеді. Амалсыздан жалғыздықта қалған адам ең алдымен тек өзі ғана екенің, тамақ пен түрақ табу және адамдарға оралу керектігін үғуына тиіс. Алғашқыда медициналық көмек көрсетіледі, бұдан кейін байланыс жасауға әрекет жасалады, баспана ұйымдастырылады, су мен тамақ әкелінөді, адамдарға шығатын жолды бағдарлап, іздеу басталады. 23) Авариялық жағдайда іс-әрекетке әзір болу. Авария бұл технологиялық процестің бұзылуы, механизмдердің, жабдықтар мен ғимараттардың бұзылуы. Авариялық ғимараттар бойынша зерттеу жұмыстарын авариялық ғимараттардың техникалық жағдайын зерттейтін тұрақты жұмыс атқару облыстық комиссиясы жүргізеді. Аталған комиссияның зерттеу жұмыстарының қорытындысы бойынша шешімді облыстық төтенше жағдайлардың алдын алу және жою жөніндегі комиссия төрағасы қабылдайды. Қауіпті өндірістік объектілердегі авариялардың себептерін тексеру тәртібін «Қауіпті өндірістік объектілердегі өнеркәсіптік қауіпсіздік туралы» ҚР 2002 жылғы 3 сәуіріндегі Заңына сәйкес өнеркәсіптік саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мүдделі орталық атқарушы органдармен бірлесіп өздерінің құзыреті шегінде белгілейді ҚҰЗДА ТОҚТАП ҚАЛҒАН КӨЛІКТЕ ҚАЛАЙ АМАН ҚАЛУҒА БОЛАДЫ Жылдам қозғалыстар жасамаңыз. Егер машинаның алдыңғы бампері қауіпті жерде тоқтап қалса, онда аман қалуға уақыт өте аз, ақырын артқы орындыққа барып отырыңыз. Терезені сындыру жағдайында қолыңызға ауыр нәрсе алып алаңыз. Егер машана құламайды деп ойласаңыз, тез арада артқы есікті ашып шығыңыз егер есік ашылмай қалса, артқы терезені сандырыңыз. Тез қимылдаңыз, әрі абай болыңыз. шаққаны құрғақ, екіншісі –сылы, улы). Жарақаттанған жерге инфекция түсу қаупі бар. Іскен жерді антигистаминен емдеңіз.Егер 12 сағаттан кейін ісік қайтпаса, дәрігерге көрініңіз. Тарантулды ешқашан қолыңызға алуға тырыспаңыз. Оның арқасындағы тікеншелері сынып, теріге сіңіп кетеді. ҚҰЛАП БАРА ЖАТҚАН ЛИФТТЕН ҚАЛАЙ АМАН ҚАЛУҒА БОЛАДЫ Соққы күшін анықтау үшін, етбетіңізден жерге жатыңыз(шетінен гөрі ортасына қарай). Жоғарыдан еш нәрсе түсіп кетпес үшін, басыңызды жабыңыз. Лифтінің шахта түбіне түсіп кету мүмкіндігін де ойлаңыз. Осылай да тірі қалуға болады. Құлап бара жатқан лифтіде өлім жағдайы сирек кездеседі. Кейбі сарапшылар тік тұрып, соққы алдында секіру қажет дейді, бірақ уақытты дұрыс пайдалану мұмкіндіге аз. ӨРТ КЕЗІНДЕ БИІК ҚОНАҚ ҮЙДЕН ҚАЛАЙ АМАН ҚАЛУҒА БОЛАДЫ Сулы матамен мұрныңызды және ауыз қуысын жауып, басыңызға сулы сүлгі жамылып шығыңыз. Егер есіктің тұтқасы салқын болса, есікті ашыңыз. Егер коридор түтін болса мүмкіндігінше еңкейіңіз (еденнен 60 см) және шығу есігіне беттеңіз. Егер есіктің тұтқасы ыстық болса, есікті ашпаңыз. Бөлмеге түтін кірмес үшін, есіктің астын сулы сүлгімен бекітіңіз. Негізінде сөрт сатысы тек жетінші қабатқа дейін жетеді. Мүмкін қабарға арқалы келесі бөлмеге кірі алатын шығырсыз (Шкаф орналасқан жерде жұқарақ). Балконнан балконға жете алау мүмскіндігін де қарастырыңыз. Екінші қабаттан жоғары тұрсаңыз, секірмеңіз. Бір-біріне жалғанған төсенгіштірді қолданыңыз, бұл жағдайдың өзінде де бір қабаттан артық түспеңіз. 24) Өзін –өзі құтқару әдістері. Қар көшкініне тап болған кездегі өзін-өзі құтқару әдістері: - көшкін сырғыған жағдайда жүктерді лақтырып тастап бірінші кезекте мұзұрғыштан, қапшықтан, шаңғы мен таяқтан босаныңыз; - көшкіннің шетіне шығуға талпынып, негізгі қар массасын өзіңізден өткізіп жіберіңіз; - шаң тәріздес көшкінге тап болған жағдайда (құрғақ қар) одан тұншығып қалмау үшін ауыз бен мұрынды бас киіммен немесе бөкебаймен жабу керек; - қолдан келген барлық әдіспен (аяқ-қолды қозғалта) үстіңгі бетте қалуға тырысыңыз. Дауылдың жақындағаны туралы хабарды алған бойда мыналарды істеу қажет: 1. Панахананы, жертөлені әзірлеу; 2. Есікті, терезені, шатырдағы (желдеткіш) люкті нығыздап жабу; 3. Есік пен терезенің жел соғатын жағын ашық қалдыру, ғимараттың ішкі қысымының тепе-теңдігін сақтау үшін, оны сол қалпында бекіту; 4. Төбеден, лоджиядан, самалдықтан жел ұшырып кету қаупі бар заттарды алу; 5. Ауладағы заттарды бекіту немесе үйге кіргізу; 6. Газды, электр энергиясын ажырату, суды жабу, пешті сөндіру және арнаулы органға бару; 7. Өндірісте барлық сыртқы жұмыстарды тоқтату, қондырғыларды бекіту, агрегаттарды, механизмдерді ажырату және панаханаларға жасырыну; 8. Ауылды жерлерде фермалардағы мал үшін жемнің, судың қорын даярлау. Халықтың дауыл кезіндегі іс-әрекеті: - бұқаралық ақпарат құралдарын ұдайы тыңдау; - ғимарат ішінде ұшқан шыны сынықтарынан сақтанған жөн; - жел баяулағаннан кейін панаханадан шығуға мүлдем тыйым салынады; - далада қалған кезде ең жақын шұңқырды іздеу немесе жерде етпетінен жату керек; - орманда болған кезде ең жақсысы ашық орынға шығу; - нөсерлі дауыл, найзағай жарқылдаған кезде жалғыз тұрған ағашқа жасырынбаңыз, электрберу желілерінің тіректеріне жақындамаңыз; - дауылды жел, қарлы боран кезінде үйден тек ерекше жағдайда ғана бірнеше адам болып шығыңыз. Найзағай жақындаған кездегі сақтық шаралары: 1. Егер сіз найзағай болардың алдында қала сыртында болсаңыз, алдын ала тоқтап, қауіпсіз орынды іздеңіз. Найзағай кезінде орманда жалғыз ағаштың және бір деңгейде орналасқан ағаштардың жанына тоқтауға болмайды. Биік емес, ұшар басы қалың ағаш арасына жасырынған жөн. Алайда найзағайдың еменге, терекке, талшынға, шегершінге жиірек, ал шыршаға, қарағайға, бүкке сирек түсетіндігін есте ұстау қажет. Ал үйеңкі мен қайыңға өте сирек түседі.Тоғайдың шеті мен үлкен егістікте болу да қауіпті. Сулы жер мен суаттардың жанында жүру мен тоқтау аса қауіпті. 2. Таулы жерде найзағай болардың алдында биіктіктен - жотадан, төбеден төмен түсу керек. Жүрген немесе дем алған кезде жартасқа, қабырғаға сүйкенуге немесе ұстауға болмайды. Табиғи мекен – жартастағы үңгірде қабырғадан кемінде екі метр қашықтықта жасырынуға болады. 3. Ашық алаңда найзағайдан құрғақ шұңқыр мен жырада жасырынуға болады. Егер олар суға толса, одан кеткен жақсы. Құм мен тас аралас топырақ таза топыраққа қарағанда қауіпсіз. 4. Найзағай аймағында абдырап жүруге болмайды. 5. Барлық металдық заттарды адамдардан 15-20 метр қашықтықта қою керек. 6. Отырар алдында топырақ үстіне полиэтилен, киім төсеңіз. 7. Арқаны еңкейтіп басты төмен қаратып, аяқтың табанын бірге қосып, қатарласа отырған жақсы. 8. Найзағай болардың алдында жүзу құралында болған адам кешікпей жағаға ұмтылу керек. Егер бұл мүмкін болмаса, қайықты кептіріп, құрғақ киім киіп, діңгекті түсіру керек немесе оны суға ескек немесе бөрене арқылы төмен түсіру керек. Құтқару желетін, етікті киіп, жаңбыр суының қайықтың сыртына қарай ағатынды етіп полиэтилен жамылу керек. Ал бұл жағдайда полиэтилен діңгекке немесе суға тимеуі тиіс. Найзағай кезінде якорьді беруге немесе таңдауға болмайды, өйткені якорь арқаны найзағай соққысынан электөткізгішке айналады. 25) ТМД елдеріндегі ядролық реакторлардың үлгілері. Ең бірінші қолдан басқарылатын ядролық реактор АҚШ-тың Чикаго қаласының іргесінде Э. Фермидің басшылығымен 1942 жылдың 2 желтоқсанында іске қосылды. Екінші реактор, бұдан үш жыл өткен соң, КСРО-да Москва түбіндегі Серпухов қаласында И. В. Курчатовтың басшылығымен салынды. Тізбекті реакция үздіксіз орындалуы үшін ядролық материалдың (уран, плутоний, т.с.с.) белгілі бір массасы болуы керек. Егер ядролық отынның массасы аз болса, онда нейтрондар өз жолында жеткілікті мөлшерде жарылатын ядроларды кездестірмейді де, сыртқы ортаға тарап кетеді. Сөйтіп, ядролық тізбекті реакция жүрмей қалады. Жапонияда қазіргі кезде 54 атом реакторның тек он тоғызы ғана істеп тұр. Қалғандары елде болған табиғи апатқа байланысты немесе техникалық тексеруге тоқтатылған. Әзірше олардың ешқайсысына жұмысын қайта бастауға рұқсат берілген жоқ. Өкімет қоғамда кеңінен тараған ядролық реакторларға қарсы көңіл-күйді ескеріп, бұл мәселеге өте сақтықпен қарап отыр. Осыған байланысты Жапонияда электр қуаты тапшы болуы мүмкін. Жалпы осыған дейін елде өндірілетін электр қуатының 30 пайызы атом электр стансаларының үлесіне тиетін. Ядролық реактор, атомдық реактор – атом ядросы бөлінуінің басқарылатын тізбекті реакциясын жүзеге асыратын құрылғы. Оның негізгі бөліктеріне: ядролық отын (мысалы, уран не плутоний), баяулатқыш, шағылдырғыш, суытқыш), бақылау және өлшеу приборлары жатады. Ядролық реактор атом ядроларының бөлінуіне себепші болатын нейтрондардың энергетикалық спектріне қарай: шапшаң (нейтрондардың энергиясы 100 кэВ-тан жоғары), жылулық не баяу (нейтрондардың энергиясы ~0,025 эВ) және аралық (нейтрондардың энергиясы 1 эВ-тан бірнеше кэВ-қа дейін) нейтрондар реакторы болып, ал баяулатқыштағы ядролық отынның таралу сипатына сәйкес гомогенді және гетерогенді ядролық реактор болып ажыратылады. ядролық реактор кейде пайдаланылатын баяулатқышына (мысалы, графит, бериллий, ауыр су, т.б.) не суытқышына (мысалы, сұйық металл, т.б.) қарай да бөлінеді. Өзін-өзі қуаттайтын тізбекті реакция уран- графитті ядролық реакторда Э.Фермидің басшылығымен 1942 ж. 2 желтоқсанда АҚШ-та алынды. Еуропадағы мұндай ең алғашқы ядролық реактор 1946 ж. КСРО-да И.В. Курчатовтың басшылығымен жасалды.[1] Атомдардың ядроларын бөлетін немесе біріктіретін реакциялар арнайы қондырғыларда орындалады. Ондай қондырғыларды атомдық (ядролық) реакторлар немесе атомдық (ядролық) бомбалар деп атайды. Атом реакторларындағы ядролық реакциялар басқарылатын жолмен іске асырылады, ал атом бомбаларында басқарусыз жарылыс түрінде орындалады. Ең бірінші қолдан басқарылатын ядролық реактор АҚШ-тың Чикаго қаласының іргесінде Э. Фермидің басшылығымен 1942 жылдың 2 желтоқсанында іске қосылды. Екінші реактор,бұдан үш жыл өткен соң, КСРО-да Москва түбіндегі Серпухов қаласында И. В. Курчатовтың басшылығымен салынды. 26) Иондаушы сәулелену дегеніміз не? Иондаушы сәулелену - сәулелену, ол ортадағы атом және молекулардың иондануына, химиялық байланыстардың ажырауына әкеп соқтырады. Иондаушыларға гамма- сәулелену, рентгенді сәулелену, электрондар мен позитрондар шоғы, протондар, нейтрондар, альфа-бөлшектер жатады. 27) Радионуклид пен радонға сипаттама беріңіз Радионуклид - ядролық сынақтардың нәтижесінде түзіледі. Ол ағзаға асқазан – ішек трактісі, өкпе, тері жабыны арқылы түсіп, қаңқа мен жұмсақ ұлпаларға жинақталады. Стронциц қанада потологиялық құбылыстарды тудырады, ішке қанның құйылуына, сүйек кемігінің құрылысынның бұзылуына әкеліп соғады. Зақымданған соң ұзақ мерзімнен кейін (келесі ұрпақтарда) ісіктер, ақ қан ауруы болуы мүмкін. Радон - ауыр радиоактивті газ, құрамында радий (немесе торий) бар тау жыныстары бөліп шығарады. Rn-222 - негізгі изотоп. Радон Жердегі табиғи радиациялық фонға барынша (шамамен жартысындай) үлес қосады. 28) Аумақтың радиактивті ластануы Аумақтың радиактивті ластануы- радиоактивті өнімдөрдің тасталуына немесе иондаушы сәулеленудің РҚО аумағын қалыпты пайдалануға арналған жобада қарастырылғандағыдан артық мөлшерде шығуына байланысты болған авария. Радиациялық аварияның салдары олардың зақымдаушы факторларына байланысты. Радиациялық авариялардың негізгі зақымдаушы факторлары радиациялық әсер және радиоактивті ластану болып табылады. Авариялар жарылыстар мен өрттерді тудыруы мүмкін. Ядролық реакторы бүзылған атом станцияларын-дағы авариялар өте ауыр салдарға алып келеді. Радиациялық авариялардың салдары негізінен радиациялық әсер және радиоактивті ластанудың көлемімен және деңгейімен, сондай-ақ радионуклид қүрамымен және тасталған радиоактивті зат мөлшерімен бағаланады. Радиациялық әсерге сәулеленуге сезімтал адамдар, малдар, өсімдіктер мен приборлар үшырайды. ғимараттар, коммуникация, технологиялық қондырғы, көлік қүралы, мүлік, материал мен азық -түлік, жайылым мен табиғи орта радиоактивті ластануға үшырайды. Ауылшаруашылығы кешеніне РҚО-дағы авария салдары жағымсыз әсер етеді. Оның қатардан шығуы ядролық отын, электр және жылу энергия, сондай-ақ ядролық жанармайдан шыққан элементтерді үқсату және радтиоактивті қалдықтарды көму өндірісін тоқтатуға алып келөді. Ортаның радиоактивті ластануы радиоактивті заттың шектен тыс (көлөмді) тығыздығымен сипатталады және ауадан (көлем) бірлігіне орайлас радионуклид белсенділігімөн өлшенеді. Радиоактивті ластанудың нәтижесінде шаруашылық айналымынан өнеркәсіп кәсіпорындары, инфрақүрылым элементтері, түрғын үй, әлеуметтүрмыс объектілері, ауылшаруашылығы мен орман алқаптары, суаттар мен жер асты су көздері, әр түрлі табиғат объектілері бар бірқатар аумақ шығарылады 29) Адамға сәуле алудың қауіпі. Сәулелену дәрежелері Іс жүзінде иондаушы сәулелену үшін адам организімінде кедергі жоқ. Организмге еніп, өз энергиясын бере отыра олар денедегі заттың кез келген молекуласын иондайды, олардың химиялық байланысын бүзады, бүл организмдегі биологиялық процөстердің қалыпты ағысы мен зат алмасуын бүзады. Бүл, өз кезегінде мидың, асқазанның, қалғанша бездің, орталық нерв жүйесінің және басқалардың жүмыс істеуін тоқтатуға алып келеді. Адам сәуле ауруына үшырайды, оның ауыртпалық деңгейі сәлеленудің қуаты мен мөлшеріне байланысты. Сонымен қатар организм клеткаларында қауіпті ісіктердің пайда болуына алып келетін өзгерістөр өтеді. Сәулелену дәрежелері I дәрежелі сәуле ауруы (жеңіл) - 100 - 200 рад сәлелену дозасы кезінде. Жасырын мерзімі 3-5 апта, бұдан кейін әлсіздік, бастың ауруы, температураның көтерілуі, лоқсу, пайда болады. Ауруды емдеуге болады. II дәрежелі сәуле ауруы (орташа) - 200 - 400 рад сәулелену дозасы кезінде. Жасырын мерзімі 3-4 апта. Ауру белгілері анық білінеді. Өте жақсы емделген жағдайда екі—үш ай ішінде сауығады. III дәрежелі сәуле ауруы (ауыр) - 400 - 600 рад сәлелену дозасы кезінде. Алғашқы белгісі анық білінеді әқ-сы 30 минуттан кейін қайта-қайта қүстыртып, дененің температурасы 33 градусқа жетеді. Ауру жедел және ауыр өтеді. Алғашқы аптаның өзінде ауыз кілегейі зақымдалып, гиперемия болуы мүмкін (қан белгілі бір орынға немесе үлпа учаскесіне қатты аққанда оның бір жердегі мөлшері артады немесе оның ағуы қиындайды), ауыз бен жүтқыншақ зақымданады, тері қабаттары қызарады. Терінің жәй немесе шөктен тыс қызаруы. Жасырын мерзімі 10-20 апта, бүдан кейін бас қатты ауырып, іш өтеді, есінен айрылады. Сәтті жағдайда бірнеше айдан кейін сауығуы мүмкін. IV дәрежелі сәуле ауруы (өте ауыр) - 600 - радтан жоғары сәлелену дозасы кезінде 20-30 минуттан кейін алғашқы белгілері біліне бастайды. Дене температурасы 40° градустан асып, тері зақымданады. Дәрет сүйылады. Емдеусіз екі-үш апта бойында өледі. Аурудың барлығы дерлік өліммен аяқталады. 30) Хайуанаттардағы сәулелену ауруы Малдың радиациялық заттармен ішкі зақымдануы организмге ең алдымен олардың тамақпен бірге өтуінен болады. Радиациялық заттардың біршама бөлігі ас қорыту жолына түскен кезде сорылады, ал қалған бөлігі шекке өтіп организмнен бөлінеді. Сөйтіп кілегөйлі қабықты зақымдай отыра, ас қорыту органдарының жүмысын түрақсыздандырады. Сорылған радиоактивті өнімдер организмге өте ретсіз таралады. Олар әсіресе қалғанша безде жинақталады.Жеңіл дәрежедегі сәуле ауруы жалпы жағдайдың уақытша нашарлауымен, кейде жемнен бас тартудан, лейкоциттер санының шамалы азайуымен сипатталады. 150 -200 рад доза сәуле алған кезде дамиды. Орташа дәрежедегі сәуле 200- 400 рад сәуле алған кезде хайуанаттарда байқалады. Бүл жағдайда жағдайдың нашарлауы, уақытша жемнен бас тарту, іш өту, дененің қызынуы, 5-8 жасар қойларда жүнің түсуі байқалады. Лейкоциттер санының 50%-ті, ал лимфатциттердің 75%-ке азаяды. Айтарлықтай ушығу болмай және тиісті емдеген жағдайда мал сауығады, кей жағдайларда шетінейді. Ауыр дәрежедегі сәуле ауруы 400-600 рад сәуле алған кезде байқалады. Ол қатты нашарлағанда, дененің температурасы кө-терілгенде, кілегейлі қабықтарымен терідегі қан айналымындағы лейкоциттер, эритроциттер, тромбоциттер санының күрт төмендеуінен пайда болады. Малдың іші өтеді, қаны қоюланады, дененің салмағы азайады. Емдеусіз малдың 60%-ке жуығы шетінейді. Емдеу кезінде үзақ уақыт бойында мал өте баяу сауығады. Өте ауыр дәрежедегі сәуле ауруы 600- 750 рад сәуле алған көзде байқалады. Ол мұндай жағдайда жылдам, ауыр өтеді хайуанаттар 10-15 күнде шетінейді, ал өте үлкен доза алғанда одан тезірек шетінейді. Организмдегі сәулелену жалғасатын болса, қалпына келу процесі өтеді. Осыған байланысты бір әсер тудыратын сәулеленудің жиынтық дозасы сәулелену жалғасқан кезде бір рет сәулеге үшырағаннан гөрі жоғарырақ болады. 31) Радионуклидтермен ауылшаруашылық өсімдіктерінің және азық-түлік пен судың ластануы. Радиоактивті шаң топырақ пен өсімдіктерді ластайды. Бөл- шектердің көлеміне байланысты өсімдік бөтіндегі жерге түскен радиоактивті шаң 8 - 25 пайызды қүрайды. Атап айтқанда, өсімдік бетінде көлемі кемінде 44 микрон (қалың шөп өскен жерде бөлшектер 25%-ке дейін, көлемі 1 - 2 микрон бөлшектер 25%-ке астам және қатты жауын-шашында 25%-ке дейін бөлшектер сақталады. Бүл көр-сеткіштер алаң бірлігіндегі шөптің қалындығына (шөп қалың болған сайын радиоактивті жауын-шашын үзақ сақталады), жапырақтың түріне және оның үстінгі бетінің сипатына байланысты. Табиғи жағдайларда радиоактивті шаңды үстінгі беттен жел үшырып алып кетеді және жаңбыр шайып кетеді. Осының, сондай-ақ вегетативті массаның өсуінен жайылымдық өсімдіктердің радиоактивтілігі өкі аптадан кейін орташа екі есе азайады. Көрсетілген мерзім жартылай тазару мерзімідеп аталады. Өсімдікке гамма-сәулелер мен бета-бөлшектері, әсіресе үстінгі бетте жиналғандары зақымдағыштық әсер етеді. Бета- бөлшектерінің өткіш қасиеті шамалы болса да, олар өсімдіктің жапырақтары мен өсіп - өну органдарын зақымдауға толығымен жеткілікті. Өсімдіктерді зақымдаған кезде жүтылған дозадағы бета-сәулелерінің үлесі гамма-сәулелерінің үлесінен 10 - 20 рет артық. Өсімдіктердің дамуының ең алғашқы кезеңі, белсенді өсу аймағы, яғни бөлінетін жас клеткалар зардап шеккенде сәулеге өте сезімтал келеді, ал өсімдіктердің әрбір түрлері мен сорттарына әр түрлі радиоактивті сезімталдық тән. Осылайша астық түқымдас өсімдіктер түтікке шығуы кезінде, бүршақ түқымдастар бутонизация - гүлдену кезінде иондаушы радиацияның әсеріне өте сезімтал келеді. Өсімдіктердің түқымдарының пісуі аяқталуы кезіндегі сәулеленуі өнім көлеміне әсер етпейді, өйткені олардың қалыптасуы бүл кезде іс жүзінде аяқталған. Алайда бүл жағдайда сәулеленудің үлкен дозасы кезінде астық ішінара немесе толық өсу қабілетін жоғалтады. Кестеде ауылшаруашылығы дақылдары мен ағаштар үшін сәулеленудің жойғыш дозасының көлемі келтірілген Зақымданған аудандағы халықтың іс-әрекеті мен өзін-өзі ұстау тәртібін Ақ және ТЖ органдары билейді, олар радиациялық ахуалдың сипаты туралы хабарлап, не істеу керектігін түсіндіреді. Тоңазытқыштарда, ас үйдегі столдарда, шкафтарда, жертөбеде, шыны және эмалданған ыдыста, полиэтилен қапшығында сақталынған азық-түлік пайдалануға жарамды. Топырақ қыртыстарының астындағы тамырлы жемістер іс жүзінде радионуклидпен ластанбайды. Радиоактивті заттармен ластанған картопты, сәбізді және басқа тамырлы жемістерді мүқият жуып тазалаған жөн. Бүдан кейін қабығымен қоса 5 мм қабатын кесіп, тамаққа пайдалануға болады. Азық-түліктің тек үстіңгі қабатымен ғана радиоактивті зақымдауға үшырайтындығын есте сақтаңыз. Үстіңгі қабатын алғаннан кейін немесе біршама уақыттан соң табиғи дезактивация салдарынан пайдалануға жарамды болады. Жергілікті суаттардағы балық пен шаяндарды тамаққа пайдалануға болмайды. Зақымдаған жайылымда жайылған малдың сүтін пайдаланбаған жөн. Ең жақсысы консервіленген сүтті пайдаланыңыз (қүрғақ немесе қойылтылған). Егер сіз сүтті ішуге жүрексінсеңіз, одан сүзбе әзірлеңіз, онда радиоактивті элементтер саны жүздеген есеге азайып, сары суда қалады. Сондықтан олар қаймақта аздау, кілегейде көбірек, ал сүтте шектен тыс. Тексерілмеген сүтті балаларға беруге болмайды. Егер майды табада шыжғырса, зиянды элементтер толығымен буланып үшып кетеді. Шошқа майын ең таза өнім деп санауға болады. Оның радионуклидті "итеріп шығаратын" биохимиялық ерекшелігі бар. Соядан жасалынған сорпаны ісік ауруларына қарсы пайдаланылатын дәрі-дәрмектің қатарына батыл жатқызуға болады. Капустадан зақымдану белгілері - сүр жүлдызшаларды ажыратуға болатын жапырақтағы үш үстіңгі қабатын алып тастаған жөн. Түрлі-түсті капустаны, тошаланы, қызыл қарақатты жемеген дүрыс-олар жылдам бүлінеді. Алма пайдалы, өйткені онда ағаш пен жемісті радиоактивті әсерден қорғайтын темір бар. Жемес бүрын шамамен 5 мм қабығын аршып, ортасын кесіп тастаған жөн. Қалғандарын батыл жеуге болады.Жүзімді, мейізді, кептірілген өрікті сүйегін алып тастап көбірек жеген жақсы. Өйткені олардың қүрамында радиоактивті элемөнттерді организмнен бөліп шығаруға қабілетті пигмент бар. Жергілікті асханалардағы қызылшадан гөрі қызғылтым сәбізді жеген жақсы. Сәбізді әкелінген бойда тазартылмаған май қосып пайдаланған дүрыс, өйткені ол А витаминін бөліп шығарады. Зақымдалған сәбіз ақшылтымдау болады 32) Қатты әсер ететін улы заттар мен Улағыш заттар негізгі түрлерінің сипаттамасы Улағыш заттар (УЗ) химиялық қарудың негізін қүрайды. Химиялық қарудың әсерінен адамдар мен малдардың жаппай зақымдануы болған аумақ химиялық зақымдану ошағыдеп аталады. УЗ зақымдау әсерінің белгілі ерекшеліктері бар. Олар қысқа мерзімде адамдар мен малдарды жаппай зақымдандыруы мүмкін. УЗ тек аумақты ғана емес, сондай-ақ жер үстіндегі ауа қабатын да зақымдайды. Бу (газ) тәріздес күйде, түман түрінде УЗ ғимараттарға, қымталмаған қорғаныс панаханаларына еніп, адамдарды зақымдайды. УЗ зақымдағыш әсерін бірнеше сағат, тәулік, апта бойында сақтайды. УЗ тыныс алу органдары арқылы, тері ұлпалары мен кілегейлі қабықтар арқылы, сондай-ақ УЗ-мен зақымданған тамақ пен су арқылы асқазан-ішек жолдарымен организмге өткен кезде адамдарды зақымдайды. Осы заманғы УЗ организмге тек терінің зақымдалған бөліктері арқылы ғана емес, сондай-ақ киім арқылы да зақымдауға қабілетті. Зақымдау әсерінің өткірлігі, уланудың жылдам және ауырлануы организмге түскен УЗ-ның улағыш қасиеттері мөн санына, УЗ-ның түсу жолдарына, оны қолдану әдістері мен құралдарына, метеорологиялық жағдайларға, сондай-ақ организмнің жәй-күйіне байланысты. Зілзала, өндірістік авариялар болған уақытта, осы заманғы зақымдау қүралдары қолданылған кезде химиялық зақымдау ошақтары қатты әсер ететін улы заттардың (УЗ) ыдыстарының қирауы нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Улағыш заттардың жіктелісі Барлық УЗ организмге улылық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді: ♦ жүйкені жансыздандыратын УЗ - фосфорорганикалық заттар (ФОЗ) тобы - зарин, зоман, V - газдар; ♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ - көгілдір қышқылы, хлорциан; ♦ терінің қүрысуына әсер ететін УЗ - иприт, люизит; ♦ түншықтырғыштық әсердегі УЗ - фосген, дифосген; ♦ көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ (си-эс); ♦ психохимиялық әсер ететін УЗ - ДЛК және В2 (би- зет) лизергин қышқылының диэтиламиді; Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, V -газдар, көгілдір қышқылы) және баяу әсер ететін УЗ болып бөлінеді (иприт, фосген). УЗ улылық жіктелісі бойынша былай бөлінеді: ♦ өлімге ұшырататын - (зарин, зоман, V - газдар, көгілдір қышқылы, иприт, люизит, фосген); ♦ уақытша есті тандыратын - ДЛК, В2; ♦ тітіркендіретін - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ. УЗ төзімділігі бойынша төзімді және төзімді емес болып бөлінеді. Төзімді УЗ-ға иприт, заман, V - газдар жатады, олар жерді бірнеше сағаттан бастап бірнеше тәуліктерге дейін, кейде тіпті айлар бойы зақымдайды. Төзімді емес УЗ-ға зақымдағыш әсері бірнеше минуттан бір сағаттқа дейін созылатын заттар жатады (көгілдір қышқылы, фосген). 33) Қатты әсер ететін улы заттардың қасиетіне қарай жіктелісі Улағыш заттардың жіктелісі Барлық УЗ организмге улылық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді: ♦ жүйкені жансыздандыратын УЗ - фосфорорганикалық заттар (ФОЗ) тобы - зарин, зоман, V - газдар; ♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ - көгілдір қышқылы, хлорциан; ♦ терінің қүрысуына әсер ететін УЗ - иприт, люизит; ♦ түншықтырғыштық әсердегі УЗ - фосген, дифосген; ♦ көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ (си-эс); ♦ психохимиялық әсер ететін УЗ - ДЛК және В2 (би- зет) лизергин қышқылының диэтиламиді; Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, V -газдар, көгілдір қышқылы) және баяу әсер ететін УЗ болып бөлінеді (иприт, фосген). УЗ улылық жіктелісі бойынша былай бөлінеді: ♦ өлімге ұшырататын - (зарин, зоман, V - газдар, көгілдір қышқылы, иприт, люизит, фосген); ♦ уақытша есті тандыратын - ДЛК, В2; ♦ тітіркендіретін - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ. 34)Улағыш заттардың жіктелісі Барлық УЗ организмге улылық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді: ♦ жүйкені жансыздандыратын УЗ - фосфорорганикалық заттар (ФОЗ) тобы - зарин, зоман, V - газдар; ♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ - көгілдір қышқылы, хлорциан; ♦ терінің қүрысуына әсер ететін УЗ - иприт, люизит;♦ түншықтырғыштық әсердегі УЗ - фосген, дифосген; ♦ көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ (си-эс); ♦ психохимиялық әсер ететін УЗ - ДЛК және В2 (би-зет) лизергин қышқылының диэтиламиді; Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, V -газдар, көгілдір қышқылы) және баяу әсер ететін УЗ болып бөлінеді (иприт, фосген). УЗ улылық жіктелісі бойынша былай бөлінеді: ♦ өлімге ұшырататын - (зарин, зоман, V - газдар, көгілдір қышқылы, иприт, люизит, фосген); ♦ уақытша есті тандыратын - ДЛК, В2; ♦ тітіркендіретін - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ. УЗ төзімділігі бойынша төзімді және төзімді емес болып бөлінеді. Төзімді УЗ-ға иприт, заман, V - газдар жатады, олар жерді бірнеше сағаттан бастап бірнеше тәуліктерге дейін, кейде тіпті айлар бойы зақымдайды. Төзімді емес УЗ-ға зақымдағыш әсері бірнеше минуттан бір сағаттқа дейін созылатын заттар жатады (көгілдір қышқылы, фосген). Радиоактивті заттардан қорғаудың бірнеше жолдары бар. Олар: физикалық, химиялық және биологиялық тәсілдері. Физикалық тәсіл. Бұл тәсілдің ұйғаруы бойынша, дер кезінде қол-аяқты денені жылы су мен жуып отыру керек. Қолға арнаулы түрде дайындалған перчаткаларды кию керек. Қатты радиоактивті элементтердің бөлшектерінің кішкентай түйіршіктері ішкі органдарға өтіп кетпеуін қадағалап отыруы керек. Екер кішкентай бөлшектер ішкі органдарға өтсе, олар тез арада ағзадан шыға қоймайды. Әсіресе радий, уран, плутоний, стронций, иттрий және цирконий бөлшектері ағзаларға өтсе қауіпті ісіктер туғызуы мүмкін. Олар радиоактивті сәулелер таратады. Цезий тез еритін тұздарды түзеді. Сөйтіп адам ағзаларының жұмсақ тканьдерінде жиналады да үнемі иондалған сәулеленуді таратады. Радиоактивті стронцийдің бөлшектерін адам ағзаларынан шығару оңай емес. Стронцийді кальциймен ығыстырып шығаруға болады. Тез еритің цезий – 137 бөлшектерін ағзалардан ығыстырып шығару үшін көп мөлшерде су ішу керек. Радиоактивті элементтерді ағзалардан шығару үшін қымыздық сірке қышқылы мен лимон қышқылынкөп мөлшерде пайдалану керек. С,Д витаминің ішу өте пайдалы (сәбіз, редис). Арақ- шарап ішуге болмайды. Олар радияцияның әрекетін күшейтіп жіберуі мүмкін. Бірақ кейбір адамдар Уран өндіретін шахталарда істеп жүріп күніне азды- көпті арақ ішіп жүрген. Ол адам күні бүгінге тірі. Ал арақ ішпеген оның әріптестері жарық дүниемен баяғыда қоштасқаның ол жіпке тізгендей айтып беріп отырады. Біздіңше, азды-көпті арақ-шарап ішіп отырған жөн болғаны. Радияциядан қорғанудың химиялық және биологиялық жолдары. Радияцияға қарсы қолданатын препараттарды радиопротекторлар деп аталады. Олар радиоактивті элементтердің бөлшектері ағзалардан шығару үшін неше түрлі химиялық препараттарды пайдаланады. Олар ағзаларды радияциядан сақтап қалады. Иондалған сәулеленуді ем-дом ретінде пайдалануға болады. Дерттерге диагностика қою үшін де таңбаланған атомды пайдаланады. Сәуле тератиясы мен қан, ауруларын емдеуге болады. Қауіпті ісіктерді де емдеу үшін бета-сәулесін пайдаланады. Адамдарды Радияциядан қорғау Қазақстан Республикасының алдында тұрған аса күрделі мәселе. Қазақстан Республикасында адамдардың денсаулығына өте үлкен көңіл юөлінеді. Әсіресе экологиялық аппатқа ұшыраған аймақтарда да тұратын халықтардың денсаулығы қатаң бақылауға алынған. Осы айтылғандарды қорыта келе, радияция (сәуле) дертіне шалдықпау үшін халыққа, әсіресе, жеткіншіктерге радиоэкологиядан жан-жақты білім және тәрбие беру екенін естен шығармауымыз керек. 36. Жеке дәрі-дәрмек қобдишасы. Үйден тыс жерде кенеттен сырқаттанып қалсаңыз, қалай қорғанасыз? Шағын дәрі қобдишасын жинайық.Біздің жиынтық – үйдегі дәрі қобдишасының қалтаңызға да сыйып кететін қысқартылған түрі. Біз дертті емдемей, ауру жағдайын жеңілдететін ең маңызды да тиімді дәрілерді таңдадық. Қалай болғанмен, дәрігерге көрініңіз. Ашық жараға жағылған зиянсыз йодтың өзі жарақат диагностикасын айтарлықтай күрделендіріп жіберуі мүмкін. Қате алғашқы жәрдем дәрігерлердің жұмысын қиындатып жібереді. Сондықтан осы күні автомобиль дәрі қобдишаларына тек қан тоқтатуға арналған құралдар салынады. Біреудің өмірін арашалап алып қалатындай артық әрекетсіз алғашқы жәрдем көрсетіп үйрену қажет. Жеке дәрі-дәрмек қобдишасы өз-өзіне және дара көмек көр-сетуге және өткіш радиациямен, улағыш заттармен және бактериал-дық қүралдармен зақымданудың алдын алуға арналған. Ол меди-циналық қүралдар түратын массалық пеналдарды орналастыруға арналған жеті үясы бар қорапшадан түрады: АИ-2 пластмасса қорапшасындағы үялар бойынша бөлінген медициналық қүралдардың жиыны. Көлемі - 90x100x20 мм, массасы -ІЗкг.Қобдиша үяларында мынадай медициналық қүралдар орналас-қан: -1.үя- резервтік, ауруды басатын дәрмектөрі бар шприц-түтікті салуға арналған. Сүйек сынғанда, үлкен жарақат алған және дене күйген кезде пайдаланылады. 2,уя - қьізыл түсті пеналды (фосфорлы- органикалық заттарға қарсы антидот таблеткалары). Зақымдану ошағына шығардың алдында жеке сақтандыру дәрмегі ретінде бір таблеткадан пайдаланылады. Алғашқы зақымдану пайда болған кезде тағы бір таблетканы қабылдайды. 3 үя - үлкен ақ пеналды № 2 бактерияға қарсы дәрі-дәрмек, таблетканы асқазан-ішік ауруы кезінде радиациялық сәулеленуден кейін қабылдайды алғашқы тәуліктерде жеті таблеткадан қабылдайды, екі және үш күннен кейін тәулік сайын төрт таблеткадан. 4үя- алқызыл түсті екі пеналда II радиациядан қорғау дәрмегі, барлыңы 12 таблетка. Таблеткаларды сәулелену басталғаннан - 60 мин бүрын радиоактивтік зақымдану қауіпі кезінде жеке сақтандыру үшін қабылдайды. Бірден, 6 таблетка қабылдайды. 6 таблетканы қайта қабылдауға тек 5-6 сағаттан кейін рүқсат етіледі. 5 үя - екі ақ пеналда, кеңінен қолданылатын антибиотик 11 бактерияға қарсы дәрі-дәрмек барлығы 10 таблетка. Таблетканы жараланған және күйген көздө қабылдайды - алғашқыда 5 таблет- кадан, ал 6 сағаттан кейін тағы да 5 таблеткадан. 6 үя - ақ түсті пеналда № 1 радиациядан қорғау дәрмегі. Таблетканы адам радиоактивті затпен зақымданған аумақта жайылған сиырдың сүтін ішкен жағдайда қабылдайды 10 күн бойында күн сайын бір таблеткадан. Барлығы 10 таблетка. 7 ұя - көк түсті пеналда қүсуға қарсы дәрі-дәрмек, барлығы 5 таблетка. Бас сыдырылғанда, қатты соққы тигенде және контузия алғанда сәуленің бастапқы әсері кезіндө бір таблеткадан қабылдайды. 37. Жүйкені жансыздандыратын Улағыш Заттар, зақымдану белгілері. Жүйкені жансыздыратын заттарға мына газдар жатады: зарин,зоман..Зарин- түссіз немесе сарғыштау түрде кездесетін,ауада жақсы буланып ұшатын, қыста катпайтын сұйық зат. Оны кез келшен мөлщерде суға немесе органикалық еріткіштерге араластырап косады. Судың әсеріне тұрақты қарслық көрсеткендіктен тұйық су көздерін узақ уақыт бойы уландырады. Адамның терісіне, киіміне тез сіңіп кетеді. Оның буы 20- км дейн тарайды. Ойлы жерлерде жазда бірнеше сағатқа, ал қыста 2 таулікке шыдайды. Зоман – теріге өтіп, тыныс алу жолдарын улайды. Организмге сіңіп алғаннан кейн орталық нерв жүйесіне зардабын тигізеді. Өлтіргіш қуаты бар кезінді адам жүректен сал болып ісінуінен өледі. Қорғаныс шаралары мен құралдары:теріні қорғау құралдарын және противогаз пайдалану, панаханаларға, арнайы баспаналарға жасырыну. Улы заттардың барлығын химиялық байқау құралдары арқалы байқайды. Ви- икс газдары олар аз мөлшерде буланатын түссіз сұйық түпінде кездеседі. Оның иісі болмайды. Суықта қатпайды. Суда баяу ериді, ал органикалық ертіткіштерде және майларда жақсы ериды. Ашық жатқан су көздерін, өзен – көл өте ұзақ уақыт бойы Айға дейн зақымдандырады. Адамның терісініе, тыныс алу жолдары – киіміне сіңу арқылы уландырады. Жазды күні бір жерді 1 таулік ал қысты күн2-3 сағатқа дейн сақталып улайды. Заман қасиеттері жағынан зарин мен ви – икс аралығындағы жағдайда. Ағзаға қай әдіспен түскенде де адамды зақымдайды. Олар бу тәрізді және тамшы – сұйық күйде болуы мүмкін, ағзаға тыныс органдары, тері, асқазан – ішек жолы арқылы тамақпен және сумен бірге түседі, жүйке жүйесін зақымдайды. Тұрақтылығы жазда – қыста бірнеше апта не бірнеше ай. Бұл УЗ ең қауіптілері: адамдардызақымдауға өте аз мөлшерінің өзі жеткілікті. Жеткізу құралдары: артиллерия, 35)Радиациялық зақымдану кезіндегі алғашқы медициналық көмек,ішінара санитарлық тазалық жүргізу тәртібі.ракеталар және тактикалық авиация. Зақымданғандық белгілері: түкірік тоқтамау, қарашықтың таралуы (миоз), тыныстаудың қиындауы, жүрек айну, құсу, іш өту, паралич, қорқыныш және естен тану сезімі, бірнеше сағатқа созылып сіңірлердің тартуы. Жекелей қорқыныш құралдары ретінде противогаз, қорғаныш киім және пана. Зақымданғанда алғашқы көмек көрсету үшін противогаз кигізіп, шприц – сықпа арқылы антидат енгізеді. Асқазанға түскен жағдайда құстыру керек, мүмкіндігі болса 1% ас содасы ерітіндісімен не таза су ішкізіп шаю қажет, көз зақымдалса, 2% ас содасы ерітіндісімен не таза сумен жуу керек. 38. Жалпы улағыш әсердегі Улағыш заттармен зақымданған кездегі алғашқы медициналық көмек. Белгілі мүшенің зақымдалуы қанмен жабдықталу мөлшеріне және мерзіміне байланысты; бірден зақымдалатын мүшелер: өкпе, бүйрек, бауыр, жүрек, ми. Ағзаға түскен улы заттың әсері басталған уақыт пен оның токсинді эффектісі өзара байланыста. Ағзаға түскен улы заттың концентрациясын білгеннен соң улану дәрежесі анықталады, дезинтоксикациялық шаралар ұйымдастырылады. Уланудың клиникалық кезеңдері: 1. Токсинді – улану бірден басталу негізінде токсинді агенттің дозасы улы әсер береді. 2. Сомотогенді – токсинді агент әсері ағзадан шыққан соң немесе ыдыраған соң басталады, көрінісі- зақымдалу “іздері” түрінде. Уланумен күрес: 1.Асқазанды шаю- ағзадан шығару 2. Уға қарсы дәрілік зат беру (противоядие) 3. Ішті айдатқыш препарат беру 4. Активтелген көміртегі беру, карболен беру. 5. Спецификалық терапия (улы заттың түрлерін тоқтату, улы әсерін азайту) 6. Симптоматикалық терапия (ағзаның зақымдалу функциясын қорғау, сақтау.38,39, Тері – іріңдік әрекетті УЗ: иприт, люизит. 39. Теріні құрыстыратын Улағыш Заттар. Олармен зақымданған кездегі көрсетілетін алғашқы медициналық көмек. Иприт – аздап сарғыш не қара – қоңыр, сарымсақ, не қыша иісі шығып тұратын, органикалық еріткіштерде жақсы, суда нашар еритін сұйық. Иприт төңіректі жазда 2 тәулікке дейін, қыста 2 – 3 апта зақымдай алады. Иприттің тән ерекшелігі білдірмей әрекет ететін кезеңі болады (зақымдану бірден емес, біраздан соң, 2 сағ. және одан да көп өткеннен кейін білінеді). Белгілері: тері қызарады, ұсақ қалдырғандар шығып, кейін тұтасып барып жарылады да, жазылуы қиын жараға айналады. Иприт буы әсіресе көзге зиянды. Көзге әсері әуелде бірдеңе түскендей болып жасаурайды, жарыққа қаратпайды, бұдан әрі көз бен қабақтың кілегейі ісініп қатты былшықтанады. Асқазан – ішек жолына түссе, 30-60 м. кейін асқазан қатты ауырады, түкірік көбейіп, жүрек айниды, құстырады, одан әрі іш өтеді. Люизит- қазтамақ жапырағының иісі бар қара- қоңыр майлы сұйық. Токсиндігі жөнінен иприттен үш есе асып түседі. Ағзаға түскеннен кейін, зақымдану белгілері білінеді: әуелі жөтелтеді, түшкіртеді, мұрыннан су ағады, жүрек айниды, бас ауырады, дауыс шықпай қалады, құстырады, әл құриды. Көзге тисе 7-10 тәуліктен кейін көрмей қалады, тері күйеді. Люизитпен қатты уланған адам өледі. Әскерилер люизитті “өлім шығы” деп атайды. 40. Тұншықтырғыш Улағыш Заттар. Олармен зақымданған кездегі көрсетілетін алғашқы медициналық көмек. Тұншықтырғыш әрекетті УЗ: фосген, дифосген. Фосген – түссіз газ, ауадан 3,5 есе ауыр, қызған шөп не шіріген жеміс иісі шығып тұрады. Суда нашар ериді және онда тез ыдырайды. Ұрыстық күйі – бу. Төңіректегі тұрақтылығы 30- 50 миннут, орлар мен сайларда 2-3 сағатқа дейін тұрып қалуы мүмкін. Фосген ағзаны онымен тыныс алғанда ғана зақымдайды, ондайда көз қабығы тітіркенеді, жас ағады, ауыз жылымшы татиды, аздап бас айналады, әл құриды, жөтеледі, кеуде қысылалы, жүрек айнйды. Жалпы улы әрекетті УЗ: синил қышқылы, хлорциан. Синил қышқылы – түссіз, тез буланатын ащты бадам иісті сұйық. Бұл ұрыстық улағыш зат ежелден қолданылады. Мәселен, Наполеон соғыстары кезінде оны артиллерия снарядтарына құймақ болған. Қату температурасы -14ºС, сондықтан сұйық уақытта оны хлорциан не басқадай УЗ араластырып қолданады. Ұрыстық қолданылуы – ірі калибрлі авибомбалар. Хлорциан - синил қышқылынан гөрі неғұрлым ұшпа, түссіз, иісі мүңкіген сұйық. Токсиндік қасиеттері жағынан синил қышқылына ұқсас, одан ерекшелігі жоғарғы тыныс жолдары мен көзді тітіркендіреді. Зақымданғанда көмектесу үшін антидоты бар ампуланы сындырып, противогаздың дулыға- маскасы астына кіргізеді. Жағдайы нашар болғанда, жасанды дем алдырады, жылытып медициналық пунктке жөнелтеді 41. Көздің жасын ағызатын Улағыш Заттар. Олармен зақымданған кездегі көрсетілетін алғашқы медициналық көмек. көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ (си-эс); Көздің немесе оның айналасындағы аурулар немесе түршігулер көздің өзінің немесе қоршаған қабығының ауруынан пайда болуы мүмкін. Көздiң ауруларын өте жиi себептер - инфекция және қабыну. Көзге немесе жалпы денсаулыққа кері әсер ететін аурулар жиі кедеседі, дегенмен олар дәрігердің көмегімен емделуі керек. Егер көзімізге химиялық заттар тисе (порошок ұнтақтары, т.д.), міндетті түрде көзді салқын сумен жуу қажет. Жуған кезде басты төмен түсіріп, су көзден мұрын жаққа ағу керек және химиялық зат жуылған соң көзді ақырын тез-тез жүмып алу керек. 42.BZ үлгісіндегі Улағыш Заттармен зақымданған кездегі алғашқы медициналық көмек. BZ үлгісіндегі УЗ зақымданған кездегі алғашқы медициналық көмек: - зақымданушыға газқағар кигізу; - терінің ашық жерлеріне ішінара санитарлық тазалау жүргізу; - УЗ асқазанға сумен немесе тамақпен түскен кезде асқазанды түтіксіз шаю; - Зақымданушыны емдеу нүктесіне алып бару; Кейін міндетті түрде дәрігерге жолығу керек 43.Аммиакпен зақымдану ошағы. Алғашқы медициналық көмек. Аммиак – тұмаурата бастайды, жөтел пайда болады, тыныс алу қиындайды, тұншығу, тамырдың соғу жиілігі бұзылады, терінің беті зақымданады (күйдіреді, тері қышиды, қызарады, көз ашиды, жасаурайды). Алғашқы көмек көрсету: - зардап шеккен адамды зақымданған аймақтан таза ауаға шығарып, жылы жерге жатқызып тыныштықта қалдыру керек және терісін, кілегей қабықты сумен жуу қажет; - хлормен уланған кезде – 15 минут ас содасының 2% ертіндісімен (бір стақан суға –1,5-2 шай қасық ас содасымен), судың буына демалдырып және ыстық сүт ішкізу керек; - аммиакпен уланған кезде – 15 минут бор қышқылының 5% ерітіндісімен, жылы сүт беріп, көзіне таза су, мұрнына жылы сұйық май тамызадыу. Қатты уланған жағдайда ауруханаға жатқызу керек. Химиялық қауіпті объектілер (ХҚО) – өзінің өндірісінде күшті әсер ететін улы заттарды (КӘУЗ) (хлор және аммиак) сақтап және қолданатын объектілер, оларда болатын авариялар адамдардың (улануына), жануарлар және өсімдіктердің жаппай зақымдануына әкелуі мүмкін (Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар (ТЖ)). 44.Азот қышқылымен және тотығымен зақымдану ошағы. Алғашқы медициналық көмек. Азот қышқылымен және тотығымен зақымдану кезіндегі алғашқы медициналық қөмек: - көз бен бетті жақсылап сумен шаю; - газқағар немесе 2 тамақ содасы ерітіндісімен шайылан мақта – мата таңғышын кигізу; - терінің ашық жерлерінен азот қышқылының тамшыларын сумен 10 – 15 минут бойы жақсылап шаю; - зақымданушыны тыныштық күйде күту керек, көңіл – күйінің қандай екндігіне қарамастан жатқызып қойып алып кеткен жөн. Азот қышқылымен әртүрлі фабрика, химиялық зауыттарда, тіпті сабақтың үстінде студенттердің азот қышқылын дұрыс қолданбауынан пайда болуы мүмкін. 45.Бензинмен зақымдану ошағы. Алғашқы медициналық көмек. Бензинмен зақымданғандағы алғашқы медициналық қөмек: - зақымданушыны таза ауаға шығарып жаға мен белбеуді босату; - газқағар немесе 2 тамақ содасы ерітіндісімен шайылан мақта – мата таңғышын кигізу; - теріде у тамшысы болса, оны сабын ерітіндісімен шаю; - есінен танған жағдайда мүсәтір спиртін иіскету, тыныс алу тоқтаған кезде жасанды демалдыру; - зақымданған аймақтан әкету; Қазіргі кезде коптеген өрттер бензиннің кесірінен болып отыр. Бензиннің өзі өте зиянды болып келеді. 46.Хлормен зақымданғандағы алғашқы медициналық қөмек: Хлор(лат. Clorum), Cl – элементтердің периодтық жүйесінің VІІ тобындағы химиялық элемент, атомдық номері 17, атомдық массасы 35,45; галогендертобына жатады. Молекуласы екі атомнан (Cl2) тұрады; өткір иісті сарғылт,жасыл түсті улы газ; тығыздығы 0,3214 г/см3. Балқу t – 101°С; Табиғатта екі тұрақты изотопы (35Cl мен 37Cl) бар. Жасанды радиоактивті изотоптарының ішіндегі маңыздылары [34Сl(Т1/2 32,4 мин); 36Сl (Т1/2 = 3,08×105 жыл); 38Сl(Т1/2 37,29 мин)] химиялық және биохимиялық процестерді зерттеуде пайдаланылады. Хлорды алғаш швед химигі К. Шелле пиролюзитті тұз қышқылымен әрекеттестіріп алған (1774). Жер қыртысындағы салмақ мөлшері 4,5102%. Хлор өте активті элемент, бос күйінде жанартау лавасында ғана, ал байланысқан түрінде тау жыныстарында, теңіз, мұхит, өзен суларында, өсімдік және жануарлар организмдерінде кездеседі. Байланыстағы хлор көптеген минералдардың: галит, сильвин, сильвинит, карналлит, т.б. құрам бөлігі. хлормен – кеуде аурады, көз ашиды, жасаурайды, құрғақ жөтел пайда болады, құсады, жүрісінің бұзылуы, алқыну;Алғашқы көмек көрсету: - зардап шеккен адамды зақымданған аймақтан таза ауаға шығарып, жылы жерге жатқызып тыныштықта қалдыру керек және терісін, кілегей қабықты сумен жуу қажет; - хлормен уланған кезде – 15 минут ас содасының 2% ертіндісімен (бір стақан суға –1,5-2 шай қасық ас содасымен), судың буына демалдырып және ыстық сүт ішкізу керек; - аммиакпен уланған кезде – 15 минут бор қышқылының 5% ерітіндісімен, жылы сүт беріп, көзіне таза су, мұрнына жылы сұйық май тамызадыу.Қатты уланған жағдайда ауруханаға жатқызу керек. Құтқару қызметі мамандарының кеңесінше, хлормен уланған адамға көмектесу үшін мына жайттарды орындау керек: – таза ауаға шығару; – мүсәтір спиртін иіскету; – тыныс алмай жатқан адамға ауызбен жасанды дем беру; – жүрек тұсына массаж жасау; – көз тұсын сумен шаю; – дененің қалған бөліктерін 2%-дық тұз ерітіндісімен ысу; – сүт ішкізу. 47. Радиациялық барлау приборлары. ДП-5В доза қуатының өлшегіші Радиациялық барлау — жергілікті жердің, ауа кеңістігінің, акваториялар мен әскери объектілердің радиоактивті зақымдану сипаты, ауқымы мен дәрежесі, сондай-ақ ядролық оқ-дәрілерді сақтау (өндіріс) орындары туралы мәліметтер алу. Радиациялық барлау әскерлердің (күштердің) ұрыс қимылдарынын барлық түрлерінде ұйымдастырылады. Оны радиациялық және химиялық барлау бөлімшелері, ұшақ (тікұшақ) экипаждары, сондай-ақ радиациялық барлау аспаптарын қолдану арқылы барлық әскерлер (күштер) тектерінің барлау бөлімшелері және бақылаушылары жүргізеді. Акваторияны радиациялық барлауды арнайы (рейдтік) кагерлер, ұшақ (тікұшақ) экипаждары, ал әуе кеңістігін радиациялық барлауды арнайы дайындалған ұшақ (тікұшақ) экипаждары жүргізіледі. [1] Прибор ДП-5В обеспечивает требуемые характеристики после 1 минуты самопрогрева. Диапазон измерения по гамма-излучению от 0,05 мР/ч до 200 Р/ч в диапазоне энергий от 0,084 МэВ до 1,25 МэВ. ПКУЗ-1-2 ауадағы арнайы заттардың бар болуын анықтау және әр түрлі жылжымалы, тұрақты объекттерді қорғауының жүйесіне сигналдарды беруі үшін арналған. Газсигнализатор жарық сигнализациясының және командалардың объекттің атқарғыш механизмдеріне автоматты беруін қамтамасыз етеді. ПРХР бұйымы газсигнализатор дозиметрі 0,2- 150 Р\ч диапозонда гамма сәулелену қуатының өлшемін сонымен бірге ауада арнайы заттардың құрамын анықтауды қамтамасыз етеді. Индикация- жарықтық, көз мөлшерлік және дыбыстық. ИМД- бұйымы 10 мкрад\ч-1000 рад\ч диапозонда сорылған гамма сәулелену қуаты дозасының мөлшерін қамтамасыз етеді. Тұрақты және тасымалдау жағдайында ұшу және жылжымалы объекттерге қолданыларды. Салмағы – 1,6 кг. 48.Теріні қорғайтын құралдар Теріні қорғайтын құралдар қорғау және қорғауға икемднлген күнделікті пайдаланатын киімдерден тұрады. Қорғау киімдері изоляциялық (жалпы әскелік қорғаныс комплекті, жеңіл бөлуші костюм Л-1 және т.б.) және фильтрлік (қорғаныс фильтрлі киім ЗФО-52 және т.б.) болып бөлінеді. Егер қарапайым киімдерге сабындымайлы эмульсияны сіңірсе, оны қорғаныс құралдары ретінде пайдалануға болады. ИД-1 жиынтығы жұтылған нейтрондық сәулелену гамма дозасына арналған. Ол дербес ИД-1 дозиметр және 3Д – 6 зарядтық құрылғысынан тұрады. Дозиметр ИД-1 жұмысының қағидаты экспозициялық гамма дозасының өлшеу дозиметрі жұмысының қағидатына өте ұқсас, мысалы , ( сәулелену ДКП – 50А) . Гамма сәлеленудің ауқымды өлшенуі 0,05 м Р/4 – ден 200 Р/4 дейін ( кванттық гаммасының 0,0084 ден 1,25 Мэв дейінгі энергиялық көлемінде ). ДП – 5А , ДП – 3Б және ДП – 5В құралдарының бойында 6 өлшеуіш ауқымы бар. ИД-11 дозасының жекеленген өлшеуіші , жұтылған гамма дозасының және араластырылған нейтрондық гамма сәулелену 10 нан 1500 рад. Көлеміндегі өлшеуіне арналған. ИД-11 алюмофосфаттық әйнектен жасалған және күміспен қапталған және иондаушылық сәулелену әсерінен кейін ултракүлгін сәулелену ықпалымен люминедтеу қабілетіне ие болады. 50. Химиялық барлау приборлары. Ауадағы улы затты анықтау. Химиялық барлау аспаптары — ауадағы, жергілікті жердегі, ұрыс техникасындағы, киім-кешектегі және басқа да заттардағы улағыш заттарды аныктауға, сондай-ақ зақымданған материалдардан (жер, қар, су, тағам) сынама алуға және ауадағы улы немесе бейтарап түтіндерден сынама алып, іріктеуге арналған құрал. Дала жағдайында уланған заттарды анықтауға арналған аспаптардың ішінде неғұрлым кең қолданылатыны — ПХР54 және ПХР деп аталатын химиялық барлау аспаптары. ПХР-54 құралы ішіне қол сорғысы (насос), индикаторлы түтікшелері бар кағаз (таспалары, түтінге қарсы сүзгісі, сынама алуға арналған құтысы, сорғы саптамасы, корғаныш қалпакшасы) орнатылған қақпағы бар тұрқыдан (корпус) тұрады. Сонымен бірге құрал жиынтығына сынама алуға арналған қалақша, залалданған бөлікті көрсететін таспа, қалта электр фонары, жазбаларды түсіріп отыратын конверт пен нұсқау кіреді. ПХР 54 салмағы- 2,4 кг. Штатными являются войсковые приборы химической разведки ПХР (рис. 33), ППХР, ГСП-1. Химиялық ахуалды айқындау және бағалау реті Химиялық ахуал ретінде шаруашылық объектілерінің қызметіне, АҚ күштері мен халыққа әсер ететін жердің УЗ-бен химиялық зақымдалу салдарының жиынтығы түсініледі. Химиялық ахуал ҚӘУЗ төгілу немесе химиялық зақымдану 49)ИД-1,ИД-11 дозиметрлік приборларына сипаттама беріңіз?аймағы мен химиялық зақымдау ошақтары пайда болатын химиялық қаруды колдану кезінде пайда болады. Химиялық ахуалды бағалауға мыналар кіреді: - химиялық зақымдау көлемі мен сипатын анықтау; - олардың объектілер қызметтеріне, АҚ күштері мен халыққа әсер етуін талдау; - адамдардың зақымдалуын болдырмайтын іс-әрекеттің аса қажетті нұсқаларын іріктеу; Химиялық ахуалды бағалау болжау әдісімен және барлау мәліметтерімен жүргізіледі. Шаруашылық объектілерінде химиялық ахуалды бағалауды (РХҚ) нүктелері (буындары) жүгізеді. Химиялық ахуалды бағалайтын бастапқы мәліметтер: - ҚӘУЗ түрі мен саны, химиялық қаруды қолдану құралы мен УЗ түрі; - Улы заттардың шығарылу, химиялық қаруды қолданылу ауданы мен уақыты; - Адамдардың қорғану деңгейі; - Жердің топографиялық жағдайы мен ластанған ауаның таралу жолындағы құрылыстардың сипаты; - Ауа райы; Қарсылас жақ улы затты пайдаланған кезде пайда болған химиялық ахуалды айыру кезінде қолданылған затты, зақымдану аймағының алаңы мен улы зат түрін анықтайды. Осы мәліметтер негізінде ластанған ауаның таралу тереңдігін, жер мен техникадағы улы зат беріктігін, адамдардың теріні қорғау құралдарында болу уақытын, адамдардың, ғимараттың, техника мен мүліктің зақымдануын ықтимал бағалайды. Қарсылас жақ улы затты қолданған кезде ауданның шекарасын анықтаубарлау күштері мен немесе ТЖ және АҚ жөніндегі жоғары тұрған орган ақпараттарының мәліметттері бойынша жүргізіледі. Химиялық шабуылға қатысушы құралдар саны, улағыш заттарды қолдану әдісі. Химиялық оқ-дәрі немесе әскери прибордың әсері кезінде улы зат бұлты пайда юолады, ол алғаш бұлт деп аталады. Осы бұлттың құрамы УЗ түрі мен оны ұрыс жағдайында көшіру әдісіне байланысты. Әртүрлі заттардың үстінде аэрозоль мен тамшы түріндегі УЗ уақыт өте буланады. Аэрозольдік бөлшектер мен УЗ тамшысының булану нәтижесінде зақымдалған жерде осы УЗ буынан ғана тұратын УЗ қайталама бұлты пайда болады. Химиялық ахуалды бағалаудан туындаған қорытындылар зақымдау ошақтарында жұмыс жүргізуі үшін АҚ бастықтарының шешімдерінде пайдаланылады және АҚ бөлімшелерінің жеке құрамын химиялық зақымдану жағдайындағы іс-әрекет кезінде қорғауды ұйымдастырудың негізі болып табылады. 2 лист 1) Жердегі, техникадағы,киімдегі және әртүрлі заттардағы улы заттарды анықтау Улы заттардың жиналатын үш басты орны бар: клетканың сыртындағы сұйық, клетканың ішіндегі сұйық және майлы (ткань). Улы заттың тарауы үш негізгі физикалық – химиялық қасиетке байланысты болады: суда ерігіштігі, майда ерігіштігі, реакцияға енгіштігі. Кейбір металдар (күміс, мырыш, хром, ванвдий, кадмий және басқалары) қаннан тез шығады, бірақ бауыр мен өкпеде жиналып қалады. Барий, бериллия, қорғасын қосындылары кальцимен, фосформен бірігіп өте мықты қосынды жасай алады және сүйекте жиналады. Улы заттардың әсерінің салдары. Улы, зиянды заттармен жақындасқанда адам организмі тіннің жергілікті зақымдануына және жалпы улануға әкеледі. Жалпы уланудың қанға енуінің нәтижесінде дами бастайды.Удың жергілікті әсері онымен жақындасқан жерінде зақымдану болуы мүмкін: терінің қызарып, қабынуы, күюі. Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар дегеніміз адамдардың өз қолдарымен жасалып жаткан апаттар мен қирауларды айтады. Оның түрлері: - Өндіріс орындарында болатын апаттар (зауыт-тарда, шахталарда және т.с.с). - Көлік жүйесіндегі апаттар. - Түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орын-дарында, мүнай, газ қүбырларында, энергия жүйесінде, коммуналдық жүйеде және т.с.с). Себептері: Бүгінде ғылыми-техникалық прогрестің шапшаң дамуынан өндіріс, қүрылыс, тау-кен байлығын өндіру, жаңа химиялық заттарды өндіріске енгізу сияқты іс-әрекеттер жүргізіліп жатыр. Бүндай қарқынды даму экономикаға әсер еткенімен, экологиялық апатқа әкеліп соғу қауіпі де туындап отырады. Кей жерлерде жаңа техниканы және технологияны, материалдарды пайда-лану ережелері сақталмайды, қауіпсіздік шаралары орындалмайды. Міне, осы сияқты қателіктердің салда-рынан апаттың болу қауіпі туындайды. Апаттың тағы бір себептері - улы, тез түтанғыш, жарылғыш заттарды сақтау, тасымалдау ережелердің сақталу-сақталмауы, олармен жүмыс істеудегі қателік-терге жол берілуі жатады. Апаттың болуы, адамдардың еңбек тәртібін сақтамаушылыгына, жүмыс істеуші адамдардың салақтығына, олардың тиісті дәрежеде білімінің жетіспеушілігіне, техниканы және оның қауіпсіздік сақтау ережелерін жете меңгермегендігіне көп байланысты. Міне, осылар жүмыс орнындағы апатқа, жарылыс-тарға, өртке, қирауға, қоршаған ортаны улы не радио-активті заттармен ластауға әкеліп соқтырады. Мысалы: 1971 жылы Минск теле-радио заводында жарылыс болып, өндіріс орны қирап, адам шығынына үшыратты. 1986 жылы Чернобыль атомдык станцияда ірі жарылыс болып, үлкен апат болғаны белгілі. Мүндай жағдай Атырау химия, мүнай айыру заводтарында да болып түратындығы ықтимал. Апаттың тағы бір өте қауіптілігі - күшті улы заттардың ауаға тарап кетуі. Осындай өрттен шыққан қалың түтіндегі улы заттар ауаға көтерілі де жерге жайылып қонады. Әсіресе полиэтилен, полистирол түрпаттас материалдардың жануы адам, жан-жануар, қүстар және т.б. өміріне өте қауіпті. 2) Зақымдау ошағындағы радияциялық ахуалды бағалау Қарсылас осы заманғы зақымдау құралдарын қолданған жағдайда, сондай-ақ атом өнеркәсібі кәсіпорындарындағы авария кезіндегі ауа, жер және онда орналасқан ғимарат, техника мүлік радиациялық зақымдауға ұшырайды.Жердің радиоактивті зақымдану нәтижесінде пайда болған ахуал радиациялық ахуал деп аталады. Ол радиациялық зақымданудың көлемін және сипатымен анықталады және шаруашылық объектілерінің өндірістік қызметіне, бөлімшелердің іс-әрекетін, халықтың тіршілігіне айтарлықтай ықпал етеді. Адамдардың, малдардың зақымдану қаупі радиациялық ахуалды тез анықтау мен бағалауды және құтқару жұмыстарын жүргізуге оның ықпалын ескертуді талап етеді. Осы мақсатта радиациялық барлау мәліметтері бойынша болжау әдісімен радиациялық ахуалды анықтау мен бағалау жүргізіледі. Болжау зақымдау уақытын, сипатын және бөлімшелердің іс- әрекет режимдері мен зақымдалған жердегі халықтың өзін-өзі ұстау тәртібін анықтау мақсатында мәліметтер барады. Бұл зақымдаудың тек нақты деректерден едәуір айырмашылығы болуы мүмкін шамалас сипаттамалары ғана. 3) Зақымдану ошағындағы химиялық ахуалды бағалау Химиялық ахуал ретінде шаруашылық объектілерінің қызметіне, АҚ күштері мен халыққа әсер ететін жердің УЗ-бен химиялық зақымдалу салдарының жиынтығы түсініледі.Химиялық ахуал ҚӘУЗ төгілу немесе химиялық зақымдану аймағы мен химиялық зақымдау ошақтары пайда болатын химиялық қаруды колдану кезінде пайда болады.Химиялық ахуалды бағалауға мыналар кіреді: - химиялық зақымдау көлемі мен сипатын анықтау; - олардың объектілер қызметтеріне, АҚ күштері мен халыққа әсер етуін талдау; - адамдардың зақымдалуын болдырмайтын іс-әрекеттің аса қажетті нұсқаларын іріктеу; Химиялық ахуалды бағалау болжау әдісімен және барлау мәліметтерімен жүргізіледі. Шаруашылық объектілерінде химиялық ахуалды бағалауды (РХҚ) нүктелері (буындары) жүгізеді. Химиялық ахуалды бағалайтын бастапқы мәліметтер: - ҚӘУЗ түрі мен саны, химиялық қаруды қолдану құралы мен УЗ түрі; - Улы заттардың шығарылу, химиялық қаруды қолданылу ауданы мен уақыты; - Адамдардың қорғану деңгейі; - Жердің топографиялық жағдайы мен ластанған ауаның таралу жолындағы құрылыстардың сипаты; - Ауа райы;Ауаның вертикалдық тұрақтылығының деңгейін шамамен ауа райын бақылау арқылы анықтауға болады.Ауаның вертикалдық тұрақтылығы үш деңгейге бөлінеді:Инверсия, изотермия, конвекция.Инверсия әдетте шамамен күн батардан 1 сағаттай бұрын кешкі уақытта пайда болады және күн батқаннан кейін 1 саңаттың ішінде бұзылады. Инверсия кезінде ауаның төменгі қабаттары жоғарғы қабаттарынан суығырақ, бұл инверсияның биіктік бойынша таралуына кедергі келтіреді және ластанған жинақталған ауаның сақталуы үшін аса қолайлы жағдай жасайды. Изотермия ауаның тұрақты теңдігімен сипатталады. 4) Зілзаланың қысқаша сипаттамасы Зілзала — бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы. Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету ерекшелігі бар. Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпашылық, келтірер залалы мол төтенше оқиға. Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт. Дүние жүзінде су тасқынына бүкіл зілзаланың 40 пайызы келеді екен, 20% — тропикалық циклондары, 15% — жер сілкінісінің, ал қалған 25% — зілзаланың басқа түрлері. Каспий теңізі деңгейінің өзгеруіне, Арал теңізінің құруына, Балқаш көлінің таяздауына байланысты құбылыстар табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар арасында ерекше орын алады. 5) Жер сілкінісі,жер сілкінісі кезіндегі халықтың іс-әрекеті. Жер сілкінісі — бұл жер қыртысында немесе мантияның үстіңгі бөлігінде кенеттен болған қозғалыс пен жаратылыс нәтижесінде пайда болған, елеулі ауытқу түрінде, үлкен қашықтыққа таралатын жер асты дүмпуі мен жер астының қозғалысы. Бұл құбылыс жер асты дүмпулерінен, тербелістен болады. Әзірге ғалымдар жер сілкінісі қашан, қайда, қанша уақыт болатынын және қандай зардап әкелетінін тура басып айта алмай отыр. Сейсмикалық станциялардың көрсетулері – дәл емес. Жыл сайын жер бетінде 100-ден аса үлкен жер сілкіністері болып тұрады. Жер сілкінісінің уақытын болжау қиын. Жер қыртысының тектоникалық қозғалысын тудыратын жер сілкінісі өте жойқын болып келеді. Жер сілкінісінің барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік ғимараттар, су құбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі бұзылады, қар көшкіні, сел, сырғыма мен қопарылыс пайда болады. Жер сілкінісі кезіндегі халықтың іс-әрекеті Ең маңыздысы - сабырлы болып, үрейсіз әрекет ету. Бірақ жылдам қозғалуыңыз қажет. Ретсіз іс қимыл жасамағаныңыз жөн, өйткені осыдан үрей туындайды. Балалар мен егде адамдардың қамын ойлаңыз (олардың кейбіреулері жылжуда қиыншылықтарға тап болуы мүмкін). ТҰРҒЫН ЖАЙДА: газ, су, және жарықты сөндіріңіз; алдын ала таңдалған орында (іргелі ішкі қабырғалардың арасы, іргелі ішкі қабырғалардың бұрыштары, колонна жанындағы және каркас астындағы орындары) тығылыңыз; терезеге жақындамаңыз; есік жақта үрейді туғызбай, лифтіні пайдаланбаңыз. КӨШЕДЕ: ғимараттардан алысырақ ашық жерге барыңыз, үзілген сымдардан абай болыңыз; ғимараттарға кірмеңіз. КӨЛІКТЕ: мүмкіндігінше тез арада ашық жерде тоқтаңыз; дүмпулер аяқталғанша көліктен шықпай, орныңыздан қозғалмаңыз; автобус жүргізушісі есікті ашып қоюы тиіс. 6) Сел. Сел кезінде халықты құтқару шаралары. Сел – тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын. Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, моренді, мұзды өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекеленген толқындар мен 10 м/с және одан көп жылдамдықпен қозғалады. Халыққа сел тасқынының жақындауы туралы хабарланған жағдайда, сондай-ақ оның пайда болуының алғашқы белгілері білінген сәтте, ғимараттан тез шығып, бұл туралы төңіректегілерге ескертіп, қауіпсіз орынға бару керек. Өрт болмау үшін үйден шыққан кезде пешті сөндіріп, газ бұрандысын жауып, жарықты өшіріп, электр заттарын ажырату қажет. Егер уақыт болса, қаупті аймақтан малды айдап кеткен жөн. Халық қауіпті аудандардан уақытша қауіпсіз орынға көшіріледі. Сел тасқынына тап болған адамға қолда бар барлық құралдармен көмек көрсету керек. Мұндай құралдар құтқарушылар беретін таяқ, арқан, сырық, шынжыр және т.с.с. болуы мүмкін. Тасқын ішіндегі адамды оның шетіне біртіндеп жақындата отыра, тасқынның бағыты бойынша шығару керек. Сел қауіпі кезінде көшіруге қатысушы адамдар қауіпті жерлерден қарттар мен балаларды, аурулар мен өз бетінше жүре алмайтын адамдарды шығарады. Еңбекке қабілетті бүкіл халық толғандарды нығайтуға, кедергілер туғызуға, ағызғыш каналдар қазуға міндетті. 7) Қар көшкіні. Тауда болған кездегі адамның іс-әрекеті? Қар көшкіні – бұл қар массасының тау беткейі бойынша төмен қарай жылдам лықсуы. Қазақстанда 95 мың шаршы км тау аумағы қар көшкіні қауіпіне ұшырайды. Қазақстанда қар көшкіні қалың қар көп жауатын және қолайлы геоморфологиялық және топырақтық — ботаникалық жағдайлары бар Батыс Тянь-шань, Алтай, Іле Алатауы мен Жоңғар Алатауының жоталарында болып жатады. Тауда болған кезде қоршаған ортаға мұқият қарап, кездескен жабайы хайуанаттардың мінезін зерделеген жөн (тау ешкілері қар көшкінінің ықтимал лықсуын алдын ала сезіп қауіпті аймақтан кетеді), сондай-ақ беткейдегі қардың төзімділігін қолда бар қауіпсіз әдістермен тексеру қажет. 15 градустан тік беткейлер аса қауіпті болмағанмен, қар көшкінінің одан да жазығырақ беткейлерде лықсу оқиғалары белгілі. Беткей тік болған сайын көшкіннің лықсу ықтималдылығы арта түседі, алайда 50 градустан тігірек беткейлер қауіпті емес, өйткені қар жамылғысы жинақталмайды, қар жауған сайын шағын бөліктермен сырғып түсіп отырады. Жағдай сәтті аяқталса, зардап шегушіге алғашқы медициналық көмек көрсетіледі және ол қауіпсіз жерге апарылады. 8) Опырмалар. Халықты қорғайтын шаралар. Опырмалар – ауырлық күшінің әсерімен ылғалды топырақ массасының төмен қарай сырғуы. Тау жыныстарындағы және жартастардағы жекеленген жақпарлардың немесе құрғақ, тік, еңіс беткейлердегі жақпарлардың құлауы. Опырмалар Қазақстан барлық таулы ауданыдарында болып тұрады. Тау беткейлерінің табиғи геоморфологиялық тепе-теңдігі олардың жол, саяжай үйін салу, су құбырларын өткізу және басқа құрылыстарды салу кезінде тірегінің кесілуінен бұзылады, сонымен қатар өсімдік-топырақ жамылғысы бұзылып, беткей топырағы суырмалы сумен ылғалданады. Опырмалар бұрын олар байқалмаған жерлерде де пайда болады. Тұрғындар қопарылманың басталғандығы туралы хабарды алған бойда үй-жайдан жылдам шығып, төңіректегілерге қауіп туралы ескертіп, қауіпсіз орынға барған жөн. Үйден шығарда пешті өшіріп, су мен газ бұрандаларын жауып, жарық пен басқа да электр қондырғыларын ажырату қажет. 9) Қар басу.Қар басқан аймақтарда көлікте немесе жолдағы адамның іс-әрекеті? Қар басу – табиғаттың тосын күштері көріністерінің бірі. Бұрқасынмен, қарлы боранмен тығыз байланысты. Ол бірнеше сағаттан тәулікке дейін жауған қалың қардың әсерінен пайда болып, қалыпты тіршілікті бұзады, ал кейде адамдар құрбандықтарына, малдың шетінеуіне және материалдық құндылықтарының жойылуына әкеліп соғады.Егер қар басуға автомобильмен келе жатып тап болсаңыз, тоқтап тұрған жерді белгілеу керек, ол үшін ашық матаны ілген жөн. Машинаның үстін толығымен жауып, двигательді радиатор жағынан қымтау керек. Машина капотын желге қарай бұрып, отынды үнемдеу үшін, пешті ұдайы қоспаған жөн. Машинаны қар басып қалу қаупі болса, есіктің бірін жиі ашып, күртік қарды әрірек сырыңыз. Далада қалған машинада қатты тоңсаңыз да қозғалтқышты қоспаңыз, ол жұмыс істеп тұрған кезде бүлінген улы газ автомобиль ішіне жиналып, қақаған суықтан бұрын өзіңізді өмірден алып кетуі мүмкін. Машинадан шыққанда міндетті түрде өзіңізді арқанмен байлаңыз (Бір ұшын автомобильде қалдырыңыз). Адам үйден немесе машинадан жарты метр ұзағанда бағдардан айырылып, қаза болған жағдайлар көптеп кездеседі. Жолдағы көкайғақ аса қауіпті, ал қилысы көп жерлерде автомобиль қозғалысын мүлдем тоқтатуы мүмкін. Жаяу жүру өте қиын, әр түрлі заттардың құлауы және ұшуы өте қауіпті. Бұл жағдайларда ескі құрылыстардың маңынан, электр желілерінің және олардың діңгектерінің жанынан аулақ кеткен жөн. Қар басуы, боран туралы хабарды алған бойда, уақыт болса, жалпы қоршаулар, жолдағы ғимарат шетінен 15-20 метр қашықтықта жел соғатын жақтан қалқандар орнатылады. 10) Дауыл. Шаңдақ дауыл дегеніміз не? Дауыл — жойқын күші бар және едуәір созылатын, 30 м/с жылдамдықпен соғатын жел. Дауылдардың пайда болуына ауа айналымының ерекше жағдайында пайда болып, атмосферадағы тепе-теңдіктің өте жоғары жылдамдықпен аяқ асытнан бұзылуы әсер етеді. Дауыл үлкен бүліншілікке ұшыратып, адам құрбандықтарын алып келеді, малдар шетінеп, материалдық залал келітреді. Шаңдақ дауыл — бұл күшті жел салдарынан шаңның, құмның, топырақтың, тұздың және көлемі 1 мм аз басқа да бөліктердің ауаға көтерілуі. Қазақтсан аумағында шаңдақ дауыл — сәуір, мамыр және қыркүйек айларында жиі байқалады. Дауылдың жойқын салдарын төмендетудің тиімді шарасы, ол – таянған дауыл қауіпін тұрғындарға дер кезінде хабарлау және дауыл болып тұратын аудандарындағы осыны ескере отырып орналастыру. Ең қауіпті аймақта тұрғын үй салғызбай, ал қалған аймақтарда сейсмикалық аудандар үшін қабылданған құрылыс нормаларын енгізіп, бақылауға алып көмектесу керек. Дауылдың жақындағаны туралы хабар алған соң, мына іс- әрекетті жүзеге асыру қажет: баспананы, жертөлені әзірлеу; есікті, терезені, шатырдағы (желдеткіш) люкті нығыздап жабу; саңылауларды бекіту; төбеден, лоджиядан, самалдықтан жел ұшырып кету қаупі бар заттарды шығару; даладағы заттарды бекіту немесе үйге кіргізу; газды, электр жүйесін ажырату, суды жабу; пешті сөндіріп, қажет болса қорғаныс панаханаларына барып орналасу керек. Өндірісте барлық сыртқы жұмыстарды тоқтату, қондырғыларды бекіту, агрегаттарды, механизмдерді ажырату және панаханаларға жасырыну, ауылды жерлерде фермалардағы мал үшін жемнің, судың қорын даярлау, панаханада радиоқабылдағышты тұрақты қосып қою керек. 11) Су басу. Су басқан аймақтағы халықтың іс-әрекеті? Су басу — өзен, көл немесе теңіз суының деңгейінің көтеріліп, жердің белгілі бір бөлігінің су астында қалуы. Ол елді мекендердің су астына қалуына, адам мен малдың өлім- жітіміне алып келеді. Көптеген су басудың негізгі себептеріне нөсер жаңбыр жаууы, қардың, мұздақтардың үздіксіз еруі жатады. Сырғымалар, бөгеттерден, тоғандардан кенет бұзылуынан пайда болатын су басу өте қауіпті болады. Судың көтерілуінен болатын су басуы Қазақстанның барлық аймақтарындағы өзендерде болып тұрады. Оңтүстік Қазақстан өзендерінде мұндай құбылыстар ақпан-наурыздан, оңтүстік- шығыс және Шығыс Қазақстанда — наурыз – шілдеде, республиканың жазықтағы өзендерінде – наурыз-маусым айларында болады. Далада кенеттен су басқан кезде дөңеске немесе ағашқа шығып, әр тұрлі жүзу құралдарын пайдаланған жөн. Үйден (пәтерден) шыққан кезде өзіңізбен бірге құжаттарыңызды, құнды заттарды, аса қажетті заттарды, екі-үш тәулікке жеткілікті азық-түлік қорын алу ұсынылады. Судың басуынан сақтауды қажет ететін және алу мүмкін емес мүлікті жоғарғы қабатқа, шатырға шығару керек. Үйден (пәтерден) шығардың алдында электр мен газды ажырату, пешті өшіру, есікті, терезені, ғимараттағы желдеткішті және басқа да саңлауларды нығыздап жабу керек. Су басқан аумақтағы ададмдарды іздеу шұғыл ұйымдастырылып осы жұмысқа АҚ және ТЖ құрамалары, әскери бөлімдері, жүзу құралдарының экипажы мен басқа барлық қолда бар күш пен құралдар тартылады. Құтқару жұмыстары кезінде ұстамдылық танытып, құтқарушылар талабын бұлжытпай орындау керек. Жүзу құралдарына (қатар, қайық, желкен және т.б.) шектен тыс салмақ алуға болмайды, өйткені бұл адамдардың өміріне қауіпті. Көмектің бірінші кезекте балаларға, ауру адамдар мен қарттарға көрсетілетінін есте ұстаған жөн. 12) Кәсіпорын мен мекемелерге су қаупі төнген жағдайда халықтың іс-әрекеті? Алдын алу жұмыстарының тұтас жүйесі бар: судың басуы болатын аумақтың тасқын судың арнасын бұру; су қоймасы, бөгет, тосқауыл тұрғызу; жағаны биіктету және түбін тереңдету жұмыстарын жүргізу; ғимараттар мен үй-жайларды судан оқшаландыру қондырғысын қою; қысқа бұталы ағаштар отырғызу; жүзу және құтқару құралдарын жасау және даярлау; толқын соққыларына төзетін күрделі құрылысты тұрғызу; қайықтың болуы; жақын орналасқан биік жерді білу; жақындаған зілзала туралы хабарды алуға дайын болу; тұрғын үйдің жанына топырақ салынған тосқауылдар қою, топырақ төгу. Тұрғындарды уақытша көшірудің басталуы мен тәртібі туралы жергілікті радио мен теледидар, ал жұмыс істейтіндерге кәсіпорын, мекеме және оқу орындары арқылы, ал өндіріс пен қызмет көрсету саласында жұмыс істейтін халыққа тұрғын үй басқармасы органдары арқылы хабарланады. Халыққа жиналатын орынды, жиналу мерзімін, көшу кезінде жаяу баратын бағыт, сондай-ақ апаттың күтілген көлеміне орай туындаған жағдайларды, оны ауыздықтау жолдарын және барысын және басқа да мәліметтер хабарланып отырады. Уақыт жеткілікті болған жағдайда қауіпті аймақтағы халық дүние-мүлкімен бірге су басу аймағынан тыс орналасқан жақын елді-мекендерге көшіріледі. Кәсіпорын мен мекемелер су қауіпі төнген жағдайда жұмыс тәртібін өзгертеді, ал кей жағдайда жұмыс мүлдем тоқтайды. Су басу ықтимал аймақта мектептер мен балалардың мектепке дейінгі мекемелері уақытша жұмысын тоқтатып, балалар қауіпсіз жерге орналасқан ментеп пен балалар мекемесіне ауыстырылады. Егер төменгі қабатта тұратын және кешенді адамдар судың көтерілуін байқаса, жоғарғы қабаттарға көтерілуге, егер үй бір қабатты болса, шатырға шығу тиіс. Жұмыста әкімшілік нұсқауымен белгіленген тәртіпті сақтап, биік орналасқан орындарға көтерілу керек. 13) Табиғи өрттер. Қазақстан Республикасындағы табиғи өрттердің негізгі түрлері. Табиғи өрттер Орман және дала өрттері әртүрлі себептерден орын алады. Мұндай өрттердің 80% тұрғындардың еңбек және демалыс орындарында отты, сонымен қатар ауылшаруашылығы техникасын абайсыз пайдалану себептерінен болады. Табиғи өрттер облысымызда жиі кездесетін келеңсіз метеорологиялық жағдайлардың (жоғары ауа температурасы, ұзақ уақыт жауынның болмауы) нәтижесінде де орын алады. Өрттер көбінесе табиғи нысандардың жағдайын берік бақылау қызметінің жеткіліксіздігі мен тиісті органдарды өрттің жеке ошақтарының пайда болуы туралы уақытылы хабарламауы, сонымен қатар жағдайды объективті бағаламау және т.б. нәтижесінде орын алады. Мұның бәрі өрттердің жеке ошақтарының үлкен апаттық жағдайды тудыратын жаппай өртке ұласуына әкеліп соғады. Облыстағы орман және дала өрттерінен келген материалдық шығын миллиондаған теңгені құрайды. Қазақстан Республикасында табиғи өрттердің негізгі түрлері ландшафты өрттер – орман, орманды дала және дала (егіс) өрттері болып бөлінеді. Ормандағы өртті сөндірудің негізгі жолы суды пайдалану, ал мүмкін болмағанда өртті қолда бар құралдармен сөндіруге күш салады. Мысалы, отты топырақпен көму, оттың шоғын бұтамен жанып кетен жерге қарай сыпыру, қарсы от қою, тулақты немесе киізді пайдалану т.с.с. Орманның жоғарғы жағындағы өртті сөндіру қиын, сондықтан оны кедергі жасау, күйдіру және суды пайдалану арқылы сөндіреді. Бұл жағдайда кедергінің ені ағаш биіктігінен кем болмауы керек, ал жоғарыдағы өрт аумағының алдындағыкүйдірілетін кедергінің (жердің) ені кемінде 150-200 м өрт қанаттарының алдында кемінде 50 м болуға тиіс. Өрт адамдарға психологиялық тұрғыдан үлкен әсер етеді. Тіпті кішігірім өрттің өзінде адамдарды жаппай үрей билеуі адам шығынына әкелуі мүмкін. Өзін-өзі ұстап үйреген адам қиын сәтте өз өмірін құтқарып қана қоймай, басқа адамдарды, материалдық құндылықтарды да құтқара алады. Өрттен адамдарды құтқару кезінде өте жылдам әрі тиімді қимылдау қажет, себебі түтін, улы газ, жоғары температурадағы ыстық, ғимараттың құлауы, тез жанатын және улы газ бөлетін заттардың болуы сияқты қауіптер кез- келген жерден шығуы мүмкін. Жанған ғимарат арқылы үсті- басқа ылғал мата (киім) жауып, түтіннен жоғарылай немесе тізерлей қозғалу керек. Көп қабатты ғимараттарда, егер подъезден шығуға мүмкіндік болмаса, балконды, апаттық люк пен балкондағы баспалдықты, көрші подъезд арқылы, құтқаруға арналған төбенің люгін пайдаланыңыз. Құтқару жұмысына қатысатын адам, алғашқы медициналық көмекті көрсете білуге тиіс. 14) Адамдардың эпидемиялық аурулары. Жұқпалы аурулар - жұқпалы (инфекциялық) аурулар ерте заманда-ак олардың жаппай таралуы мен ауыр түрде өтуін сипаттайтын әр түрлі атаулармен белгілі болды (індет, жаппай аурулар). Бұл аурулар ерекше «миазма» — ауаның улы булануымен байланыстырылады. Жұқпалы аурулар туралы ғылымның дамуында өр түрлі қоздырғыш микробтардың ашылуы үлкен рөл атқарды. «Іnfесіо» деген латын сөзі «ластану» дегенді білдіреді. Жұкпалы аурулар адам ағзасына қоздырғыштың енуінен кейін пайда болады. Қоздырғыш- микробтар ауру адамнан сау адамға беріле алады. Белгілі бір жағдайларда ауру жаппай таралады (індет). Ауру туғызатын микробтар бактериялар, вирустар, спирохетар, саңырауқұлақтар болуы мүмкін. Эпидемиялық ошақ дегеніміз—инфекция көзінің өзін қоршаған аумақ шегінде нақты жағдайда жұкпалы бастауды беруге қабілетті орны. Эпидемиялык процестін пайда болуы үшін фактордың өзара қимылы кажет: жұқпа қоздырғышының көзі, жұкпаның берілу механизмі жөне қабылдағыш ағза. Ағзада коздырғыштың орналасуы мен жұкпаның берілу механизміне байланысты бар жүқпалы аурулар 4 топқа бөлінеді: ішек жұкпасы, тыныс алу жолдарының жұкпасы, қан жұкпасы жөне сыртқы кабат жұқпасы. Ішек жүқпасына қоздырғыштардың ішекте орнығуы мен соған сөйкес олардың сыртқы ортаға, негізінен, нәжіспен бөлінуі тән. Бұл аурулардың қоздырғыштары сау адамдарға ауыз аркылы азық-түлікпен, ауыз сумен немесе лас қолдармен ағзаға түсуі нәтижесінде жұғады. Оларға — дифтерия, іш сүзек, тырысқақ, ішек уыты жұқпалары жатады. Тұмау (грипп) — өте жұқпалы ауру. Кейде ол асқынып кетіп тыныс жолын, нерв жүйесін, қан тамырды, жүректі ауруға шалдықтырады. Тұмауды қоздыратын вирустар (микробтар) тыныс жолының кілегей қабығында өсіп-өнеді. Тұмау тиген адам аурудың микробын жөтелгенде, түшкіргенде және қақырығы арқылы ауаға таратады. Вирустық гепатиттер Вирусты гепатиттер (бауырдың қабыну) – бұл кең тараған және адам денсаулығына өте қауіпті инфекциялық топ, олардың өзара бір – бірінен сәл айырмашылығы бар, байқалмайды, түрлі вирустардан тарауы мүмкін, бірақ бәрінің де белгі бір – ол ең алдымен бауырдың зақымдалуы және қабынуына әкеп соғуы. Қышыма — жұқпалы қышыма ауруы. Ол адамның денесіне қотыр жұқтыратын кененің түсуінен пайда болады. Жұқтыру көзі болып табылатын — адам. Кене басқа сау адамға «ауысу» үшін және ауру туғызу үшін міндетті түрде «тері теріге» байланыс болу қажет. Сондықтан басты қышыманың таралу ошағы тар жанұялық ортада, ерлі-зайыптылардың жақындасуларында, сонымен қатар жыныстық серіктес арасында қалыптасады. 15) Эпизоотия мен эпифитотия дегеніміз не? Эпизоотия – белгіленген өңір шеңберінде уақытта және кеңістікте бір уақытта прогрессивтік ауыл шаруашылығы малдарының бір немесе көптеген түрлерінің арасында жұқпалы арулардың таралуы, осы аумақта әдетте тіркелетін ауру деңгейінің анағұрлым артуы. Қазақстан Республикасында малдардың келесi жұқпалы және паразиттік аурулар таралған: бруцеллез, туберкулез, шешек, құтыру, крым геморрагиялық қызба, аусыл, сібір жарасы, лептоспироз, қарасан, лейкоз, пастереллез, эхинококкоз. Республиканың оңтүстiк облысындағы қойлардың шешекжәне аусыл арулары бойынша күрделі жағдайы қалуда. Ауыл шаруашылығы малдарының құтыруы барлық облыстардың барлық жерінде кездеседі. Эпифитотия - уақытында және кеңістікте жаппай прогрессивтік ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің жұқпалы аурулары және ауыл шаруашылығы дақылдарының өліміне және олардың өнімділігін төмендеуге алып келетін өсімдік зиянкестерінің күрт өсуі. Тат пен септориоз аурулары өсімдіктерге анағұрлым қауіп төндіреді, ол Солтүстік Қазақстан облысында тіркелуде және анағұрлым аудандарда осы аурулардың эпифитотия туындау қауіпін туғызады. Ұқсас жағдай дән сұр көбелегімен қалыптасады. 16) Өндірістік авариялардың сипаттамасы Қауiптi өнеркәсiптiк объектiдегi авария - адамдардың қаза табуына әкеп соғуы мүмкiн немесе әкеп соққан, олардың денсаулығына, қоршаған орта мен шаруашылық жүргiзу объектiлерiне зиян тигiзген, едәуiр материалдық нұқсан келтiрген және халықтың тiршiлiк жағдайларын бұзған технологиялық процестiң бұзылуы, тетiктердiң, жабдықтар мен құрылыстардың зақымдануы. Өнеркәсіптің қарқынды дамуына, әлеуетті қауіпті объектілер санының өсуіне, негізгі өндірістік қорлардың жоғары дәрежеде тозуына, көмір суттегі шикі затын қарқынды өндіруге байланысты қауіпті өндірістік объектілерде шынайы авариялардың қаупі туындайды, онда тез тұтанатын, жарылғыш, жанғыш, тотығатын, улы заттар өндіріледі, пайдаланылады, қайта өңделеді, сақталады, тасымалданады, жойылады. Авариялар болуы мүмкiн қауiптi өндiрiстiк объектілерге сонымен қатар мыналар жатады: 1) 0,07 МПа-дан аса қысыммен немесе 115 С астам судың қайнау температурасы кезінде жұмыс істейтін техникалық құрылғылар; 2) қара, түсті, бағалы металдардың балқымалары және олардың негізінде алынатын қорытпалар; 3) тау-кен, геологиялық барлау, бұрғылау (оның ішінде теңіздер мен ішкі су айдындарындағы шельфтерінде), жарылыс жұмыстары, пайдалы қазбаларды өндіру және байыту жөніндегі жұмыстар, жер асты жағдайындағы жұмыстар; 4) адамның денсаулығы мен қоршаған орта үшін қауіпті заттардан тұратын өндірістік қалдықтар; 5) жүк көтергіш механизмдер, эскалаторлар, аспалы жолдар, фуникулерлер, лифтілер; 6) қауіпті өндірістік объектілерде қолданылатын электр қондырғыларының барлық түрлері; 7) қауіпті өндірістік объектілердің гидротехникалық ғимараттары; 8) радиоактивті және ионды сәулелену көздері; 9) қару-жарақты және оған оқ-дәріні өңдеуі, өндірісі, жөндеуі, іске асыруы, сақтауы және пайдаға асыруы. 17) Гидродинамикалық авариялар дегеніміз не? ГИДРОДИНАМИКАЛЫҚ АВАРИЯ - судың қатты жылдамдықпен ағып жайылуына және техногендік төтенше жағдайдың туындау қаупіне байланысты гидротехникалық құрылыстардағы авария. 18) Өрттер. Өрт кезінде қауіпсіз ұстау ережелері. Өрт елді-мекендегі ғимараттар, ағаш көпірлер, электр желілері мен ағаш бағаналардағы байланыс, мұнай өнімдері қоймаларында және басқа материалдар мен адамдар, ауылшаруашылық малдары өртке шалдығуы мүмкін. Орман алқабындағы шөптерден, бұталардан, ағаш түбіртектерінен, шырпылардан өрт шалады. Ауа-райы құрғақ болған жылдарыжоғарғы өрт желдің есебінен ағаштардың ұшар басынан қоқан жапырақты ағаштарын өрт шалады. Төменгі өрт тарау жылдамдығы минутына 0,1-ден 3 метрге дейін, ал жоғарғы өрт желдің бағытына қарай 100 метрге дейін жетеді. Торф пен ағаштардың тамыры жанғанда жер асты өрті жан- жаққа тарайды. Торф өзінен-өзі ауасыз суда да жана береді. Өрт кезінде қауіпсіз ұстау ережелері:  Отпен жұмыс істегенде абай болу керек;  Балалардың отпен жұмыс істеген кездегі қырсыздығы;  Қоқысты үйге, аулаға, орманды жерлерде өртеу;  Автокөліктен шыққан жалын;  Күн күркірегендегі найзағайлар;  Майланған материалдың үйкелісі;  Күн сәулесінің әйнектен өткен нүктесі. Өртке шалдықтыруы мүмкiн. 19) Өрт сөндіру құралдары және оны пайдалану тәртібі. Өрт сөндіру техникасы Өрттен адамдарды құтқаруға, материалдық және табиғи байлықтарды қорғап қалуға арналған техникалық құралдар. Өрт сөндіру техникасының негізін өрт сөндіру машиналары (өрт сөндіру автомобилі, өрт сөндіру пойызы, өрт сөндіру кемесі, өрт сөндіру ұшағы мен тікұшағы) құрайды. Өртенген жерлерге от сөндіргіш заттар шашуға арналған өрт сөндіргіш орнықты қондырғылар, өрт сөндіргіштер, өрт гидранттары, т.б. өрт сөндіру құрал-жабдықтары Өрт сөндіру техникасы қатарына жатады. 19.ӨРТ СӨНДІРУ АРНАЙЫ ҚҰРАЛДАРЫ және оны пайдала және оны пайдалау Көмірқышқылы өрт сөндіргіштер (ОУ)Ауа кірмей жанып жатқан заттарды сөндіруге арналған. Электр қозғалтқыштарды, электр қондырғыларды, химиялық зертханаларды, мұрағаттарды, мұражайларды сөндіруде теңдесі жоқ. Төмен температураға төзімді. ОУ іске қосу: • пломбаны жұлып тетігін шығару; • түтігін отқа қарату; • иінтірегін басу. ЖОЛ БЕРІЛМЕЙДІ: • өрт сөндіргішті тігінен немесе басын төмен аударып ұстауға; • раструбына дененің ашық жерлерін тигізуге ( оның бетіндегі температура -60...-70 ЭС төмендейді); • раструбты кернеулі тұрған электр қондырғыға 1 м жақын келтіруге. Ұнтақты өрт сөндіргіштер (ОП) Қатты, сұйық және газды заттарды, сондай-ақ кернеуі 1 кВ дейінгі электр қондырғыларын сөндіруге арналған. Олар автомобильдерде, гараждарда, қоймаларда, офистерде, банктерде, өнеркәсіптікп объектілерде, емханаларда, мектептерде, жеке меншік үйлерде және т.б. жерлерде қойылады. ОП іске қосу: • тетігін жұлу; • басқышын қосу; • аузын өртке қарату, • иінтірегін басау; • отты кемінде 5 м сөндіру, • өрт сөндіргішті пайдалану кезінде оны сілку керек; • өрт сөндіргішті тігінен қолданады (аударуға болмайды!). Ішкі өрт сөндіру крандары Ішкі өрт сөндіру крандарын іске қосу: • шкаф есігін ашу; • кранмен және оқпанмен қосылған жеңді өртке қарай бағыттап тарту керек; • тегершікті сағат тілінің жүрісіне қарсы бұру арқылы бұранданы ашу; • суды оқпаннан бағыттау 20) Жарылыстар. Жарылу қаупі бар обьектілерге не жатады? Жарылыстар – бұл қысқа уақыт аралығында шектеулі көлемде энергияның үлкен санының босауы. Ол қысымы өте жоғары қатты ысыған газдың пайда болуына алып келеді, аяқ асты кеңейген жағдайда қоршаған денеге соққылық, механикалық әсер етеді. Жарылыс қатты ортада төңірегін бұзып, ұсақтайды, ауа мен судың жойқын әсердегі ауалық немесе гидравликалық соққы толқындарын құрайды. Жарылу қаупі бар объектілерге қорғаныс, мұнай өндіруші және ұқсатушы, мұнай – химия, газ, химия, тоқыма объектілер, нан өнімдері мен дәрі – дәрмек өнеркәсібі, жылдам тұтанатын және жанатын сұйықтар, сұйытылатын газ қоймалары жатады. Кәсіпорында ауаның, бензиннің, табиғи газдың буынан, қант және ағаш шаңынан және т.б. жинақталуынан пайда болған ауа қоспасы жарылысын болдырмау үшін, бірінші кезекте ықтимал от шығу көздерін жояды және кәсіпорындарды қорғауға бағытталған шараларды жүргізеді, олардың негізгілері мыналар: Жаылыс кезінде ең жоғарғы қысымға тең жүктемені көтеругеü қабілетті берік қоршауды, құрылғыларды жобалау; Жарылу қауіпі бар аймақтарда оттегі құрамы қажеттіü жанудан аз болатын инертті ортаны, берік қабырғалар мен жарылу қауіпі бар аймақты оқшауландыру; Жарылу қаупі бар өндірісті жарылыс болған жағдайда қоршағанü отаға залал келмейтін жерлерге орналастыру; Жарылыс кезінде пайда болған қысымы н шығару үшінü арнайы сақтандырғыш клапандарын орнату; Жарылысты жаншу (жарылу қаупі бар қоспаны тұтана бастағанü кезде алғашқы сәтте баяу көтерілетіндігін ескере отыра рнайы датчиктер дабылы бойынша жалынның таралуын шектейтін қондырғы қосылады); Жарылыс және өрт шығу қауіпі бар объектілердегі авария салдарын әлсіретуге, өртке қарсы шараларды өз уақытында өткізу ықпал етеді, олар өрт ошақтарын жоюды немесе пайда болуын қиындатуды ғана емес, сондай – ақ пайда болған жалын мен өртті жедел жоюды және өртенген ғимараттағы адамды, мүлікті құтқаруды қамтамассыз етуге тиіс. 21) Азаматтық Қорғаныс инжинерлік-техникалық шараларын жобалау нормалары. Азаматтық қорғанысы халықты экономиканы, республика аумағы осы заманғы зақымдағыш факторларын, сондайақ зілзаладан, ір авария мен апаттардан қорғау мақсатындағы жалпы мемлекеттік шараларының құрамдас бөлігі болып табылады. Азаматтық қорғаныстың орны мен ролі елдің геосаяси жағдайын, шектес мемлекеттермен және алып державалармен саяси қарым-қатынасының жай-күйін, экономикасының даму деңгейін, әскери доктрина мен әскери іс саласындағы мемлекеттік саясатын анықтайды. Азаматтық қорғаныстың төтеншежағдайда халық тіршіліін қамтамасыз етудегі негізгі міндеттері: «Азаматтық қорғаныс туралы» ҚР Заңында анықталған. Азаматтық қорғанысты ұйымдастырудағы жүйеде негізгі буын болып табылатын шаруашылық объектілері маңызды. Шаруашылық объектілерінде АҚ барлық шараларының негізі қаланыды, мұнда соғыс уақытында жұмысшылар мен қызметшілерді қорғау объектілер жұмысының тұрақтылығын қамсыздандыру, құтқару өзге де кешенді шаралар жүргізіледі. АҚ құрамалары ұйымдарда, аудандарда, қалаларда, облыстарда аумақтық-өндірістік принцип бойынша құралады. Аумақтық және объектілік б.бөлінеді. Аумақтық құрамалар аудандарда, қалаларда, обл құралады және тиісті АҚ бастығына бағынады. Объектілік құрамалар тұрғылықты жері бойынша меншікті нысанына қарамастан ұйымдарда құрылажды. АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары – халық тіршілігін қамсыздандыру, аывариялық құтқару және шығу қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу, құтқарту құрамаларын күшейту мен іс әрекеттерін жан жақтыв қамсыздандыру үшін құрылады. 22) Құтқару жұмыстарын жүргізу немесе ұйымдастыру негіздері. Адамдардың қауіпсіздігін қамсыздандыру бейбіт ж/е соғыс уақытындағы ТЖ жағдайында халықты қорғау б/ша республикамызда жүргізілетін барлық шараларджың аса маңызды мақсаты б.т. ТЖ ескерту ж/е іс әрекеттер жөніндегі республикалық жүйенің өзіне жүктелген міндеттерді орындауға даярлығы түпкілікті нәтижеде оның осы мақсатқа жету қабылетін анықтайды. Қазіргі уақытта адамзаттың алдында соғыс қатерінен басқа ғаламдық қауіп – экологиялық апат қаупі өткір тұр: ауа ластанған, өзендер мен көлдер қышқылды жауындармен уланған, топырақ бүлінуде, ормандар құруда, өсімдіктер мен хайуанаттардың жекелеген түрлері жоюлыда. Адам өміріне қауіпті заттарды пайдаланатын ж/е өндіретін объектілер бір жерге шоғырлануда. Бұл объектілердегі авария салдарын осызаманғы зақымдау құралдарын қолдану салдарымен салыстыруға болады. Республика аумағында атом энергетикасы, химия өнеркәсібі объ/лерімен өзге де объ/лер орналасқан, мұндағы авариялар үлкен адам құрбандықтарымен, материалдық залалмен қатар елеулі экономикалық салдарға да ұшырату мүмкін. Осы жағдайлар мемлекеттік, әскери ж/е шаруашылық органдары тарапынан АҚ мәселелеріне, халықты сенімді қорғау мен шаруашылық объ/рін сақтау, басқару жүйесінің мүлтіксіз жұмыс істеуіндегі жөніндегі міндеттерді шешуде жаңа ұстанымдарды қажет етеді. Бейбіт уақыттағы ықтимал ТЖды , сондай ақ осы заманғы зақымдау құралдарының даму бағыты мен оларды қолдану туралы көзқарастарды ескере отырып халықты қорғаудың негізгі принціптері мен әдістьерін іске асыру халықтың сенімді өорғалуын дәйекті көтеруді қамтамасыз етеді. 23) Барлау жұмыстарын жұргізу. Медициналық қамсыздандыру. Химиялық барлау зақымдану ошағының шектері мен оларды айналып өту жолдарын анықтап, белгілейді, жердің, ауаның және су көздерінің улану деңгейі мен сипатын белгілейді, ҚЗ аз концентрациясы бар бағыттар мен учаскелерді зақымдалған адамдарды шығару мен эвакуациялау үшін анықтайды. Одан әрі химиялық барлау бөлімшелері зақымдалған ауа концентрациясы мен оның бұлтының қозғалыс бағытына тұрақты бақылау жүргізеді. Медициналық барлау зақымдалғандар санын және олардың жағдайын анықтайды, медициналық құрылымдардың орналасу және жайылу орнын және бөлмелерін анықтайды, жұмыс көлемін және жұмысты жүргізу үшін қажетті күштер мен құралдардың тиісті санын анықтайды. Зардап шеккен адамға алғашқы медициналық көмек көрсету кезінде газқағар кию, антидит енгізу қажет және зардап шегушіге (тұшықтырғыш ҚЗ улану жағдайларынан басқа кездерде) жасанды тыныс алғызу керек. Одан соң киім мен дененің ашық жерлеріндегі ҚЗ ізі мен тамшыларын арнайы сұйықтықпен өңдейді де, зардап шегушіні ЕПМ негізінде жел соқпайтын аумақтарда құрылатын медициналық пункттерге жібереді. Бір мезгілде дегазациялық жұмыстар жүргізіледі. Ең алдымен зақымданғандарды эвакуациялау жолдары, адамдардың улану аумағынан шығу және өту жолдары дегазацияланады. Одан соң аса маңызды объектілердің аумақтары мен құрылыстары, сумен жабдықтау пункттері, қоймалар залалсыздандырылады. 24) Жарақат алғандар мен ауруларды тасымалдау. 24. Жарақат алушыны тасымалдау Алғашқы көмек көрсету кезінде жарақат алушыны дұрыс тасымалдау маңызды орын алады. Жеңіл жарақаттанғандар емдеу мекемеріне өз бетімен немесе сүйемелдеушінің көмегімен жете алады. Кеуде және қарын қуыстарының жарақаттануында өз бетімен қозғалуға болмайды. Ауруды тасымалдау үшін оны көтеру керек. Бұл ақырын, асығыссыз, күрт қозғалыссыз жасалу керек. Жарақат алушыны тасыйтын адамдардың қозалыстары басшының командасына сәйкес болу керек. Бұл командалар қысқа және нақты болуы тиіс, мысалы «АЛ», «КӨТЕР», «АЛҒА», «ТОҚТА», «ТҮСІР» т.б. Жарақаттанушыны тасымалдаудың түрлі әдістері бар. Бір адаммен тасымалдау. Егер ауру өз бетімен қозғала алмаса немесе өз бетімен қозғалуы оның денсаулығына қауіп төндіретін болса, оны тасымалдайды. Егер ауру отыра алатын болса, мысалы сирағы мен аяғының басы жарақаттанса оны күші жеткілікті бір адам тасымалдайды. Қысқа ара қашықтыққа жарақат алушыны көтеріп апаруға болады. Үлкен арақашықтықтарда орамал, белбеу т.б. көмегімен тасымалдауға болады. Отырған күйінде екі адаммен тасымалдау. Тасымалдаушының әр қайсысы бір тізесін бүгіп отырады. Ауруды жерге отырғызып аның арқасынан құшақтайды, бос қолдарымен аурудың құйрығының астынан қолдарын айқастырады. Ауру тасымалдаушыларды мойнын құшақтап, «Алға» командасымен тасымалдаушылар майда қадамдап жүреді. Жартылай отыру күйінде тасымалдау.Егер ауру ес-түссіз болса немесе жағдайы нашар болса, өз бетімен отыра алмаса және кеудесі жарақаттанған болса, оны екі тасымалдаушы жартылай отырған күйінде тасымалдайды. Тасымалдаушының біреуі аурудың басының артқы жағынан тізерлеп отырады, аурудың денесін жартылай отырған күйінде қолтығынан құшақтап, оның басы мен арқасын өзіне сүйейді; екінші тасымалдаушы ауруға арқасымен оның аяқтарының аралығында жүресінен отырып, қолымен аурудың жамбасынан ұстайды. «Назар аударыңыз», «тұрыңыз», «алға» командаларымен ауруды бірдей көтереді. Жатқан күйінде тасымалдау. Қатты жарақаттанған жәбірленушіні мүмкіндігінше жатқан күйінде екі адам тасымалдауы керек. Өкінішке орай, бұл әдіс үлкен арақашықтыққа тасымалдауға ыңғайсыз, бірақ, ауруды тасымалдау құралынан, үстелден, керуеттен көтеруде, түсіруде кеңінен қолданылады. Екі тасымалдаушы да аурудың бір жағынан орналасып, әр қайсысы бір тізесін бүгіп отырады. Бірінші тасымалдаушы бір қолының алақанымен аурудың желкесі мен мойнынан, білегімен оның қолын ұстап, екінші қолымен аурудың арқасының төменгі жағынан ұстайды. Екінші тасымалдаушы бір қолымен оның белінен, екінші қолымен оның тақымынан ұстайды. «Тұр» командасымен екеуі бірдей көтеріледі. Үлкен арақашықтыққа тасымалдағанда аурудың денесі мен бірінші тасымалдаушының йықтарын орамалмен байлайды. Жағдайы нашар ауруларды, әсіресе аяқтары жарақаттанған болса, тасымалдау құралдарының көмегімен тасымалдаған дұрыс. Тасымалдау құралдарының көмегімен тасымалдау.Жарақат алушыны тасымалдаудың ең ыңғайлы әдісі тасымалдау құралының көмегімен тасымалдау. Тасымалдау құралдарымен тасу тасымалдаушылар үшін ең жеңіл әдіс болып табылады.Ең қарапайым тасымалдау құралы ұзындығы 2,25 метр құрайтын 2 ұзын таяқша, оларға кигізілген матадан, екі көлденең таяқшалардан және екі матадан жасалған белдеушелерден тұрады. Тасымалдау құралы жоқ кезде оған ұқсайтын басқа құралмен алмастыруға болады. Мұндай құралдарды екі таяқшамен бірнеше қаптардың көмегімен жасауға болады. Сонымен қатар, сатыны, есікті, үстелді қолдануға болады, бірақ мұндай жағдайларда аурудың астына жұмсақ бір нәрсе төсеу керек. Тасымалдау кезінде ауру үнемі көлденең жағдайда болуын қамтамасыз ету керек. 25) Жеке химиялық улануға қарсы пакеттің мақсаты және құрылысы (ИПП-8) Жеке химиялық улануға қарсы пакет (ИПП-8) Адамның денесі мен киіміне, жеке қорғау құралына, приборға, аспапқа түскен улы сұйық зат тамшыларын залалсыздандыруға арналған. Ол жалпақ ыдыстан (газсыздандырылған ерітіндімен толтырылған) және төрт мақталы дәрі тампонынан тұрады. Әуелі пакетті ашып, ыдысты алады. Бұдан кейін оның тығынын ашып, тампонның бірін жақсылап малып алады. Содан соң терінің күдікті ашық жерлерін мұқият сүртеді де, қайтадан шаяды. Сонымен қатар жаға мен жеңнің ұшын міндетті түрде сүрту керек. Оны жаққан уақытта теріні күйдіруі мүмкін. Пакеттегі сұйық улы және көз үшін қауіпі, сондықтан көздің айналасындағы теріні құрғақ шүберекпен сүртіп, таза сумен немесе ас содасы ерітіндісімен жуу керек. Химиялық уланудан қорғайтын жеке пакет жоқ жағдайда улы заттарды қолда бар химиялық заттармен залалсыздандыруға болады. Ересек адамдардың терісін емдеу үшін алдын-ала 1 л 3%-тік сутегі тотығы мен 30гр күйдіргіш натрий даярлау керек. Оларды пайдаланардың алдында жақсылап араластырады. Күйдіргіш натрийді селикаттық желіммен ауыстыруға болады (150 гр желімге 1 л 3%-тік сутегі тотығы). Қолдану әдісі химиялық уланудан қорғайтын пакеттегі сұйықтықтікіндей. Құрғақ натрийді қолданған кезде оның тері мен көзге тимеуін қадағалау қажет. ИПП-10 құтысының бет жағы хайуанат қабырғасына ұқсас, қақпағы ыңғайлы. Қақпақ қолданған кезде тампонды емес тікелей тері мен киімнің зақымданған жерін шаяды. 26) Залалсыздандыру бойынша жұмыстарды жүргізу кезіндегі қандай сақтық шаралар жүргізіледі? Залалсыздандыру, дезинфекция – адам мен жануарларда, өсімдіктерде ауру қоздыратын микроорганизмдерді жоюға бағытталған шаралар жүйесі. Залалсыздандыру – жұқпалы аурулардың кең таралып кетуін болдырмау шараларының бірі. Қазақ халқы залалсыздандыру тәсілдерін ерте заманнан беріқолданып келген. Мысалы, ауырған адамның ыдыс-аяғын бөлек ұстап қайнату, науқастан түскен шашты, тырнақты көміп тастау немесе өртеп жіберу; мал шарушылығында – қораларды, көң-қоқысты тазалап отыру, дәнді дақылдарды күнге кептіріп алу, т.б. 27) Аса қауіпті (карантиндік) жұқпалы аурулар тобы (оба, тырысқақ, түйнеме) анықтама беріңіз Аса қауіпті жұқпалы аурулар адам организміне қоздырғыш – микробтың енуінен пайда болады. Барлық жұқпалы аурулардың ортақ белгісі зақымдалған организмнен сау организмге берілу қабілеті және белгілі бір шарттар болған жағдайда жаппай таралуы, яғни жұқпалы сипат алуы болып табылады. Жұқпалы ауру эпидемиологияда жекелеген қоздырғыш тудыратын жұқпалы ахуал ретінде түсіндіріледі. Оба(лат. pestіs – кенеттен басып кіру) – аса қауіпті зоонозды табиғи ошақты карантиндік жұқпалы ауру. Обаның өкпелік, ішектік, тері-бубондық, септикалық түрлері болады. Табиғатта түрлі кемірушілер арқылы таралады. Адамдарға кемірушілерден, не бүргелерден жұғады. Ауру қоздырғышы таяқша тәрізді бактериялар. Адамға жанасу, дуа - тамшы және алиментарлық жолмен жұғады, сонымен қатар тасымалдаушылар - бүргелер арқылы жұғады карантиндік инфекцияға жатады. Ауру тез тарайды. Ауру қоздырғышы сау адамға науқас адамнан жұғады. Аурудың жасырын кезеңі бірнеше сағаттан 3 – 6 күнге дейін созылады. Ауру аяқ астынан басталады, науқастың температурасы 39 – 40°С-қа көтеріліп, басы айналады. Организмнің күшті улануынан адам құсып, іші өтеді, есінен танып, үрей, ұйқысыздық пайда болады. Ауру асқынған жағдайда нау-қас өледі. Ал тері-бубон обасында бүрге шаққан жерге жақын орналасқан лимфа безі ісініп, бұршақ дәніндей қызыл түсті бөрткен (іші қанды іріңге толы) пайда болады. Бөрткен жарылып жараға айналады. Тырысқақ (cholera) – антропонозды жіті ішек жұқпасы, Халықаралық медициналық – санитарлық ережелерге сәйкес карантинді жұқпаларға жатқызылады. Жұқпа таралуының жалғыз көзі – ауру адам немесе тырысқақ бойынша қолайсыз аймақтан келген қоздырғышты нәжіс немесе құсық арқылы бөлетін вибриотасымалдағыш. Мұндай жұғу жолы – ауыз – нәжістік деп аталады. Қоздырғыш жұқтырылған тамақ және су (жиі кездеседі) арқылы адам ағзасына түседі, ауру адаммен қатынаста болғанда немесе тұрмыстағы заттарды пайдаланғанда жұғады. Қоздырғыш суда, сүтте, ағынды суларда ұзақ уақыт бойы сақталады және қайнатқанда жойылады. Түйнеме — көбінесе теріні зақымдайтын жұқпалы ауру. Сондай-ақ, өкпе және ішекті қабындыратын түрі де сиректеу кездеседі. Түйнеме қоздырғышының ұзындығы 6-10 мкм, ені 1-2 мкм. қозғалмайтын таяқша, өзіне тән спора және капсуласы бар. Қоздырғыш оттегі бар жерде өсіп-өнеді. Оттегісіз, қыздырғанда және 2% формалин, 5% хлорлы әктің ерітінділері өлтіреді, споралары бірнеше күнге дейін төзімді болады. Қазіргі антибиотиктер де тез өлтіреді. Ауруды жұқтырушы сиыр, қой, түйе сияқты үй жануарлары болып табылады. Малды күтіп-баптағанда, терісін сыпырып өңдегенде, етін тамаққа пайдаланғанда, адамның тыныс жолдарына ауадағы қоздырғыштар еніп кеткенде, түйнеме қоздырғышын жұқтырған қан сорғыш жәндіктер шаққанда, ауру адам тұтынған заттарды пайдаланғанда және т.б. жолдар арқылы жұғады. Адам терісі арқылы ағзаға енеді, әсіресе, ашық жерлердің терісінен кіреді. Қоздырғыш енген жолында қабыну туғызады. Жасырын кезеңі бірнеше сағаттан 8 күнге (2-3 күн) созылуы мүмкін. 95% ауру теріге байланысты түрі кездеседі, 2-3% өкпе, ішекке байланысты түрі де болуы мүмкін. Тері түріндегі түйнеме жұққан жерде біртіндеп дақ, бүртік, іріңді безеу, жара пайда болады. Бастапқыда терінің белгілі жерлері қышып, біраздан соң ұлғая түседі. Бірнеше сағаттан соң түйіннің (папула) орнында көлемі 2-3 мм. көпіршік түзіледі. Оның ішіндегі күлгін сұйықтың түсі біртіндеп қанталаған қою, кейде қою қоңыр сиякөк түске айналады. Сонан соң іріңді безеудің орнында қабыршақ пайда болады. Ол тез қарайып, аумағын ұлғайтады. Жараның жан жағы қызарып, ісініп кетеді, бірақ жараның тұсы ауырмайды. Осы кезде адамның жалпы жағдайы нашарлап, дене қызуы көтеріліп 39-40ºС жетеді, әлсіреп, басы ауырып, жүрегі жиі қағады. Дене қызуы тез қайтады. Терідегі өзгерістер жазыла бастап, жараның қабыршағы 2-3 аптаның соңында түседі. Егер науқасқа түйнемеге қарсы дәрі егілген болса, терідегі өзгеріс бүртік күйінде болып, науқастың жалпы жағдайы өзгермеуі мүмкін. 28) Аса қауыпты (карантиндік) жұқпалы аурулар тобының эпидемилогиясы Эпидемиология — адам мен жануарларда кездесетін әр түрлі жұқпалы аурулардың жаппай таралу жолдарын және олардың шығу себептерін анықтайды және олармен күресу шараларын белгілейді. Эпидемиология екі бөлімінен тұрады: 1) жалпы Эпидемиология – жұқпалы аурулардың заңдылықтары мен олармен күресу, жою және олардың алдын алудағы теорияның, әдістемелік және ұйымдастыру негіздері туралы білімнің жиынтығын қамтиды; 2) жеке Эпидемиология – белгілі бір жұқпалы ауруға тән ерекшеліктерді жан-жақты зерттейді. Эпидемиология микробиология, гигиена, паразитология, иммунология, жұқпалы аурулар клиникасы, т.б. жаратылыстану ғылымдарымен тығыз байланысты. Жұқпалы ауруларға күрес шаралары тәжірибелерінің қорытындысы ретінде Эпидемиология көне заманнан бері белгілі. Мыс., б.з.б. 1000 ж. Қытайда шешек ауруларына қарсы егу әдісі қолданылған, Үндістанда індетке қарсы санитарлық заң болған. Жұкпалы аурулар адам ағзасына қоздырғыштың енуінен кейін пайда болады. Қоздырғыш-микробтар ауру адамнан сау адамға беріле алады. Белгілі бір жағдайларда ауру жаппай таралады (індет). Ауру туғызатын микробтар бактериялар, вирустар, спирохетар, саңырауқұлақтар болуы мүмкін. 29) Туберкулез, бруцелезге қарсы вакцинация қашан және қай кезде қолданылады Туберкулезге қарсы егілген балаларда 2 айдың ішінде ауруды қабылдамайтын қасиет иммунитет пайда болады. Бірінші егу – вакцинация мерзімі нәресте туғаннан кейін 2-3- ші күні дені сау,мерзіміне жетіп туған жағдай да жасалады. Вакцинациядан кейін бала ағзасында туберкулезге қарсы иммунитет 5-6 жылдай сақталады. Бұдан кейін туберкулезбен ауырмайтын дені сау балаларға 6-7, яғни бірінші сыныпта оқып жүрген кездерінде қайталап егіледі. БЦЖ егілген балалар өте сирек ауырады, ал ауыра қалса науқасы жеңіл түрде өтіп, тез жазылады. Ал отбасында туберкулезбен ауыратын адамдары бар үйлерде балаларға арнайы сақтандыру шаралары жүргізіледі. Олар міндетті түрде жоғарыда айтылған әдіспен егілуі керек. Егілген балалар 2 ай ауру адамнан бөлек тұруы қажет. Егер жас нәрестенің анасы ауру болса, онда баланы туғаннан кейін 2 ай бойы нәресте үйінде ұстайды. Ал әкесі ауру болса, бала босанатын үйден шыққанша әкесін туберкулезбен ауыратындар ауруханасына орналастырады. Жүкті әйелдер туберкулезді туатын баласына жұқтырып алмай аман босану үшін тексеруден өтеді. Бруцеллезге қарсы егу мал ауруға шалдыққанда егіледі. 30) Тері ауруларынан әр адамның міндетті гигиенасы мен күнделікті сақтану тәртібі Дене тазалығы – алдымен тері күтімі. Терінің дұрыс күтімі ағзаның қалыпты қызмет атқаруына әсер етеді. Тері алуан түрлі физиологиялық-биологиялық функцияны орындайды. Терінің құрылысы өте күрделі. Жұмыс жасап, күнделікті тұрмысты шаруамен айналысқан шақта адам терісін кір шалады. Адам терлесе, кір теріге жабысып қалып, терінің тыныс алуын қиындатады. Өйткені тері бездері бітеліп қалады. Шаш ерекше күтуді қажет етеді. Шаш қорғаныс рөлін атқарады. Адам шашы бірнеше жыл бойы өсуін тоқтатпайды. Әйел адамдардың күніне 50 тал шашы түсіп, 50 тал шашы өсіп шығып отырады. Адам басындағы шаштың саны әр адамда әр қилы болады. Шаштың жақсы өсуі үшін оны үнемі жақсы күтіп, май жағып отыру қажет. Крем жағып қойған да дұрыс. Шашты жылы суға жуып, белгілі бір сусабынды пайдалану керек. Шашты сабынмен жуудың қажеті жоқ. Шаштың түсі өзгеріп, жарқырап жайнамайды. Ұзын шашты өте ұқыптылықпен жуып, шашты тарап отыру керек. Майлы шашты сабынды спиртпен немесе калийі көп көк сабынды спиртпен жуған дұрыс. Тырнақ күтімі. Аяқ және қол саусақтардың тырнақтарын өсірмей үнемі алып тастаған жөн. Тырнақ қандай жағдайда болмасын күтімді қажет етеді. Тырнақты күту – гигиенаның ең бір басты міндеті. Бір аптада тырнақ0,5 мм өседі. Жазайларында тырнақ қыс айларына қарағанда тез өседі. Сондықтан да апта сайын тырнақты алып отыру керек. Ұзын болып өскен тырнақтың астына ауру тарататын микробтар көп шоғырланады. Ондай тырнақ денсаулықты нығайтпайды. Тіпті микроскопиялық саңырауқұлақтар өсуі сөзсіз. Үлкен тырнақ өте сынғыш келеді. Тіс және ауыз гигиенасы. Тіс және ауыз қуысы күтіміне мыналар жатады: • Белгілі бір дағды бойынша тіс ысқышты пайдаланып, тісті үнемі тазартып отырған жөн. Синтетикалық материалдардан жасалған щеткаларды 3-4 айда ауыстырып отыру керек; • Қызыл иекті де қолмен ысқылап, ерінбей массажды үнемі жасап отырған дұрыс; • Тісті төменнен жоғары немесе керісінше тіс тазалаған жөн. Тіс тазалау мерзімі 3-4 минуттан аспауы керек. • Тіс тәулігіне екі рет тазартылуы тиіс (таңертең және ұйықтар алдында). Ауыздан жағымсыз иістер шығып тұруы мүмкін. Оны кетіру үшін марганцовканың әлсіз ерітіндісімен шайған жақсы нәтиже береді; • Тіс щеткаларын сабындап таза сумен мұқият түрде жуып, спиртпен дезинфекциялаған дұрыс. • Тіс пасталары мен ұнтақтарының құрамында гигиеналық, сондай-ақ арнайы, қосымша бөлек биологиялық- физиологиялық белсенді заттар (тұздар – фермениттер – биологиялық катализаторлар, микроэлементтер – Mn, Cu, Fe, Co, Zi, Ti және фтор, кальций-хлорофилл – жасыл пигмент, өсімдік жапырақтары) бар. Олар тіс тканьдеріне, қызыл иекке, кілегейлі қабыққа және ауыз қуысына жағымды терапиялық әсер етеді. Тісті тазартқаннан кейін ауызды эликсирмен шаю керек. Киім-кешек және аяқ киім тазалығы. Адамның барлық денесі, киім-кешегі, аяқ киімі өте келісімді болуы тиіс. Алдымен аяқ киімге көңіл бөлу қажет. Аяқ киім киюге өте қолайлы болып, аяқты қыспау керек. Биік өкшелі аяқ киімді киюдің қажеті жоқ. Сол сияқты кроссовкаларды жиі киюге болмайды. Ол аяқты бұзады, бірнеше аяқ дерттерін туғызады. Өйткені барлық кроссовкалар синтетикалық материалдан жасалады. Киім жыл мезгіліне және ауа райына сай киілуі керек. Әсіресе балалардың киіміне ерекше көңіл аударған жөн. Тар киім киген қыздардың денесінде «Джинсовый дерматит» деген дерт үнемі тар джинсы киіп жүргендіктен пайда болады. 31) Жарақаттанудың анықтамасы, топтасуын атаңыз Жарақат дегеніміз – терінің, шырышты қабаттардың негізінің бұзылуымен жүретін, кез келген механикалық фактордың әсерінен ағзаның зақымдануы.Жарақаттың болуы тереңде орналасқан тін мен ағзалардың (ми,бауыр,асқазан,бүйрек,ішектер т.б.) зақымдануына әкеледі.Жарақатты басқа зақымданулардан, тіннің бүтіндігінің бұзылуы ажыратады. Жарақат дегеніміз – бір немесе бірн.еше факторлардың әсерінен ағза құрылысы мен функциясының бұзылуы. Жарақаттаушы факторлар дегеніміз – материалдық дене немесе жарақаттаушы қабілеті бар матералдық құбылыстар. Жарақаттаушы заттар: материалдық дене, құбылыстар (электр тоғы, сәулену, жоғарғы немесе төменгі температуралар) болуады. Жарақат бір жерге немесе бірнеше жерге әсер етуі мүмкін.Жарақаттың түрлері: Өндірістік жарақаттар 1.Өндірістік 2.Ауыл-шаруашылық Өндірістік емес жарақаттар 1.Транспорттық жарақаттар 2.Тұрмыстық жарақаттар 3.Спорттық жарақаттар Әскери жарақаттар 1.Соғыс кезінде 2.Бейбітшілік кезде 32) Травмалық шоққа түсініктеме беріңіз? Травмалық шок. Ағзамың қанайналысының жай жүруінен травмалық шок пайда болады. Ағзаның әлсізденуі. Бас айналуы. Жүрек айнуы. Қатты сусау. Терлеу. Ақырын және біркелкі емес пульс. Тез дем алу (учащенное дыхание). Сіздің іс-әрекетіңіз: Науқасты басын төмен, аяғын жоғары қаратып жатқызу. Оны тыныштандыру. Белдігін, түймелерін босату. Жедел-жәрдем шақырту. Науқасты көрпемен орау. Грелканы қолданбаған жөн. Ерін сулау, бірақ су ішкізбеу. Өйткені ол адамның ауруханаға барғанда анестезияны уақытына жасамауға апарады. Адамды қозғатпау керек. Егер демалу қиындыққа түссе, онда адамды кеудеге жатқызып, басынды қисайту керек. Егер адам дем алмаса, онда оған жасанды түрде дем алдыру. 33) Жұқпалы ауруларымен күрес жүргізу жолдары, вакцинация, дезинфекция, дератизация тәсілдері. Дезинфекция (залалсыздандыру) – бұл жұқпалы аурулар мен бактериалдық қоздырғыштардың, вирустық этиологиялардың (тұрғын жайдың үстінен, инвентарларды, қондырғыларды немесе микробтарды, вирустарды, күнделікті қолданатын заттарды препарат ерітіндісімен жуу арқылы жоюдың) алдын- алу шаралар кешені. Дезинфекция кешеніне алдын-алу, жойғыштық өңдеу және қорытындылау дезинфекциялары жатады: алдын-алу дезинфекциясы жұқпалы ауру көздері болмай тұрған кезде жасалады жойғыш дезинфекциялық өңдеу кез келген заттың үстінен жүргізіледі, шикізаттың, азық-түліктің, және басқа да микроорганизмдермен зақымдалған, сол сияқты эпидкөрсеткіштері бар болса қорытынды дезинфекция микроорганизмдерді жою, өңдеу жүргізілген жердегі токсикалық және аллергиялық өнімдердің жарамдылығын байқау мақсатында жүргізіледі. Вакцина (лат.vacca— сиыр, vaccіnus — сиырдікі) — микроорганизмдерден (бактерия, вирус, т.б.) алынып, адам мен жануарлар организміне жұқпалы аурулардан алдын ала сақтану және олардың иммундық қасиетін арттыру үшін егілетін препараттар. Азиялық көшпелілер ежелгі дәуірден-ақ адам мен малға шешекті, ешкіге кебенекті, сиырға алаөкпені егу арқылы оларды қатерлі аурулардан сақтандырып отырған. Дератизация (де... және лат. rat – егеуқұйрық) – індет ауруларын тарататын кеміргіштерге (егеуқұйрық, тышқан, т.б.) қарсы күрес. Дератизациякеміргіштер тарататын түрлі аурулардың (оба, туляремия, құтыру, сарып, күйдіргі, сальмонеллез, т.б.) қоздырғыштарын дер кезінде құрту, олардан сақтандыру үшін жүргізіледі. Сақтандыру үшін тұрғын үйлер мен ғимараттардың астындағы жертөлелерді, қоймаларды, мал мен құс қораларын таза ұстап, азықты тышқан кіре алмайтын қоймаларда сақтайды. Тышқан інін бітейді. Су кемелері тоқтайтын порттарда басқа шет елдерден ауру жұқтыру қаупі бар кеміргіштер тарап кетпеуі үшін халықар. тазалық ережелері мұқият сақталуы керек. Дератизация жүргізгенде механикалық (тор, тұзақ, қақпан қою, т.б.); биологиялық (ит, мысықпен ұстау, оларды қыратын микробтарды пайдалану); химиялық (улы зат, газдар пайдалану) әдістері қолданылады. Әдетте улы, еліктіргіш заттар ретінде крысид, цинкфосфид, зоокумарин, дифторан, стрихнин, фторацетамид, күкіртті ангидрид, т.б. пайдаланылады. Дератизация жұмыстарын қалалар мен жергілікті жерлерде Денсаулық сақтау ісі жөніндегі агенттіктің қызметкерлері, арнайы мед. мекемелер (СЭС, дезостанса), өсімдік қорғау мамандары мен агрономдар атқарады. Дератизация жасалған жерде темекі тартуға, тамақ ішуге болмайды. 34) Дезактивация, Дегазация, Дезинфекция терминдеріне анықтама беріңіз? Дезактивация — әскерлерді радиоактивтік заттардың әсерінен (зақымынан) сактау максатымен каружарақтан, киім- кешектен, азық-түліктен, судан, корғаныс бекіністерінен және т.б. уланған объектілерден радиоактивті заттарды кетіріп, кауіпсіздік дәрежеге жеткізу. Дезактивация механикалық және химиялық тәсілмен жүргізіледі. Механикалық тәсілмен дезактивациялау уланған аудандарда немесе одан жаңа ғана тыққан бөлімдердің өзінде жүргізіледі. Бұл жағдайда уланған объектілердегі әскерлер болатын жерлердегі радиоактивтік заттар жойылады, ал кару-жарақ түгелдей дезактивацияланады. Механикалық тәсіл мынадай жоддармен жүргізіледі: уланған қару-жарак пен әскери техниканы жуу немесе сүрту, уланған бөлшектерді дезактивациялаушы затқа малынған шүберектермен, кендірмен сүрту, уланған киім- кешекті қағу, щеткамен тазалау, уланған жердің, қардын, азык-түліктің бет жағын алып тастау және т.б. Химиялықтәсіл толық дезактивация жүргізгенде колданылады. Бұл тәсіл закымданған жерлердегі радиоактивті заттардын қауіптілігін жояды. Дегазация — газдан тазарту, зақымдалған объектілердегі улағыш заттарды жою. Тұрақты улағыш заттармен уланған жерлерді, қорғаныс бекіністерін, соғыс техникасын, азық- түлікті, ауыз суды, т.б. зиянсыздандыру. Дегазацияны жүргізу тәсілдерінін ең тиімдісі — химиялық тәсіл: дегазациялық заттармен окшауландыру (зиянды қасиеттерін жою), дегазациялаушы ерітінділер бүрку, тұрақты улағыш заттарды ерітінділермен жуу, суға кайнату, уланған жер қабаттарын зиянсыздандыру, уланған заттарды кыздыру (балқыту), уланған жерге жанғыш материалдарды жағу. Дезинфекция (залалсыздандыру) – бұл жұқпалы аурулар мен бактериалдық қоздырғыштардың, вирустық этиологиялардың (тұрғын жайдың үстінен, инвентарларды, қондырғыларды немесе микробтарды, вирустарды, күнделікті қолданатын заттарды препарат ерітіндісімен жуу арқылы жоюдың) алдын- алу шаралар кешені. 36. Залалсыздандыру кезінде жұмыстар қандай арнайы сақтық шараларымен жүргізіледі? Залалсыздандыру, дезинфекция – адам мен жануарларда, өсімдіктерде ауру қоздыратын микроорганизмдерді жоюға бағытталған шаралар жүйесі. Залалсыздандыру – жұқпалы аурулардың кең таралып кетуін болдырмау шараларының бірі. Қазақ халқы залалсыздандыру тәсілдерін ерте заманнан бері қолданып келген. Мысалы, ауырған адамның ыдыс-аяғын бөлек ұстап қайнату, науқастан түскен шашты, тырнақты көміп тастау немесе өртеп жіберу; мал шарушылығында – қораларды, көң-қоқысты тазалап отыру, дәнді дақылдарды күнге кептіріп алу, т.б Қолдану мақсатына қарай залалсыздандыру екі түрге ажыратылады: сақтық (профилактикалық) залалсыздандыру және ошақтық залалсыздандыру (күнделікті немесе ағымдық және қорытынды).Сақтық залалсыздандыру – алдын-ала тағамдық өнімдерді дайындайтын және сақтайтын жерлерді, малдан алынатын шикізат немесе тағамдық заттар сақтайтын мекемелерді, мал қораларын, астық қоймаларын, емхана және ауруханаларды, әжетханалар мен қоқыс жинайтын орындарды арнайы тәсілдер қолданып өңдеу.Ошақтық залалсыздандыру – ауырған адам мен малдың қасында болып, олар сауығып кеткенге дейін күнделікті бақылау жүргізіп отыру, ауруды емдеуге алып кете салысымен және аурудан жазылып кеткеннен кейін немесе ауру (адам не мал) өліп қалғаннан кейін бірден (көп кешікпей) ауру орнын толық өңдеуден өткізу. Төтенше жағдай кезінде халықты қорғау 37. Халықты қорғаудың негізгі принциптері мен қорғау әдістері. Ядролық қарудың ауа толқынының соққысынан, тек осы күшті есептеп салынған баспана немесе панахана (убежище) ғана сақтай алады. Жарықтық сәулеленуден кез келген жарық өткізбейтін бөгет қорғай алады: ағаштың көлеңкесі, үйдің тасасы.Жауын, тұман, қар оның әсерін азайтады. Жаз кезінде оның әсерінен өрт болуы ықтимал. Өткір радиация - әр түрлі нәрселерден өткенде гамма сәулелері әлсірейді, неғұрлым кедергі көп болса, соғырлым ол әлсірей береді. Мысалы, ашық траншея – 3 есе азайтады; жабық траншея – 7-10 есе азайтады; бір қабатты ағаш үй – 10-15 есе; Жер астындағы үй – 7-15 есе (земляка), арнай дайындалған жер асты үйі – 400 есе; Көп қабатты үй подвалы – 100-400 есе; арнай салынхан баспахана – 1000 есе; темір бетоннан салынған баспана, шахта, тау қуысы – түгел қорғайды еш зиянсыз. Радиоактивті ластану – жарылыс болған жердегі топырақ, шаң жоғары көтеріліп жетмен ыққа қарай жылжи береді де, жол бойы жерге түсіп ластайды. Ол 3 зонадан тұрады: *қауіпті зона; *күшті ластанған зонасы; *аздау ластанған зонасы. Ластау мөлшеріне байланысты: *жарылыс түрінен (бомбаның); *оның күшінен (неше мегатонна); *жарылыс болғаннан кейінгі өткен уақыттан; *эпицентрден қашықтығынан; *жер бетінің рельефінен (таулы, жазық дала т.с.) убежище), радиацияға қарсы панаханалар (РҚП) және қарапайым панаханалар жатады. Арнайы қорғану құрылымы бұл соғыс және бейбіт уақыттағы ядролық және химиялық қауіп қатерде пайдаланатын герметикалық қорғау құрылымы. Арнайы қорғану құрылымында паналайтын адамдар тері мен тыныс жолдарын қорғайтын құралдарды пайдаланбайды. Радиацияға қарсы панахана бұл адамдарды жедел сәуле мен радиоактивті заттар және биологиялық аэрозольдерден қорғайтын құрылым. Қарапайым панахана бұл жер қабатындағы саңлау, арық, траншея, арнайы қазылған үңгір (землянка). Бұларды жасауға көп уақыт кетпейді және оларда адамдар тиімді қорғана алады.Қорғаныс құрылымдары қызметіне, орналасу уақытына, қорғану қасиетіне және сиымдылығына байланысты топталады Қызметіне байланысты қорғаныс құрылымы жалпы және арнайы болып бөлінеді. Жалпы қызметтегі қорғаныс құрылымы қаладағы халықты қорғау үшін, ал арнайы қызметтегі құрылымы басқару органдары қызметіндегі қызметкерлер, байланыс және хабарлау жүйелері және емдеу мекемелерінің қызметкерлерін олардың құралдарымен қоса қорғау үшін пайдаланады. Себебі бұл органдар тоқтаусыз жұмыс жасау керек. Халықты қазіргі заманғы зақымдау құралдарынан қорғаудың негізгі әдістері оларды қорғаныс құрылыстарында паналату болып табылады. Осындай мақсатта қорғаныс құрылыстарының (баспана және радиациядан қорғану баспаналары), ұйымдардың қажеттіліктері мен халыққа қызмет көрсету үшін пайдаланылатын жоспарлы қажетті қор жинауды жүзеге асырады. Қорғаныс құрылыстары паналаушыларды қабылдау үшін 12 сағаттан аспайтын мерзім ішінде дайындыққа келтіріледі, ал атом станциялары мен химиялық қауіпті объектілерде паналаушыларды дереу қабылдауға дайындықта болады. Химиялық қауіпті объектілердің құрамына кіретін қорғаныс құрылыстары мен атом станцияларында бірінші кезекте іске қосылатын объектілерді қосу қажет. Бұл ретте атом станцияларының құрылысын салу кезінде баспаналарды пайдалануға беруде олардың бірінші энергиялық блогын физикалық қосу көзделеді. 38.Халықты қорғаудың ұжымдық құралдары. Халықты қорғаудың ұжымдық құралдары – тұрғындарды апат, зілзала салдарынан, сондай-ақ кәзіргі замандағы қырып- жою құралдарының зақымданғыш факторларының қорғаудың ең негізгі тәсілдерінің бірі. Солардың бірі- адамдарды ұжымдық қорғау құралына жататын қорғаныс ғимараттарына жасыру. АҚ және ТЖ жүйесінде пайдаланылатын мұндай ғимараттарға панаханалар, радиациядан қорғау орындары (РҚО) және қарапайым жасырыну орындары жатады. Панаханалар толқын соққысынан, жарық сәулесінен, өткір радиациядан және радиоактивті зақымданудан, ядролық жарылыстың зақымданғыш факторларынан, сондай-ақ уланғыш заттардан (УЗ), бактериалдық құралдар мен қатты әсер ететін улы заттардан (ҚУЗ) сенімді қорғауды қамтамасыз етеді. Өндіріс күштерін қазіргі заманғы қырып-жою құралдарынан, зілзаладан, радиациялық және химиялық қауіпті объектілердегі апаттардан қорғау – маңызды мемлекеттік міндеттердің бірі. Қорғаныс ғимараттары адамдар жасырынуға тиіс жерлерге мүмкіндігінше жақын орналасуы тиіс. 39. Қорғаныс шараларын жоспарлау және өткізу. Азаматтық қорғанысты ұйымдастыру мен жүргiзу - мемлекеттiң аса маңызды мiндеттерiнiң бiрi, оның қорғаныс шараларының құрамдас бөлiгi. Осы Заң Қазақстан Республикасы Азаматтық қорғанысының негiзгi мiндеттерiн, құрылуы мен жұмыс iстеуiнiң ұйымдық принциптерiн, Қазақстан Республикасы орталық, жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдарының, ұйымдарының азаматтық қорғаныс саласындағы құзыретiн, азаматтарының, шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың құқықтары мен мiндеттерiн белгiлейдi. жедел-құтқару отрядтары - жол қатынасы қиын аудандарда және аса күрделі объектілерде іздеу-құтқару жұмыстарын жүргізуге арналған республикалық, облыстық, қалалық, аудандық ұйымдар; қорғану құрылыстарының қоры - өндірістік персонал мен халықты осы заманғы зақымдау құралдарынан, сондай-ақ табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар кезінде арнайы қорғауға арналған қолда бар барлық инженерлік құрылыстардың жиынтығы; шаруашылық жүргізу объектілері - өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы өндірісінің және қоғам қызметінің басқа да салаларының мүдделері үшін пайдаланылатын үйлер, ғимараттар және басқа да құрылыстар; эвакуациялық органдар - халықты, материалдық құндылықтарды қауіпсізаймаққа эвакуациялау, оларды орналастыруды, өндірістік қызметті және тыныс-тіршілікті қамтамасыз етуді ұйымдастыру үшін орталық және жергілікті атқарушы органдар, ұйымдар құратын эвакуациялық және эвакуациялық-қабылдау комиссиялары. 40. Қорғаныс шараларын жүргізу сипаты мен көлемін анықтаудағы салыстырмалы және кешенді көзқарас. Қорғаныс (АҚ) — мемлекеттік қорғаныс шаралары жүйесінің құрамдас бөлігі.[1] Міндеттері: жергілікті халық пен халық шаруашылығын жау шабуылынан, жаппай қыру қаруынан, табиғат апаттарынан т.б. төтенше жағдайлардан қорғау және қорғану шараларын үйрету; су тасқыны, сел, жер сілкінісі, өрт болған аймақтарда құтқару жұмыстарын жүргізу; халыққа жау шабуылының немесе табиғат апатының қаупі туралы алдын- ала хабарлау,т.б. азаматтық қорғаныс бейбіт кезеңде және соғыс уақытында мынадай шараларды жүзеге асырады: жаппай қыру қаруынан сақтану үшін арнайы қорғаныс жайлары салынып, жеке бас қорғаныс жабдықтары дайындалады, ірі қалалар тұрғындары қауіпсіз жерге көшіріліп, оларға қорғану тәсілдері үйретіледі, ықтимал қауіп туралы халыққа егжей-тегжейлі түсіндіріледі, соғыс кезінде өндіріс орындары мен мекемелерде жұмыс тоқтамау үшін әртүрлі ұйымдастыру және инженер-техникалық шаралар жүргізіледі, нақты өндіріс орындары қорғалады, математика- техника құралдар, электр энергиясын шығару көздері, газбен, сумен қамтамасыз ету қорлары жасалады; қираған шаруашылықтарды қалпына келтіруге қажетті қосалқы жабдықтар жинастырылады, арнайы азаматтық қорғаныс топтары құрылады т.б. Қазақстан Республикасында азаматтық қорғаныс барлық жерде аймақтық-өндірістік принциппен ұйымдастырылған. Оны Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік комитетінің төрағасы тікелей басқарады. Комитеттің облыстық, қалалық және аудандық бөлімдері бар. Жергілікті жерлерде мекеме, ұйым, оқу орындары, өнеркәсіп басшылары және азаматтық қорғаныс шараларын өткізуге жауапты болып табылады. 41.Панаханалар және оның түрлері. АҚ және ТЖ жүйесінде пайдаланылатын мұндай ғимараттарға панаханалар, радиациядан қорғау орындары (РҚО) және қарапайым жасырыну орындары жатады. Панаханалар толқын соққысынан, жарық сәулесінен, өткір радиациядан және радиоактивті зақымданудан, ядролық жарылыстың зақымданғыш факторларынан, сондай-ақ уланғыш заттардан (УЗ), бактериалдық құралдар мен қатты әсер ететін улы заттардан (ҚУЗ) сенімді қорғауды қамтамасыз етеді. Қорғаныс ғимараттары адамдар жасырынуға тиіс жерлерге мүмкіндігінше жақын орналасуы тиіс. 42.Радияциядан қорғайтын орын. Радиациядан қорғайтын паналау орындары— жер радиоактивтік заттармен зақымданған кезде адамдарды иондаушы сәулелердің, жарық импульсінің, өткір радиацияның әсерінен, ішінара химиялық және радиоактивтік заттардан, биологиялық құралдардан және соққы толқынының әсерінен қорғайтын орын. Радиациядан қорғайтын паналау орындарының қорғағыштық қасиеттері радиация дозасының әлсіреу кәэффициентімен анықталады. Қорғағыштық қасиеттері жағынан радиациядан қорғайтын паналау орындары 50-ден 200ге дейінгі қорғау коэффициентіне қарай топтарға бөлінеді. Радиациядан қорғайтын паналау орындары ретінде ең алдымен үй астындағы подвалда, ұралар және басқа жер асты жайлары пайдаланылып, олар радиациядан қорғайтын паналау орындарына койылатын талаптарға сай жабдықталуға тиіс. Олар радиациядан қорғайтын паналау орындарына бейімделіп жасалады: терезе ойықтары бітеліп, төбесіне және қабырғаларына топырақ қабаты төгіледі, ауа тарту және ауа шығару желдеткіштері орнатылып, жылу және су жүретін құбырлардың ішке енгізілген жерлері, есік ойықтары ауа кірмейтіндей етіп бітеледі. Жылу, сумен қамтамасыз ету, электр жарығы — инженерлік-коммунақалық тораптардан, ал авариялық жарық беру — аккумуляторлардан немесе электршамдардан беріледі 43.Қорғаныс ғимараттарын толтыру және оған келіп-кету тәртібі. Қорғаныс ғимаратын «Әуе дабылы» сигналымен адамдармен толтырады. Қорғаныс ғимараттарда тыныштық сақтап, бақылаушылармен белгіленген орындарға отыру керек. Ауыр, жарылғыш және оңай тұтанатын заттарды, үй жануарларын алып келуге рұқсат етiлмейдi. Қорғаныс ғимараттарда жүгiрiп, бақыруға болмайды, себебі бұл ауыр жағдай жасап қана қоймай,ғимараттың ішінде ауаның құрамы бұзылып, температура жоғарылайды. Бұдан басқа, тәртiпсiздiк ескертпе дабыл және азаматтық қорғаныстың штабының радиомен хабарлау желiсi бойынша берiлетiн ұйғарымдарды естуге кедергi жасайды. Қорғаныс ғимаратында төрт адамнан тұратын буын қызмет көрсетедi. Буынның жеке құрамы қорғаныс ғимаратының комендантына бағынады. Қорғаныс ғимараттарында сүгілі-желдету агрегаты бiрден қосылады. Қорғаныс ғимаратында барлығы кіргеннен кейін есiк және терезе қақпақтары жабылады. 44.Көшіру және қоныстандырудың негізгі принциптері мен әдістері. Қорғаныс ғимаратында төрт адамнан тұратын буын қызмет көрсетедi. Буынның жеке құрамы қорғаныс ғимаратының комендантына бағынады. Қорғаныс ғимараттарында сүгілі- желдету агрегаты бiрден қосылады. Қорғаныс ғимаратында барлығы кіргеннен кейін есiк және терезе қақпақтары жабылады. Қорғаныс ғимараттарында екі шығу есігі болу керек, яғни шығу және қосалқы шығу есігі, сонымен қатар егер су құбыры сынып қалатын болса, әр адамға арналған күніне үш литр су беріледі. Көрінетін жерлерде радио желілер, өзін ұстау анықтамалары, мед бикелер отыратын бөлмелер, т.д. орналасуы қажет. 45.Көшіру органдары, олардың құрылымдары мен міндеттері (көшіру коммиссиялары, көшіру пунктері) Азаматтық қорғанысты жүзеге асыру барысындағы жергілікті атқару органдары, ұйымдарының міндеттері мен принциптері: 1. Халықты қорғау үшін перспективалық және ағымдағы жоспарларды жетілдіру, төтенше жағдайлардың табиғи және техногендік характері мен елді-мекендер мен шаруашылық объектері және оларды жоюдың іс-қимыл жоспары; 2. Шаруашылық объектілерінің тұрақты жұмыс істеуін, ісшараларды комплексті жақсарту мен төтенше жағдайлар жұмыстарының қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етуі; 3. Жергілікті хабар беру жүйелерін құру және олардан алдын алу үшін күш-құралдар дайындау; 4. Төтенше жағдайлар зардаптарын жою мен және оларды ұдайы дайындықта ұстау; 5. Су тасқыны болды-ау деп жүргізіліп отырған құрылыс аймақтарын, көшкінді және басқа да қауіп- қатерлерді жоспарлау; 6. Төтенше жағдайларда баспанасыз қалуы мүмкін тұрғындар үшін уақытша тұрғын жай қорын жасайды; 7. Мониторинг жасау, тұрғындарға, шаруашылық субъектілеріне техногендік авариялар, болуы мүмкін су басу, тасқын, сел, сырғымалар және басқа қауіпті экзогендік құбылыстар жөнінде хабарлау жүйесін ұйымдастырады; 8. Азық-түлік, дәрі-дәрмек және тіршілікті қамтамасыз ету объектілерінде материалдық-техникалық жабдықтау қорларын құру; 9. Объектілерде бейбіт мезгілге арналған АҚ жоспарын жасау және уақытылы нақтылау; 10. Объектілерде орын алу мүмкін ірі көлемді авариялардың, катастрофалар, дүлей апаттардың тізімін анықтайды; 11. Авариялар, дүлей апат нәтижесін қорытындылау және олардың зардаптары; 12. Зардаптарды жоюда атқарылатын жұмыстар көлемінің шамасын және Қажет күш-құалдар санын анықтау; 46.Көшіру шараларын жоспарлау және көшіруді қамсыздандыру. Көшіру шараларын дер кезінде жүргізу ТЖ жағдайда халықты алып кетуге, сондай-ақ оны қарсылас жақ осы заманғы зақымдау құралдарын қолданған жағдайда зақымданудан сақтауға мүмкіндік береді. 47) Жеке қорғаныстың медициналық құралдарыЖеке қорғаныстың медициналық құралдары – медициналық препараттар, материалдар және арнайы құралдар зақымдау әсерін және сақтандыру кезіндегі күнделікті төмендету және зақымданудан ескерту мақсатында қолданылады. Кестелік медициналық қорғаныс құралдарына мыналар жатады: - АИ-2 жеке дәрі-дәрмек қобдишасы; - ИПП-8, ИИП-10 радиациялық қауіпті аймақта тұратын халыққа арналған әмбебап тұрмыстық дәрі-дәрмек қобдишасы; - ППМ медициналық таңу пакеті. Жеке медициналық қорғаныс құралдарын беру және сақтау тәртібі Бірінші кезекте жеке медициналық қорғаныс құралдарымен категориялық қалаларда орналасқан бөлімшелердің жеке құрамдары, ұйымдардың жұмысшылары мен қызметшілері және химиялық қауіпті өндірісі бар қалалар мен елді- мекендердің халқа қамтамасыз етіледі. Екінші кезекте медициналық қорғаныс құралдарымен категорияланған қалалардың қалған халқы, ықтимал қирау аймағында тұратын елді-мекендердің тұрғындары және қалалардың бүкіл халқы мен категорияланған объектілерде орналасқан аумақтағы өзге елді-мекендердің тұрғындары қамтамасыз етіледі. Үшінші кезекте медициналық қорғаныс құралдарымен бүкіл қалған халық, оның ішінде ауылды жердің адамдары қамтамасыз етіледі. Медициналық қорғаныс құралдары жеке химиялық уланудан қорғайтын пакеттермен қоса беріледі. Ол жағдайда оны кімдердің беретіндігін, кімдердің алатындығын, қашан алатындығын білу өте маңызды. Дәрі-дәрмек қобдишасын алғаннан кейін оның жиынын тексеріп, нұсқаулық бойынша пайдалану тәртібін оқып үйрену қажет. Өте қажет болмаса қобдишаны ашу, таблеткалары бар пеналды жұлу және ауыстыру ұсынылмайды. Таңғыш және химиялық уланудан қорғайтын пакеттер орамдарының қымтылуын бұзуға болмайды. Алынған медициналық құралдар халықты азаматтық қорғаныс басшылығының ерекше өкімін алғанша сақталады. Пайдаланылмаған пакеттер мен дәрі-дәрмек қобдишалары белгіленген тәртіппен қоймаға тапсырылады, жау шабуылының қауіпі кезінде жеке медициналық қорғаныс құралдары ке-келген сәтте әзір болуы тиіс. 48) Теріні қорғаудың қарапайым құралдары Теріні қорғау құралдарының қарапайым түрлеріне: өнеркәсіптік киімдер, күрте мен шалбар, комбинезон, копюшоны бар халаттар, брезенттен, өрттен қорғайтын резіңке тәріздес матадан тігілген киімдер жатуы мүмкін. Бұл киімдер тері беттерін радиобелсенді заттар мен бактериологиялық құралдардан ғана емес, сондай-ақ бірнеше ұзақ уақытқа дейін олар улы заттардың тамшыларының денеге енуінен қорғайды. Брезент киімдер, мысалы қыста сұйық тамшы улы заттардан шамамен 10 минутқа дейін қорғап тұрады. Күнделікті қолданып жүретін киімдердің арасында, теріні қорғау мақсатында резіңке тәріздес матадан тігілген плащ пен жамылғыш немесе хлорвинил қабықшасымен қапталған маталар пайдаланылады. Мұндай киімдер тері қабатын радиобелсенді заттар мен бактериологиялық құралдардан сақтайды, улы сұйық тамшы заттардан шамамен 10 минутқа дейін қорғай алады. Теріні қорғаудағы сүзгіш құралдарына арнайы химиялық затпен сіңірілген шыт матадан тігілген киім жатады. Бұл күйінде матаның ауа өткізгіш қасиеті сақталып, уландырғыш заттардың буы арнайы сіңіргіштің бойына сіңіп кетеді. Теріні қорғаудың жаңа құралдары: обаға қарсы, қышқылдар мен сілтілерге қарсы тұрақты, химиялық оқшаулағыш КИХ-4, КИХ-5, костюмдер, қорғаныс шұлықтары, резіңкеленген алжапқыштар, мас-ка НБТ-1, қолғаптар-бутилкаучукты, диэлектрді, қышқылға, сілтілеге төзімді, хирургиялық, шыт матадан, полимерлі қабат пен шыт матадан тігілген. Теріні қорғау мақсатында қолда бар су өткізбейтін қарапайым жамылғыштар мен плащтар, сондай-ақ қалың материалдан тігілген пальто, мақта күртелер т.б қолданылады. Аяқты сақтандыру үшін резіңке етік, ботылар, кебістер қолданылады. Ондай жағдай болмаса аяқ киімнің сыртынан тығыз қағаз, адан кейін мата ораған жөн. Қолды қорғау үшін резіңке және теріден жасалған қолғапты қолдануға болады. Трикотаж, жүн жене шыт матадан тігілген қолғаптар тнк бактериологиялық құралдардан және радиобелсенді шаң-тозаңнан сақтайды. 49) Халықты Қорғау жөніндегі А.Қ-тың инжинерлік техникалық шаралары АҚ міндеттері маңыздылық сипатына қарай шартты түрде 3 топқа бөлінеді: І) Осы заманғы зақымдау құралдары мен бейбіт және соғыс уақытындағы төтенше жағдайлардан халыктың қауіпсіздігін қамтамасыз ету: (дер кезінде хабарлау, байланыс жүйелерін тұрақты дайындықта ұстау; АҚ күштерін құру және тұрақты дайындықта ұстау; радиациялық, химиялық және биологиялық ахуалды қадағалау; қорғаныс ғимараттар мен жеке қорғаныс құралдарының қорын әзірлікте ұстау); ІІ) Ұйымдардың тұрақты жұмыс істеуін арттыру үшін кешенді шаралар жүргізу (ұйымдастырушылық және инженерлік- техникалық шараларды талдап жасау); ІІІ) Құтқару және басқа да шұғыл жұмыстарын (ҚжБШЖ) жүргізу. Азаматтық қорғаныс күштері мыналардан турады: - АҚ-тың әскери бөлімдерінен; - АҚ-тың аумақтық және нысандық құрамаларынан; - АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамаларынан; - Республикалық (РЖҚО), аумақтық жедел-құтқару (ЖҚО) және аэромобильді отрядтарынан тұрады. АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары - халықтың тіршілігін қамсыздандыру, авариялық-құтқару және шұғыл қалпына келтіру жұмыстарын жүргізу, құтқару құрамаларын күшейту мен олардың іс-әрекеттерін жан-жақты қамсыздандыру үшін құрылады және медициналық, байланыс, өрттен қорғау, авариялық-техникалық, материалдық қамсыздандыру, көлік, хайуанаттар мен өсімдіктерді қорғау болып табылады. АҚ шараларын ұйымдастыру және жүргізу үшін АҚ және ТЖ қызметтерінің құрамалары құрылады: 1) хабарландыру және байланыс (байланыс негізінде құрылады, хабарлау, байланысты жүзеге асыру, авариялар мен зақымдарды жою), 2) қоғамдық тәртіпті сақтау (ведомстволық күзет бөлімдерінің негізінде құрылады, тәртіпті, қозғалысты реттеу), 3) өрттен қорғау (өртті сөндіру, алдын алу), 4) авариялық-техникалық (ұйымдардың тұрақты жұмыс істеуін арттыру үшін шаралар жүргізу, аварияларды жою), 5) паналау ғимараттар мен жасырыну орындарының (дұрыс пайдалануды, кіргізуді және толтыруды қамтамасыз ету), 6) медициналық (медициналық көмек көрсету, алдын алу), 7) радиациялық және химиялық қорғану (ахуалды қадағалау, бақылау), 8) көлік (көшіру шараларын жүзеге асыру, құрал- жабдықтарды тасып жеткізуді қамтамасыз ету), 9) материалдық-техникалық қамтамасыз ету (азық-түлікпен, күнделікті қажет заттармен, жанар майлармен толық қамтамасыз ету). 50) Жаппай қырып-жою қарулары,олардың принциптері Жаппай қырып жою қаруларына түсінік. Дүниеге келгеннен бастап-ақ ядролық өзіне ие болған мемлекеттің күштілігін білдіретін белгісі болып саналады. Қазіргі заманда ірі халықаралық саясат даулары барысында ядролық қару міндетті түрде есепке алынады. Орасан зор қирату күші бар осы қару адамзат қолында болғандықтан оның бір кезде пайдаланылатынына күмән жоқ. Ол қолданылды да. Әлемді дүр сілкіндіріп Хиросима мен Нагасаки жапон қалаларын жермен жексен қылды. Адамдардың басым көпшілігі ядролық (атом) бомбаларының барын біледі, олардың жарылыс салдары туралы да естіген болатын. Алайда, ракеталық-ядролық соғысынан көтерілетін экологиялық проблемаларды, шығындардың мөлшерін, жалпы қирау көрінісін нақтылы мәнінде көз алдына елестете алатын тұлғалардың саны шамалы болса керек. Айтарлық, жалпы қырып жоятын қарудың қолданылуы аса шығындарды халық қалың орналасқан аймақтарда келтіреді, ядролық жарылыстардың адамдарға психологиялық жағынан ететін әсерін де есептен шығаруға болмайды. Оның үстіне, қаза тапқандардың, жарақат алғандардың жалпы зардап шеккендердің саны сау қалған адамдардың санынан, мысалыжеке бір қаланы алсақ, молырақ болуы мүмкін. Жарылыс салдарының біраз уақытқа созылатын әсері де жоқ емес. Ядролық қару – жаппай қырып-жою қаруы Атом бомбасы (Атомная бомба) — авиациялық ядролық бомбаның алғашқы атауы. Оның әрекеті жарылғыш тізбекті ядролық бөлінуі реакциясына негізделген. Термоядролық синтез реакциясына негізделген сутек бомбаның пайда болуымен жалпы "ядролық бомба" деген термин орнықты. Ядролық қарудың өзінен, оны жеткізетін құралдардан (зымыран, торпедо, ұшақ, артиллериялық атыс), сондай-ақ қарудың нысанаға дәл тиюін қамтамасыз ететін әр түрлі басқару құралдарынан тұрады. Ол – ядролық және термоядролық болып бөлінеді. Ядролық қару жаппай қырып-жою құралы ретінде қысқа мерзім ішінде әкімшілік орталықтарды, өнеркәсіп және әскери нысандарды, әскерлер тобын, флот күштерін талқандау, қоршаған ортаны радиоактивтік ластандыру, жаппай бүлдіру, суға батыру, т.б. мақсаттар үшін қолданылады. Ядролық қару адамдарға күшті моральдық және психологиялық әсер етеді. Оның қуаттылығы тротилдік эквивалентпен бағаланады. Қазіргі заманғы бұл қарудың қуаты ондаған тротилден бірнеше ондаған млн. тротилге дейін жетеді. 3 лист 1) Халықты, аумақты және ұйымдарды осы заманғы зақымдау құралдарынан қорғау Халықты қазiргi заманғы зақымдау құралдарынан қорғаудың негiзгi әдiстерi оларды қорғаныс құрылыстарында паналату болып табылады. Осындай мақсатта қорғаныс құрылыстарының (баспана және радиациядан қорғану баспаналары), ұйымдардың қажеттiлiктерi мен халыққа қызмет көрсету үшiн пайдаланылатын жоспарлы қажеттi қор жинауды жүзеге асырады. Қорғаныс құрылыстары паналаушыларды қабылдау үшiн 12 сағаттан аспайтын мерзiм iшiнде дайындыққа келтiрiледi, ал атом станциялары мен химиялық қауiптi объектiлерде паналаушыларды дереу қабылдауға дайындықта болады. Химиялық қауiптi объектiлердiң құрамына кiретiн қорғаныс құрылыстары мен атом станцияларында бiрiншi кезекте iске қосылатын объектiлердi қосу қажет. Бұл ретте атом станцияларының құрылысын салу кезiнде баспаналарды пайдалануға беруде олардың бiрiншi энергиялық блогын физикалық қосу көзделедi. 2) Суды, азық-түлікті, мал азықтары мен су көздерін Т.Ж. кезінде қорғау және залалсыздандыру Aзық-түлікті жаппай жою қаруларынан қорғау азық-түлікті арнайы дайыңдалған ауа өткізбейтін қоймаларда сақтау арқылы қорғау. Ол үшін есіктер мен терезелер қымталып, саңылаулары жабысқыш ерітінділермен сыланады. Тағам өнімдері тереңдеп қазылған жайларда және арнайы бейімделген кен орылдарында сақталады. Үй жағдайында азық-түлікті жаппай жою қаруларынан қорғау ауа өткізбейтін, целлофан, қағаз қаптарға және басқа сол сияқты ыдыстарға салу, сондай-ақ оларды тығыз жабылатын тоңазытқыштар мен шкафтарда сақтау арқылы жүзеге асырылады. Азық-түлікті нейтрон енген радиациядан оны шахталарға, метроға, кен алынған орындарға сақтау арқылы қорғауға болады. Су жинайтын ғимараттарды (скважиналарды, шегенді құдықтарды, бұлақтарды), сондай-ақ ауыз су резервуарларын, бұлақтарды радиациялық зақымданудан, улы зақымдаушы бактериялық қарулардан қорғау үшін кешенді ұйымдық, инженерлік-техникалық, санитариялық-гигиеналық және эпидемияға қарсы шаралар жүргізіледі. Үйде ауыз суды графиндерде, шелектерде, термостарда, ванналарда, т.б. сақтап, қор жасау керек. Барлық шағын ыдыстар қақпақпен нығыздалып жабылуға тиіс, ал шелектер мен ванналар клеенкамен, полиэтиленмен және басқа үлбір материалдармен жабылады. Бейбіт уақытта азық-түлікті жаппай жою қаруларынан қорғау күшін төмендегідей шаралар жасалады: азық-түлік коймаларын тиімді орналастыру, азық-түлік қорларын бөліп орналастыру; азық-түлікті корғау үшін қоймаларды, тоңазытқыштарды, кен алынған орындарды, подвалдарды, көкөніс сақтайтын қоймаларды, әр түрлі паналау орындарын пайдалану; азық-түлікті паналау ғимараттарына орналастыру; қоймалардың бөлгіш құрастырмаларын тығыздап бекіту, жабу материалдарын пайдалану, азық-түлікті тасымалдау кезінде өртке қарсы санитариялық-гигиеналық, жәндіктер мен кеміргіштерге қарсы күрес шараларын жүргізу. 3) Адамдарды санитарлық тазалау және малды ветеринарлық сақтандыру. (толық емес) Санитарлық тазалау - елді мекендердегі халықтың өмір сүру барысында пайда болған қалдықтарды (қоқыстарды) жинап, залал-сыздандырып және жоюға арналған шаралар жүйесі. Санитарлық өткізгіш - адамдарды, олардың киімдері мен аяқ киімдерін санитарлық тазалықтан өткізу үшін арнайы жабдықталған немесе бейімделген үй-жай. Ғимараттар мен құрылыстарды, өндірістік орынжайларды, аумақтарды және шаруашылықтың басқа да нысандарын санитарлық ережелер мен нормаларға сәйкес келтіру мақсатында 2010 жылғы сәуірдің 10-нан мамырдың 10-на дейін бекітілген аумақтарды абаттандыру, көгалдандыру және санитарлық тазарту бойынша айлық өткізіліуі ұйымдастырылды. Айлық кезінде барлық өндірістік телімдерде келесі жұмыстар ұйымдастырылды: аумақты тазарту, қоқысты шығару, темір- терсекті жинау, субұрғыш жыраларды тазалау, өрт сөндіру мүккәммалын сырлау, су және құм қорын толықтыру, ғимараттар мен құрылыстарды әктеу және сырлау, жас көшеттер отырғызу, ағаштарды және жиектерді әктеу. Қала мен аудан орталықтарында көп пәтерлi тұрғын үйлердiң қасбеттерiн, балалар алаңдарын, кiшi сәулет құрылыстарын жөндеу, қоршауларды сырлау және ағаштарды ақтау мен отырғызу, бұталарды, гүлдердi егу бойынша жұмыстар белсендi өткiзiлдi. Елдi мекендердi санитарлық тазалау мен көгалдандыру бойынша айлық кезiнде жүргiзiлген жұмыстар көлемiне қарамастан, кемшiлiктер анықталынды. Қазiргi қатты-тұрмыстық қалдықтар полигондары санитарлық нормалар мен ережелерге сай емес, жиналатын қалдықтардың көлемi полигондар қуатынан артқан. Ауылдық аймақтарда қоқыс үйiндiлерiн жайластыру бойынша iс-шаралардан тек топырақпен көму ғана жүзеге асырылады. Мамандырылған ұйымдардың жеткiлiксiздiгi және қоқыстың уақытында шығарылмауы «иесiз» аумақтарда, саяжайлар серiктестiгi мен гараж кооперативтерi аумақтарында, тұрғындармен демалу мақсатында пайдаланылатын су қоймалары жағаларында қоқыс үйiндiлерiнiң пайда болуына әкеледi. Өскемен қаласындағы саяжайлар серiктестiгi, Семей қаласындағы пәтер иелерi кооперативтерi аумақтарындағы және Көкпектi, Глубокое, Ұлан, Бородулиха, Бесқарағай, Күршiм, Катонқарағай аудандарының елдi мекендерiндегi анықталған қоқыс үйiндiлерi толық жойылмаған, оларды шығару бойынша жұмыстар жалғасуда. Санитарлық тазалау айлығы барысында анықталған бұзушылықтар бойынша 313 заңды және жеке тұлға әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылып, 144 адам ескертiлдi. «Тазалаған жер таза емес, ластанбаған жер таза» деп айта келе, кәсiпорындардың, шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, ПИК-нiң басшыларын және облыс халқын тұрғын үйлер мен нысандар аумақтарын күнделiктi таза ұстауға шақырамыз. 4) Арнайы тазарту орны (АТО) — әскери техниканы, қару- жарақты, көлікті және т.б. материалдық құралдарды газсыздандыру, дезактивациялау мен дезинфекциялау, сонымен қатар ядролык, зақым ошақтары мен радиоактивті, химиялық, биологиялык зақымдану алқаптарынан кәшірілген, иесіз калған әскери мүліктерді арнайы өндеу жүргізілетін аудандардың бір элементі. Олар ұрыс қимылдарына дайындалу және жүргізу барысында штаттык радиациялық және химиялық қорғаныс взводтары мен роталарының немесе арнайы бөлінген ұрыс бөлімшелерінің күшімен зақымданған ауданнан тыс жерлерде алдын ала, ал басқа жағдайларда өңдеуді қажет ететін әскерлердің орналасқан аудандарында жайғасады. Жою әшақтарынан (зақымдану алқаптарынан) шығарылған, иесіз калған әскери мүліктерді арнайы өңдеу үшін Арнайы тазарту орны көшіру бағыты мен қираған машиналарды жинау пунктеріне жақын орналастырылады. Арнайы тазарту орнында бақылау-үлестіру посты, сонымен катар қару-жарақ пен техниканы арнайы өңдеу, кайта тазарту, теріні қорғаудың жеке кұралдарын өңдеу, санитариялық өндеу алақдары, тазартудың толықтығын бақылау постыларыжабдықталып, байланыспен қамтамасыз етіледі. Күштері мен құралдарын қолдана отырып Арнайы тазарту орнын орналастырушы бөлімшенің командирі арнайы еңдеуден өтетін бөлімшенің командирі орналаскан басқару пунктінде жайғасады. Арнайы тазарту орнының аландары, сонымен қатар олардың өзара бағыттары "таза" және "лас" болып бөлінеді. Жеке құрам, техника мен қару- жарақ өндеуге дейін "лас" бөлігінде, ал өңдеуден өткен соң "таза" бөлігінде орналасады. Арнайы тазарту орнының инженерлік жабдықтау құрамына:  су көздеріне апаратын жолдарды,  ақпалы арыктарды,  сорғы құдықтарын,  тазарту аудандары арасындағы қәзғалыс жолдарын,  жеке құрам үшін атыс ұялары мен орлар дайындау,  бүркемелеуші экрандарды,  су алатын скважиналарды жабдықтау кіреді. Автокөлік үнемі жолда жүріп-тұратын құрал болғаннан кейін кірлегіш келеді. Мейлі қалада болсын, ауылда болсын, көліктің іші де, сырты да бастапқы тазалығын жоғалтып, көлік иесінің қабағына кірбең түсіріп жатады. Жаңбырлы күні жүрсеңіз, шалшық су мен шаңы бұрқыраған қара жолмен жүріп өтсеңіз де кірлеп шыға келеді, тіпті қалалы жерде көлік көп жүретін көшенің бойына қаңтарып кетсеңіз де көлік сыртына шаң қонып қалады. Көліктің кузовын дұрыс күту оның ұзақ уақыт сақталуын қамтамасыз етіп, сіздің қалтаңыздың да көп шығыннан сақтай алады. Өйткені кузов – автокөліктің ең қымбат келетін бөлігі, тіпті бүкіл көліктің жарты бағасына парапар десек те болады. Кузовтың ауыспалы бөлшектерімен қатар, ауыстыруға келмейтін жерлері де бар. Темірдің шіруіне, сәні мен жылтыраған түсін жоюына қарсы күрестің бірі – көлікті дұрыс жуу. Айтпақшы, қатты кірлеген, мемлекеттік тіркеу нөмірі әрең көрінетін көлікпен қозғалып жүргеніңізді көрсе, жол полициясы қызметкерлерінің сізге айыппұл салуы да ғажап емес. Автокөлікті ауа райы ашық, күн шақырайған кезде жуған дұрыс деп ақыл айтатындар да бар. Күннің астында көліктің сырты жылдам құрғайды, осылайша, мәшинеңіз жарқырап шыға келеді деседі. Шын мәнінде, бұл мүлдем теріс пікір: кузов бетіне түскен су тамшылары тура әйнек сияқты әсер етіп, бояуды күйдіреді. Егер көлігіңіздің сыртында күңгірт дақтар болса, онда бұл оның шақырайған күннің астында жиі жуылғанының белгісі. Сондай-ақ жел соғып тұрған кезде де ашық жерде көлік жуумен айналыспаған дұрыс. Ең қолайлысы – күн салқында, бұлтты аспан астында, көлеңкеде жуу. Егер көлік жууға арналған арнайы қораңыз болса тіпті жақсы. Көлік сыртындағы кірді жууға кіріспес бұрын, оны сулап, езіп алу керек. Әрине, жууды ең алдымен мәшиненің төбесінен бастау керек. 5) Әлеументтік сипаттағы Төтенше Жағдай. Төтенше жағдай дегеніміз адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашлық жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай. Төтенше жағдай пайда болу себептеріне қарай табиғи сипаттағы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді. 6) Төтенше жағдайдың психологиялық аспектлері Төтенше жағдай дегеніміз адамдардың қаза табуына әкеліп соққан немесе әкеліп соғуы мүмкін, олардың денсаулығына, қоршаған ортаға және шаруашлық жүргізуші объектілерге нұқсан келтірген немесе келтіруі мүмкін, халықты едәуір дәрежеде материалдық шығындарға ұшыратып, тіршілік жағдайын бұзған немесе бұзуы мүмкін авария, зілзала немесе апат салдарынан белгілі бір аумақта туындаған жағдай. Төтенше жағдай пайда болу себептеріне қарай табиғи сипаттағы және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларға бөлінеді. Табиғи сипаттағы ТЖ – дүлей зілзала (жер сілкінісі, сел, көшкін, су тасқыны және басқалар), табиғи өрт, індеттер мен малдың жұқпалы аурулары, ауылшаруашылық өсімдіктерінің және ормандардың кеселдері мен зиянкестері арқылы зақымдануын туғызатын ТЖ-лар. Техногендік сипаттағы ТЖ - өнеркәсіп, көлік авариялары және басқа да авариялар, өрт (жарылыс), күшті әсер ететін улы, радиоактивті және биологиялық жағынан қауіпті заттарды тарататын (тарату қаупі бар) авария, үйлер мен ғимараттардың кенеттен қирауы, бөгендердің бұзылуы, тіршілікті қамтамасыз ететін электр-энергетика және коммуникация жүйелеріндегі, тазарту құрылыстарындағы авария туғызған ТЖ II. Төтенше жағдайлардың алдын алу және олардан қорғану шаралары ҚР «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» Заңының 14 бабына сәйкес алдын алу шараларына: - ғылыми зерттеулер, жағдайды қадағалау, бақылау, ТЖ пайда болуына әкеп соғуы мүмкін аварияны, зілзала мен апатты болжау және олардың қаупі туралы хабарлау; - ТЖ саласындағы білімді насихаттау, халықты және мамандарды оқытып-үйрету, қорғану шаралары жатады. ТЖ саласындағы ғылыми зерттеулердің негізгі міндеттеріне мониторинг әдістерін әзірлеу мен ТЖ-дың деректер банкін жасау, ТЖ болжау, алдын алу әдістерін, бақылау шаралары мен қорғану құралдарын, оларды болжау, зардаптарына баға беру, олардың алдын алу мен оларды жою жөніндегі нысаналы және ғылыми-техникалық бағдарламаларды әзірлеу кіреді. Жағдайды қадағалау, бақылау мен табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ болжау қызметі (сейсмикалық қызмет, сел жүретінін хабарлау, радиациялық қауіпсіздікті бақылау жүйелері және басқалар) арнайы уәкілдік берілген мемлекеттік органдардың жанынан құрылады және ТЖ алдын алу мен оларды жоюдың мемлекеттік жүйесіне енгізіледі. III. Төтенше жағдайларды жою жұмыстары Төтенше жағдайларды жою жұмыстарына – ТЖ пайда болған кезде жүргізілетін және адамдардың өмірін сақтап, денсаулығын қорғауға, залал мен материалдық шығындар көлемін азайтуға, сондай-ақ ТЖ аймағының одан әрі таралмауына бағытталған құтқару, авариялық-қалпына келтіру жұмыстары мен басқа да кезек күттірмейтін жұмыстары жатады. Осы жұмыстарды уақтылы атқару мақсатында ауданның АҚ және ТЖ қызметтері құрылады. Бұл қызметтер атқаратын жұмыс түрлеріне қарай тиісті техникамен, жеке құраммен, қажетті құралдармен жасақталады. «Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы» ҚР Заңының 20 бабында: - «табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ оқшаулау мен оларды жою жөніндегі бірінші кезекте жасалатын іс-қимылды бұрын бекітілген жоспарларға сәйкес ТЖ аймағында орналасқан авариялық-құтқару қызметтерінің күштері мен құралдарын тарта отырып жергілікті атқарушы органдар және ұйымдардың басшылары ұйымдастырады» делінген. Бірінші кезекте жасалатын іс-қимыл кезінде халықты ТЖ аймағынан уақытша көшіру, ұйымдардың қажетті материалдық-техникалық ресурстарын жұмылдыру ісі жүргізілуі мүмкін, авария, зілзала немесе апат болған объектінің жұмысы тоқтатылады немесе тоқтатыла тұрады, ұйымдарда жұмыс режимі өзгертіледі, адамдардың жүріп- тұруы мен жүктердің тасымалдауына шектеу (карантин) енгізіледі, мүмкін болатын құтқару және авариялық-қалпына келтіру жұмыстары жүзеге асырылады, қоғамдық тәртіп пен объектілерді қорғау қамтамасыз етіледі. ТЖ аймағының шекараларын ҚР заңдарына сәйкес тағайындалған ТЖ жою басшылары ҚР Үкіметі белгілеген ТЖ сыныптау негізінде айқындайды. Табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ жою кезінде шұғыл медициналық жәрдем көрсету қызметі дереу іске қосылады, ал ол жеткіліксіз болған жағдайда орталық мемлекеттік органдардың және ұйымдардың медициналық күштері мен құралдары тартылады (21-бап). Халықтың, қоршаған ортаның және шаруашылық жүргізу объектілерінің табиғи және техногендік сипаттағы ТЖ кепілді қорғалуын қамтамасыз ету үшін алдын ала материалдық- техникалық, азық-түлік, медициналық және басқа ресурстардың мемлекеттік резерві жасалады (24-1 бап).IV. Аудан, және ауыл әкімдерінің төтенше жағдай саласы бойынша атқаратын міндеттері. Халықты, қоршаған ортаны және шаруашылық жүргізуші объектілерді төтенше жағдайлар мен олар туғызған зардаптардан қорғау мемлекеттік саясатты жүргізудің басым салаларының бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар саласындағы заңдары мемлекет Конституциясына негізделеді және өзге де мемлекеттік нормативтік –құқықтық актілерден түзіледі. 7) Халықтың қарсыластың шабуылы қауіпі төнген кездегі іс-әрекеті «Өмір қауіпсіздігі негіздері» курсының мақсаты болашақ мамандарды: - өмір сүрүдін қауіпсіз және қатерсіз жағдайын құру үшін; - жүйенің қызмет көрсету объектісін ескеріп, жаңа техника мен технология үрдестерін қазіргі заманғы экологиялық талаптарға сай жоспарлау; - тұрғындар мен өндіріс қызметкерлік, ауылшаруашылық объектісін төтенше жағдай кезінде апаттар, стихиалық қатерлер және оларды залалсыздандыру укзіндегі жоспарлау мен сауатты шешім қабылдау үшін теориалық білім мен практиқалық біліктілінгін арттыру. Оқытудың міндеттері: - Студенттерді бейбіт және соғыс уақытындағы төтенше жағдайда іс-шара қолғануды, тұрғындарды қорғау әрекеттерін апат, стихиялық қатерлер, - Апаттар, қазіргі заманғы қаруларды пайдаланудың салдарынан туған қауіптерді жоюдағы құтқарушылық көмек жүргізу әдісткріне үйрету; - Студендерді жарақаттану, жұқпалы аурулардың, қаупті ауруладың белгілерін танып білуді, дәрігерге дейінгі жедел- жәрдем көсетуді үйрету; - Зерделеніп отырған профильдің қызметінің орнықтылығын зерттеуді үйымдастыру, зерделету /оқыту/ және студенттерді олардың жұмысының орнықтылығын анықтауды үйрету; - Тұрғындарды азаматтық қорғанысқа үйрету жүйксімен таныстару. - Студенттерді дайындау мамандардың оқу жоспарына байналысты төменгі курстарды оқу жылы бойында жүргізіледі. «Өмір қаупсіздігі негіздерін» оқу емтихан тапсырумен аяқталады. "Өмір қауіпсіздігі" - адамның төтенше жағдай кезіндегі өмір сүру ортасы мен қауіпсіз қарым-қатынасының, шаруашылық объектілерінің тұрақты жұмыс істеу әдістерін, табиғи және техногендік сипаттағы төтеншө жағдайларды ескерту мен салдарын жою жәнө осы заманғы зақымдау құралдарының қолданылуы мәселелерін зерттейді. Пәнде мынадай мәселелөрдің жәй-күйі мен жағымсыз факторлары қаралады: тіршілік ортасының жәй-күйі мен жағымсыз факторлары - адамның тіршілік ортасымен қарым-қатынасының қауіпсіздігін қамсыздандыру принциптері, физиология негіздері және оның қызметінің қолайлы жағдайлары; - жарақаттаушы, залалды және зақымдағыш факторлардың адамға әсерінің анатомиялық-физиологиялық факторлары, оларды біргейлестіру принциптері, техникалық қүралдар мен техникалық процесстердің қауіпсіздігін арттыру; - шаруашылық объектілерінің төтенше жағдайдағы жүмыс істеу түрақтылығын зерттеу әдістері; - ТЖ мөн оның салдарын болжау; - Төтенше жағдайда халық пен шаруашылық объектілерінің өндірістік қызметкерлерін қорғау және ТЖ салдарын жою жөніндегі шараларды әзірлеу; - Тіршілік қауіпсіздігінің нормативтік - техникалық және үйымдық негіздері. Курстың негізгі мақсаты - төмендегі мақсаттарды шешу үшін қажетті теориялық білімдер, практикалық іс әрекеттер көлемін студенттердің игеруіне жәрдемдесу: - еңбек қызметі мен адам демалысы аймағында қалыпты жағдай жасау; - адам мен оның өмір сүру ортасын залалды әсерлерден қорғау жөніндегі шараларды әзірлеу жәнө оны іске асыру; - техниканы, технологиялық процестер мен шаруашылық объектілерін қауіпсіздік және экологиялық тәртіптеріне сәйкес пайдалану; - шаруашылық объектілері мен техникалық жүйелердің қалыпты жағдайы мен төтенше жағдайдағы жүмыс істеу түрақтылығы; - төтенше жағдай салдарын болжау және бағалау; - халықты, өндіріс қызметкерлерін, авария, апат, зілзала салдарынан, сондай-ақ осы заманғы зақымдау құралдарының қолданылуынан қорғау жөніндегі шешімдерді және оларды жою жө- ніндегі шараларды қабылдау. -"Өмір қауіпсіздігі негіздері" курсының көлемі гуманитарлық жоғары оқу орындары үшін кемінде 45 сағат (1 кредит). «Өмір қауіпсіздігі негіздері" курсы жоғары оқу орындарының бірінші курстарында оқытылады. Курсты игеру барысында шәкірт мынаны білуге тиіс. - өмір сүру ортасындағы адам қауіпсіздігінің теориялық негіздерін; - тіршілік қауіпсіздігінің қүқықтық және нормативтік техникалық негіздерін; - жарақаттаушы, зілзалды және зақымдағыш факторлардың адамға анатомиялық-физиологиялық салдарын; - ТЖ-да шаруашылық объектілерінің түрақты жүмыс істеуін арттыратын жолдар мен әдістерді; - төтенше жағдайды болжау және оның салдарын жою әдістерін. Азаматтық қорғаныс - бүл басқару органдарының мемлекеттік жүйесі және бейбіт, соғыс уақытында халықты, шаруашылық объектілерін және ел аумағын осы заманғы зақымдау қүралдарының, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдай факторларының зақымдағыш (жойқын) әсерінен қорғау мақсатында өткізілетін жалпы мемлекеттік шаралардың жиыны. Шаруашылық объектілері - өнеркәсіптік, ауылшаруашылығы өндірісі мен қоғам қызметінің басқа салалары мүдделеріне пайдаланылатын ғимарат, қарапайым және басқа да қүрылыстар. Ұйым - бағдарламаны немесе мақсатты бірлесіп іске асыратын және белгіленген тәртіптер мен нормалар негізінде іс-әрекет ететін адамдар үжымы. 8) Өрттен қорғау шараларын жүргізу. Өрттің алдын алу үшін өрт қызметкерлері қарапайым халыққа мынадай пайдалы кеңестер береді. Ешқашан төсекте жатып шылым шекпеңіз, балаларға отты қалай қолдануды үйретіңіз, егер сіз олардың отты қолдана алатынына әбден сенімді болмасаңыз, онда олардың қолына сіріңкенің түсуіне жол бермеңіз, қосылған электр құралдарын қараусыз қалдыр-маңыз, әсіресе, үтікті, жылытқыштарды, теледидарды, баланың ашып-қосуына жол бермеңіз, қолдан жасалған электр құралдарын қолданбауға тырысыңыз, бір розеткаға үлкен қуатты бірнеше электр құралдарын қоспаңыз, электр сымдарының жағдайын байқап жүріңіз, электр есептеуішке «жучок» қолданбаңыз, газ плитаның үстіне лактарды және бояуларды қыздырмаңыз, плитаның үстіне киімдерді кептірмеңіз, шатырларға, жертөлелерге, балкондарға, эвакуация жолдарына бөтен заттар қоймаңыз, балкондарда жанатын заттарды сақтамаңыз. Осындай жағдайларға байланысты бір пәтерден бірнеше қабатқа көтерілген ірі өрттер белгілі. Тек өзіңіздің пәтеріңіздің қауіпсіздігіне ғана емес, үйдің, ауланың қауіпсіздігіне де көңіл аударғаныңыз жөн. Шатырлар және жертөлелер бөтен адамдар мен кездейсоқ кездесетін жағдайлардан сақталынуы керек. Тұрғын үйде кез келген шаруашылық жұмыстарды жүргізу кезінде (жертөледегі шеберханалар, дәнекерлеу жұмыстары) өрт сөндіру инспекторыңыздан кеңес алыңыз. Халыққа ортақ сәтсіздік әкелетін өртті болдырмаудың алдын алып, оның шығатын се-беп-салдарынан әркез хабардар бола жүрейік. 9)Әуе шабуылы қауіпі төнген кездегі халықтың іс-әрекеті Қазіргі біздің бейбіт уақытымызда әуе шабуылы қауіпі төнбес, алайда керекті ережелерді біліп алу артық болмас. Яғни, әуе шабуылы қауіпі төнсе , ал халықтың бұл хабар жайлы алдын ала бейхабар болса , халықтың тірі қалу пайызы көп емес десе де болады. Бұл жерден біз 1 нәрсе біле аламыз, яғни халықтың іс-әрекеті және тірі қалуы тек жоғарыда отырған адамдарға байланысты. Мәселен, өкімет алдын ала өз халқын ескерту керек және керекті Әуе Шабуылына Қарсы Қорғаныс күшін ұйымдастыру керек.Сол кезде ғана халық аман есен қалады.Ал халық өз кезегінде қарапайым ережелерді білу керек. Мысалы, егерде адамдар үйдің ішінде болса дереу жертөле астына кіру керек, ал егер адам далада қалса қорғану үшін дереу бір үйге кіру керек.Әуе Шабуылына Қарсы Қорғаныс Әуе қорғанысы күштері — мемлекеттің Қарулы Күштері құрамындағы елдің әуе кеңістігін, саяси-әкімшілік орталықтарын, стратегиялық маңызы бар объектілер мен шаруашылық аудандарын әуе шабуылынан қорғау үшін құрылған әскер түрі. Қазіргі заманғы шабуылдаушы әскери-әуе құралдарының барлығы да жойқын қиратқыш күштерге ие, дыбыстан да тез жылдамдықпен алыс қашықтыққа ұша береді. Сондықтан Әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскері жаудың ұшқыш аппараттарын табу, тану және жою, сондай-ақ, әуе шабуылы туралы әскерді, флот күштерін, азаматтық қорғаныс органдарын, тұрғындарды, тылдағы объектілерді алдын ала хабарландыру шараларын ұйымдастырады. Олар: әуе қорғанысы авиациясынан, зениттік-ракеталық, радио-тех. арнайы бөлімдерден тұрады. Еліміздің әуе қорғанысы авиациясы МиГ-29, МиГ-31, Су-25, Су-27 сияқты ең жаңа ұшақтармен жаcақталған, зениттік-ракеталық бөлімдер түрлі биіктікті қамтитын С-75, С-70, С-300 ракеталық қондырғылармен қаруланған, ал радиолы-техникалық басқару орталықтары түгелдей автоматтандырылған. Кадрлар дайындау Қазақстан мен Ресей Федерация арасындағы шартқа сәйкес Ресейдің Әскери авиац. тех. университетінде, Әскери Әуе академиясында, Әуе шабуылына қарсы қорғаныс әскері университетінде, сондай-ақ, Қазақстандағы Ақтөбе жоғары әскери авиация училищесі мен басқа да оқу орындарында жүзеге асырылады. Бұған қоса Қазақстан ТМДелдері бойынша әуе шабуылына қарсы қорғаныстың бірлескен жүйесін құру жөніндегі келісімге қатысушы елдердің бірі болып табылады. 10) Жарақат түрлері.Жарақат алғанда көрсетілетін алғашқы медициналық көмек. Жараларды зақымдануына жарақаттаушы зат формасына, құрал түрлерiне қарай бiрнешеге жiктеймiз. 1. Кесiлген жара (пышақ, әйнек, ұстараның жүзi т.б). Мұндай жараның жиегi тегiс, тiк және қан қатты ағады. Бұл жарада ауру дәрежесi басқа жарақат түрлерiне қарағанда азырақ. 2 Шаншылған, тесiлген жара шаншылатындай заттардан: ине, шеге, пышақ, үшкiр темiр т.б зақымданудан пайда болатын жара. 3. Мыжылған жара снарядтың жарықшағынан зақымдалуынан және адам жүрiп бара жатқан транспорттың астына түсуiнен т.б. болады. Мұндай жараның жиегi тегiс емес, оның айналасындағы ұлпалар күштi зақымдалады. Қан кету өте көп болмайды,бiрақ ауырсыну әр уақытта жоғары. 4. Соғылған жара сыртқы түрiне қарағанда мыжылған жараға ұқсас. Соғылған жара таспен (күштi ұрғанда) және дөрекi заттармен күштi ұрғанда, көмiлiп қалғанда, күштi толқындар әсерiнен болады. Егер соғылған және мыжылған жара көлемi қан көлемдi ұлпаларды зақымдаса, олар езiлген жара деп аталады. Соғылған, мыжылған, езiлген жараларда инфекция түсу, даму мүмкiндiгi жоғары. 5. Тiстелген жара адам мен жануарлардың тiстеуiнен пайда болады. Тiстелген жараға ауыз қуысынан инфекция түсу мүмкiндiгi жоғары.Ол көбiнесе iрiңдеп, баяу жазылады. 6. Атылған жара оқ, снаряд жарықшағы түсуiнен т.б жара ол оқ және жарық винтовка мен пистолет оғының әсерiнен болса, екiншiсi жарықшақты жара – артиллериялық снаряд, мина, қол гранаты, авиабомба жарықшағы әсерiнен болады. ЖАРАҚАТТАН ЕСЕҢГІРЕУ Белгілері: бастапқы кезеңі (10-15 минут). Тері жамылғылары бозарады, мазасызданып, дегбірсізденеді, сырқат бір орнында тұрмайды, өзінің хал-жағдайын дұрыс бағаламайды, ауруын сезінбейді. Соңғы сатысы: төңірегіндегілерге селқос, денесі суық, тамыр соғысы әлсіз, теріде "мәрмәр суреті" пайда болады, дененің температурасы мен тамыр қысымы төмендейді, бет әлпеті сүйірленеді, несептің шығуы тоқтайды. Назар аударыңыз! Шұғыл және дұрыс ауруды сезбейтіндей етіп емдеу, есеңгіреудің естен тануға ұласуына жол бермейді және ажалдан арашалауға көмектеседі. Сенің әрекетің: - Зардап шегушіні шалқасынан (егер басынан, мойнынан, немесе бел омыртқасынан зақымданбаған болса) жатқызып, аяқтарын денесінің деңгейінен 30 см жоғары көтер. - Құсқысы келген кезде басын бір жағына қарата бұр - Тыныс алуын, жүрек қызметін тексер. Олар болмаған жағдайда реанимацияны баста - Жылдам қанның ағуын тоқтат, сынған жерді иммобилизацияла - Зардап шегушіге жанына батқанын онша сездірмейтін дәрі- дәрмектер ішкіз (аналгин, седалгин, пенталгин және т.б.). - Зардап шегушіні жылыт 11) Балалар жарақаты. Дәрігерге дейін алғашқы көмек. Балалардағы тұрмыстық жарақаттар үй шаруашылығындағы берекесіздіктен, жанғыш, жарылғыш заттар мен химикаттарды сақтағандықтан, электр тұрмыс приборларының ақаулығынан туындайды. Ер балалар карбитпен, күкірт қышқылымен «химиялық сынақтарды» жиі өткізеді, мылалы олар қышқыл қосындыларының ересек адамдар үшін бар-жоғы жарты граммның өлімге алып келетіндігін білмейді! Үй жағдайында балалар аспаптармен жұмыс істегенде немесе оқшауландырылған электр өткізгіштеріне сүйкену арқылы жаралануы мүмкін. Балалар спорт, және ойын алаңдарындағы, кесетін және кіріп кететін заттармен ойнағанда, конфликпен, төбеден шанамен, шаңғымен сырғағанда, велосипедпен, ролик конькимен, скейдбортпен жүрген кезде, баспалдақ жақтаулармен сырғанағанда, лифтімен, балконда, шатырда, ашық терезеленде, люктерде ойнағанда, ағаштарға, қоршауларға шыққанда, бейтаныс суаттарда шомылғанда жарақат алуы мүмкін. Балалар әсіресе көктемгі уақытта үй қабырғаларының жаныңда болған кезде нығыздалған қардың мұздақтын құлауының немесе мұз тоғандақтан су өткізетін құбырдың сынып кетуі қауіпті екендігін білеге тиіс. әсіресе қатты жел, ауа-райының кенеттен жылу мен суу кезінде тар кеңістік аса қауіпті. Мұндай жағдайда алған жарақат аса қауіпті болуы мүмкін. Көшедегі қауіптердің келесі жиыны жер асты коммуникацияларымен байланысты. Біздің әрқайсысымыз көшедегі ашық канализациялық және басқа құдықтарды байқаймыз және оны айналып өтеміз. Балалар үшін жабылмаған немесе жартылай жабылған люктер аса қауіпті. 12) Күйік, жүрек аурулары жөнінде түсінік Күйік. Дене ұлпаларының ыстықтан , қызудан химиялық заттардан және сәуле энергиясынан жарақаттануын күйік деп атайды. Ыстықтан, қызудан сәуле энергиясы мен химиялық энергия әсерінен дене тканьдары жарақаттанады , оны дене бөлігінің күйіп қалуы деп атайды. Кейде ондай жерді күйік деп те атайды. Көлемсіз, кішкене ғана жер күйетін болса, (мысалы бір бармақ) ол күйік деп аталады, ал күйік көлемі 12 проценттен асса, оны күйік ауруы деп атайды.Күйік неғұрлым терең һәм көлемді болса, науқастың жалпы жағдайы соғұрлым нашарлап кетеді. Күйік ауруларының түрлері. Егерде ересек адамның терісі 12процент,ал балалар терісі 5-6 процент көлемінде кйсе ,оны күйіктің жеңіл түрі дейді .Егерде күйік көлемі осы көрсеткіштерден жоғ арылап кетсе ,оны күйіктің ауыр түрі дейді . Күйік ауруы бүкіл ағзаға әсер ететіндіктен ,ол 4-кезенге бөлінеді .1-ші кезең-естен тану жағдайы .2-ші кезең – ағзаның улануы .3-ші кезең-микроптар өсіп, септикалық жағдайдың тууы.4-ші кезең реконваесценция(аурудың қайтуы ,денсаулықтың қал пына келуі,сауығу)кезеңі. Жүрек аурулары, әр түрлі аурулардың асқынуынан немесе жүрек және қантамыр жүйесі қызметі бұзылуы мен зақымдануынан пайда болатын аурулар. Жүрек ауруларының жиі кездесетін түрлері: ревматизм, гипертония, жүрек ақауы, жүрек демікпесі, жүрек және қан тамыр неврозы, миокард инфарктысы, гипотония, т.б. Жүрек ақауы – жүрек қарыншалары мен жүрекшелерінің арасындағы қан өтетін саңылау тарылып, жүрек қызметінің бұзылуы. Мұның туа және жүре пайда болатын түрлері бар. Туа пайда болған жүрек ақауы көбіне ұрықтың дамуы кезінде, жүректің қалыпты жетілмеуінен болады. Жүре пайда болатын жүрек ақауы, негізінен, баспа, мерез, т.б. аурулардың асқынуынан болады. Бұл жағдайда жүректің ішкі қабаты қабынып, қақпақшалар беріштеніп, кішірейіп, жүрекше арасындағы саңылаудытолық жаба алмайды. Сондықтан қарынша жиырылғанда қан жүрекшеге қайта құйылып, оны кернеп әлсіретеді. Қан айналысы бұзылып, жүрек қызметі нашарлайды. Адам алғашқы кезде ауруын сезбейді. Ауру асқынған кезде науқас ентігеді, жүрегі қағып, шаншып, қан айналысы төмендейді, қол-аяғы ісінеді. Жүрек және қан тамыр неврозы – жүрек және қантамыр жүйесі қызметінің бұзылуы мен зақымдануы. Бұлар үш топқа бөлінеді. Бірінші тобы – жалпы невроз (неврастения, истерия, т.б.). Бұл кезде жүректің соғуы бұзылады. Клиникалық белгісі: адамның беті қызарады, сұрланады, басы ауырады. Екінші тобы – гипертония, гипотония аурулары. Бұл аурулар мидың жүрек пен қан тамырының жұмысын реттейтін жүйке орталығы қызметінің бұзылуынан, сондай-ақ, ми қыртысының ауруға шалдығуынан пайда болады. Үшінші тобына вегетативтік жүйке жүйесін зақымдап, кейін ми қыртысына таралатын жүйке аурулары жатады. Ауру көбіне адамның жеке органдарында дамып, кейін жұлын және симпатикалық жүйке жүйесінің басты бөлімдеріне таралады. Бұған Меньер, Рейно аурулары, Вольфра – Паркинсон – Уайт синдромы, бас сақинасы, стенокардия, жүрек аритмиясы, жүрек тосқауылдары, т.б. жатады. Бұлардан басқа да Жүрек Аурулары бар. Мысалы, Жүрек демікпесі; қ. Демікпе. 13) Куйгенде , жүрек соғысы тоқтағанда көрсетілетін алғашқы медициналық көмек. Күйікке қолданылатын ем. Пәлеге ұшырап,денесі күйген адамға алғашқы көмек көрсетілуі керек.Осы көмек үш кезеңнен тұрады. 1-ші кезең –күйікке ұшыраған адамның өзін-өзі амал қолдануы немесе оың төңірегіндегі адамдардың көрсетер көмегі.2-ші кезең-күйікке ұшыраған адамға көрсетілетін медициналық көмек .3-ші кезең-адамды ауруханаға апара жатқан кезде көрсетілетін көмек. Науқас адамның ауру сезімін азайту үшін дәрігер промедол, анальгин дәрілерін береді,гистаминдерге қарсы димедрол дәрісін ішкізеді .Күйікке ұшыраған жерге таза дәке,бинт салады.Денеге жабысып қалған киім қалдықтарын жұлып алмай, қайшылап, денеден өте ептілікпен алып тастайды.Науқас адамды оператция бөлмесіне апарып ,күйіп қалған теріге хирург алғашқы хирургиялық өңдеу оператциясын жасайды .Ол үшін денеге ауыртпайтын дәрі енгізеді немесе наркоз беріледі. Күйікті емдеудің бірнеше әдісі бар.Олар;1)ашық әдіс,2)жабық әдіс , 3)қосарлы әдіс, 4)оператция жолымен емд еитн әдіс. Күйік жарасын ашық түрде емдеу үшін науқас адамды мөлшері23-25градус жылылық беріп тұратын электор шамдарының астына жатқызады .Электор шамдары сырттан ақ жамылғымен жаблғанда адам күрке астында жатқандай болады .Электр жылуы құрғатқандықтан, жара бетінде қабық пайда болады.Сөйтіп,жара қабықастында жазыла бастамақ.Қабыққа микроб түсіп, іріңдесе,қабықты аып тастап,күйік жарасын жабық түрде емдеу жөн. Күйік жарасын жабық түрде емдеу дегеніміз сол жараға әртүрлі таңғш салу .Ем ретінде ривалон,фурацилин , күміс нитраты немесе Вишневский майы ,5-10 процент синтоминциндік эмульция қолданылады .Осындай сұйыққа не майға малынған дәкемен жараны жауып ,үстінен бинтпен орап,таңып тастайды .Таңғышты әр-бір 2-3күн сайын ауыстырып отырады. ЖҮРЕК ҚЫЗМЕТІНІҢ ТОҚТАУЫ Белгілері: естен тану, тыныс алу мен тамыр соғысының жоғалуы, терісі көгілдір-сұр. Сенің әрекеттерің: жасанды тыныс алдыру және жүректі жанамалай уқалап, сылау. Жүректі жанамалай уқалап, сылаудың әдісі: - Зардап шегушінің жанына тізе бүгіп тұрып, оның жағасының түймелерін ағыт, оны тегіс қатты жерге шалқасынан жатқыз. - семсер тәріздес талшықты саусағыңмен сипала; - қолдың екі саусағын мойынға қарай бағыттап қой; - мойынға қарай бағыттап оның қасына алақаныңды бас. - келесі қолыңның алақанын, қойылған қолдың үстіне қойғанда, екі қолдың саусақтары да жоғары қарап тұруы тиіс; - қолдарды созып денеңнің салмағын қажетті нүктеге тіктеп түсір, күш созылған қолдар арқылы берілетін болсын. Қысу тәртіптері: Үлкендерге - минутына 60 - 70 -тен кем болмауы тиіс; Жас өспірімдердің кеуде клеткасын 4 см-ге дейін (70-80 рет) қысады; Балаларға - үлкендердің бір қолының күші жеткілікті (100 рет); Нәрестелерге - екі саусақтың күші жеткілікті (минутына 100 - 120 рет). 14) Өкпе аурулары. Туберкулез, бруцеллез аурулары. Өкпе дене температурасының тұрақтылығын сақтауға, қан ұюы, белок, май және көміртек алмасу процестеріне қатысады.Көп кездесетін өкпе аурулары: өкпе қабынуы, өкпе қатерлі ісігі, туберкулез, т.б. Пневмония (гр. pneumon — өкпе), өкпе қабынуы — өкпе тінінің қабынуынан немесе басқа аурулардың асқынуынан болатын өкпенің жұқпалы ауруы. Ол көбіне қызылша, көкжөтел, тымау, бронхит, демікпе сияқты тыныс ауруларын немесе әсіресе жас балалар мен қарт адамдарда болатын қатаң аурулардан кейін пайда болады. Туберкулез (лат. tuberculum – төмпешік), ескіше: құрт ауру, көксау – адам мен жануарларда болатын созылмалы жұқпалы ауру. Туберкулездің қоздырғышы – микробактерияны (“Кох таяқшасын”) неміс микробиологы Р.Кох (1843 – 1910) ашты (1882). Туберкулез микобактериялары жіңішке, түзу не сәл иіліп келген таяқшалар, ұзындығы 1 – 10, ені 0,2 – 0,6 мкм. Жұқпалы аурудың тарайтын негізгі көзі – науқас адамнан түскен микробтары бар қақырық. Сау адамға ол негізінен Туберкулезбен ауырған адам түкірген қақырықтың ұсақ сұйық тамшылары арқылы не кепкен түйіршіктерін ауамен бірге жұтқанда; сирек жағдайда – Туберкулезбен ауырған үй жануарларының сүтін шикілей ішкенде, етін шала пісіріп жегенде жұғады. Организмге Туберкулез таяқшасының енуі ауруға себепші болғанымен, оның толық дамуы үшін жеткіліксіз. Адамдар Туберкулезбен бұрын науқастанып, организмнің иммунитеті төмендегенде, дұрыс қоректенбегенде (әсіресе мал өнімдерінің белоктары, витаминдер тапшы болғанда), санитарлық-гигиеналық жағдайлар дұрыс сақталмағанда, сондай-ақ аурумен ұзақ уақыт бойы араласқанда ауырады. Туберкулездің ашық және жабық түрлері болады. Ашық түрінде қақырықта Туберкулез таяқшалары болады, сондықтан Туберкулездің мұндай түрімен ауыратын адамдар өте қауіпті деп есептелінеді. Ал жабық түрінде қақырықта Туберкулез таяқшалары болмайды, бірақ дерт асқынатын болса, Туберкулездің мұндай түрімен ауыратын науқастар да ауру жұқтырады. Бруцеллёз (мальта қызбасы). Бул ауру осы аурумен ауыратын малдың сүтін ішуден болады. Ол сондай-ақ терідегі жырындылар мен жаралар арқылы организмге тарайды, бұл жағдай ауру малдарды күтіп-бағатын адамдарда жиі кездеседі, сонымен қатар ауру зақымданған ауамен демалған кезде тыныс жолдары арқылы да денеге түседі. Бруцеллёздің белгілері Ол ыстық көтеріліп, қалтырап дірілдеуден басталуы мүмкін, бірақ әдетте бірте-бірте, тез шаршау, әлсіздіқ асқа тәбеттің болмауы, бастың асқазанның буындардың ауыруы формасында өрбиді. Ыстықтың көтерілуі жеңіл және ауыр формада болуы мүмкін. Түстен кейін қалтырап-дірілдеу және ертеңгісін малшынып терлеп қалу бұл ауруға тән белгі. Емдеу жолдары Бруцеллёзден сезіктенсеңіз дәрігерден кеңес алыңыз, өйткені көп жағдайда бұл ауру-мен басқа аурупарды шатастырады, ал емдеу үшін көп уақыт та, қаржы да шығын болады. Тетрациклинмен емдеңіз: ересектер: 250 миллиграмдық капсулды күніне 4 рет екі түйірден үш апта ішу керек. Сақтану шараларын орындаңыз. Немесе ко-тримоксазол ішіңіз. 15) Терінің паразитті аурулары. Олардан сақтандыру шараларыТерінің ең көп тараған ауруларына безеу, қышыма қотыр және саңырауқұлақтар тудыратын аурулар жатады.Тері ауруларын қарайтын медицина бөлімі дерматология деп аталады. Саңырауқұлақтар тудыратын аурулар тері ауруларының үлкен тобын құрайды. Бұл микроорганизмдер денені, бас, аяқ немесе қолды зақымдайды, бірақ көбінесе аяқтың башпайлары зақымдалуы мүмкін. Уақыт өте келе аяқ басының зақымдалған терісі терең жарылып, процесс тырнаққа өтуі мүмкін. Сонымен қатар саңырауқұлақты инфекция табан сүйелінің дамуына себепші болады. Бұл косметикалық кемшілік қана емес, жұқпалы вирус ауруы болып табылады. Қышыма қотыр Бұл ауруды қышыма қотыр кенесі (қотыр кенесі) тудырады. Қотыр кенесі нәзік, жұмсақ тері жабынын зақымдап, ішке, арқаға жайылады. Мұндай жұқпалы ауру өздігінен жазылып кетпейді. Міндетті түрде дәрігердің көмегі қажет. 16) Қазақстандағы әлеументтік маңызды аурулар. Олардан сақтану жолдары Туберкулез – туберкулезді бактериялар дененің ішіне түскенде, пайда болатын жұқпалы ауру. Айрықша өкпе зардапталады, ми мен ми қабығы, бүйрек, омыртқа бағанасы, лимфатүійндер, буындар, жыныстық ағзалар және т.б. сирек зардапталады. Жұғуның шығу көзі ауру адам болады. Жөтелгенде және түшкіргенде қоздырғыш ауаға түскенде, айналадағы адамдар жұқтырған ауаны дем тартқанда бактериялар жоғарғы тыныс жолдарына, өкпеге түседі. Осылай, туберкулез инфицизациялау пайда болады. Туберкулезді бактериялар әр-түрлі ағзаларда көбейеді, бірақ жоғарға тыныс ағзаларда жиірек пайда болады. Жоғарғы төтемелілік болса, иммунитеттік жүйесі өсуді және микробактериялардың онан арғы таратуды тоқтатады, осыған орай белгілі ауру дамуына әсер ететін бастайтын факторлардың бірі төтемеліліктің әлсіздігі, сонымен қатар толық емес қоректену, ауыр ілеспелі аурулар (АИТВ, қант диабеті, жара ауруы және т.б.), тоңазыту, зиянды әдеттер (шылым тарту, алгоколь мен есерткі тұтыну) және көп уақытқа созылған стресстік жағдайлар. Туберкулез пайда болғанда, келесі белгілер көрінеді:  2 аптадан астам жөтел  әлсіздік  дене қызу өсуі  тершеңдік  тәбет төмендеуі  салмақ түсіру  шаршағандық  кеуде ауруы  қан түкіру Осы белгілерге адамдар ерекше назар аудармай, медициналық көмек сұрап келмейді. Бірақ ауру белгілері көрінгенде, тұрақ орынымен медициналық мекемеге немесе зерттеу мекемелерге келу қажет. (қақырықтың 3 өлшемі, флюорография, рентгенография, туберкулиндық сынаулар, Манту реакциялар зерттеленеді) Дер кезінде айқындалынған туберкулез – табысты емдеуінің негізі. Нашақор деген бостандық туралы қате ұғымы. Есірткілер адамды әлсіз және қажырсыз қылдырады,ал нашақор оны құлдыққа айдап кіргізеді. Адамдар қате жіберетін үш оқиғалары бар: оларға қате ақпарат бергенде; оларға толық ақпарат бермегенде және қысымшылық болғанда. Нашақор адамдарды қателік істеуге мәжбүр етеді. Әдеттегі, "кайф" азайю бойынша нашашы эйфорияны іздеп басқа есірткіні қосып бастайды. Тұрақты есірткі қабылдау нәтижесі – ол улану мен көптеген ағзаларының және дене жүйелерінің бұзылуы, және нашақор. Сондықтан, жүйелі есірткі дозаны қабылдағанда, нашақормен ауратын адам, уақыт сайын іскерсіз болады, ал оның күй-жағдайы абстиненттік синдромымен салыстырғанда тек кішкене ғана жақсырақ (абстиненция – ерекше дене және психикалық, есірткіні кенет және толық тастағаннан кейін нашашыларда басталатын күй-жағдай). Нашақор тәуелділікке келтіреді және адамдарының санасын өзгертеді. Нашақор мен сыну жиі бөлінбейді. Организмнің сынуы – есірткілерге уйренуіне байланысты ауырғыш жағдай. Нашақор деген жалпыға бірдей мәселе, үйткені ол біздің қоғамының дамуына байланысты. Нашақор қиын емделенеді, бірақ нашақор мен зардаптары қандай қорқынышты болса да, адамдарға қайтадан бостандық пен өмірдің бақытын, есірткілерсіз табуға көмектесуге болады. Нашақормен күресуге арналған ең жақсы әдістемесі – сақтандыру. Үйткені дүниежүзілік тәжірибесі көрсеткендей, тек 2 – 3 пайыз аурулары нашақордан жазылады. Дені сау өмірінің бейнесін насихаттау үшін түгел бұқаралық ақпарат құралдарын іске кірістіру, серіктік қатынас негізінде азаматтарының біріктестіктерін, клубтарын, ауру адамдар мен олардың туысқандарының қайырымдылық қорларын медиктармен жұмыс істеуге тартып, денсаулық сақтаудың әлеуметтік базасын максималдық кеңейту керек. Есірткі көмегінің бар жүйесі химикалық тәуелділікпен азап шегуші тұлғаларға хабарланған және ауруның бастапқы кезеңінде есірткі тұтынушыларға көмек көрсету үшін жеткіліксіз нәтижелі. Жасалған жағдайдан нақты шығуы - мектептер мен ЖОМлерінің мұғалімдерді және психологтарды сақтандыру жұмысқа тарту. Сақтандыру жұмысының негіздеріне оқыту, оларға есірткі аурулар туралы барабар мәлімет беру, оларды нақтылы психотерапевтикалық тәсілдерімен, есерткілерінің баламалық әуестенулер жүйесімен қаруландыру өсіп келе жатқан ұрпақтарды есірткі тәуелділіктен қорғауға көмектеседі. Сақтандыру жұмысын өткізу ұстанымдары.  Нашақор сақтандыру бойынша іс-шаралар ұйымдастыру профилактикалық жұмысының жалпы концепциямен біріккен мақсаттық бағдарламалар негізінде салынып жатыр.  Себептері, түрлері, есірткі құралдарын қиянат ету зардаптары туралы ақпаратты тарату;  Жасөспірімдерде есіркі туралы ақпаратты сын баға беру, талдау дағдыларын және дұрыс шешімдерді қабылдау іскерлікті құру.  Нашақорлық баламаларын қолдану.  Тәуекел тобымен мақсаттық жұмыс және тәуекел тобының аңықтамасы, және есірткіге ұмтылуны әкелетін мәселелерді жеңу үшін барабар көмек көрсету. Профилактикалық жұмысты өткізетін мекемелер және құрылымдармен әрекеттесу. Есірткілерді қиянат етуші адамының қатынасын өзгерту жұмыс – одан да адамгершілікті болу тиісті. Есірткі ресмилендіру ойының тарату түрлі әрекеттерін кесіп тастау керек. Осы нашақор сақтандырусын өткізу бойынша жалпы ұстанымдары. Мектеп, әлеуметтік институт сияқты, оларының табысты орындалуы үшін көптеген мүмкіншіліктер ие болады:  Оқу және бақылау ағымының ішінде дені сау өмір бейнесінің дағдыларын ектіру мүмкіндігі;  Талаптану және өзін-өзі бағылау деңгейіне әсер ету;  Талдау және жағдайды бақылау үшін жасөспірімінің отбасына азат рұқсат керек;  Сақтандыру бойынша мамандарды қатыстыру мүмкіндігі. Бала мектепте бастауыш сыныптарда оқып жатқан мерзімінен бастап мектептен шыққанға дейін, ағартушылық бағдарламалар мектептерде жүргізілу тиісті. Ал бағдарламалар ағымында есірткі және адамның амандығына психологиялық, әлеуметтік және экономикалық әсер ету туралы нақты және дәл мәлімет беру тиісті. Баланың өмінінде маңызды қызмет ойнайтын, әке-шешелер мен басқа есейгендерді, есірткілерге қарсы білім беру стратегиясын өндеу үшін қатыстыру керек. Осының бәрі жазылу ағымын тездетеді. Онкологиялық ауруларының алдын ала емдеуі Обыр деген өте байсалды ауру. Осы сырқатқа қарсы тұру үшін өте көп нәрсе керек жоқ – тек айқынқоректену мінезін сақтау және жүйелі өзіне өзі тексеруін өткізу. Осы шаралар обыр ісігінің дамуын қақпайлау мүмкіндігін береді, ал пайда болу жағдайында – дәрігерге уақытында келу керек. Онкологиялық ауруларының алдын ала емдеуі қажет. Сіз обырымен ауырсаңыз, ол ешқандай ажалды үкім емес деп маңызды түрде есте сақтау керек. Медицина дамиды және қазір емдеу әдістері бар, оларының арқасында ауруының ерте сатыларында дәрігерге қабылдауға келсеңіз, осы аурудан толық құтылуға болады. Ал обырының түрі қараусыз қалған болса, кейбір осындай жағдайларында замандас дәрі-дәрмекпен емделуге болады, бірақ олар міндетті түрде өмірді ұзартып, азапты ауруды түсіре алады. Айқын өнімдер обыр ауруларының алдын ала емдеуі үшін өте нәтижелі деп ғалымдар анықтады. Мысалы, теңіз балдырдар. Бізге теңіз қырыққабат ең қолайлы. Өзініздің күнделікті тамағыңызға одан дайындалған салатты қоса салыңыз. Майлар біздің организмізге өте қауіпті әсер етеді. Сондықтан, оларының тұтынуын азайту қажет. Мәселе сонда, артық мөлшерінде тұтынған майлар организмдегі эстроген гормонының артық өндірелетіне әсер етеді. Эстрогенінің мөлщері биірек болса, кеуде обырының даму мүмкіндігі де үлкен болады. Клетчаткасымен бай тағамдармен тамақтану керек. Жеміс-жидектерді, көкөністерді, дәнді азықтарды көбірек жеу керек. Осындай тамақ тек заттек алмасуны ғана бірыңғайламайды, ол қандағы эстрогендерді төмендетуге көмектеседі. Крестоцветтік тағамдарды жеңдер. Оларының ішінде онкологиялық ауруларын ұрындыратын эстроген түрін біздің организмізді обырынан қорғай алатын түріне айналдыратын зат бар. Ақ қауданды, түсті және брюссельдік қырыққабат біздің организмізге өте пайдалы көкөністер. Балықты да жеу қажет. Жағымсыз дәмі бар балық майы біздің денеміздің иммуналық жүйесін нығайтады және обыр ісігінің дамуына қарсы тұрады. Онкологиялық ауруларын алдын ала емдеу үшін соя өнімдері өте нәтижелі. Оларымен ет өнімдерді ауыстыру болады. Көк шай – өте пайдалы сусун. Оның ішінде обырының дамуын қақпайлайтын антиоксиданттары болады. Күнінде үш кеседен артық ішу керек. Өз рационына әр түрлі көк, сарымсақ, басты пиязды жиірек қосыңдар. Осылай айтқандай, сақтандыру қарапайым нәрсе. Өз денсаулығына қараңыз! ЖИТС Вирус жұққан адам — вирус тасымалдаушылар, ЖИТС-пен ауырған адамдар инфекция жұқтыру көзі болып табылады. Ешқандай ауру белгілері байқалмайтындықтан әсіресе вирус тасымалдаушылар өте қауіпті. Вирус көп мөлшерде қанда, спермада, қынап кілегейінде, емшек сүтінде болады. Көз жасында, жұлын сұйығында, сілекейде өте аз мөлшерде болуы мүмкін. Жұғу жолдары. Медицинада дәлелденуі бойынша, ЖИТС-тің қазіргі кезде негізгі жұғу жолдары мынадай: — жыныстық қатынас; — вирустың бірден қанға түсуі (әртүрлі инъекциялар жасаған кезде т. б. жағдайларда); — анасынан нәрестеге жүғу арқылы. Жыныстық жол негізгі жұғу жолы болып табылады. ЖИТС адамдарға 80% жағдайында осы жолмен, яғни гетеросексуальдық (еркек-әйел) және гомосексуальдық (еркек- еркек) жыныстық қатынас кезінде жұғады. Ең қауіптісі — гомосексуальдық анальдық қатынас, өйткені партнерлердің жыныс мүшелерінің терісі, шырышты қабатының жарақаттануы жиі болады. АҚШ-та ЖИТС-пен науқастанғандардың 70%-ына ауру осындай жолмен жұққан. Жұқтыру каупі активті және пассивті гомосексуалистерде бірдей дәрежеде болады. Қатерлі топқа жезөкшелер де жатады. Партнерлердің жиі ауысуы да ЖИТС жұқтыру мүмкіндігін күшейтеді. ЖИТС-пен науқастанушылық бел алған елдерден келген азаматтармен жыныстық катынаста болу әсіресе қауіпті. Жыныстық инфекциясы бар немесе бұрын ауырғандармен кездесу, етеккір кезінде жыныстық катынаста болу, садистік әдеті бар партнермен жақындасу ЖИТС жұқтыру каупін күшейте түседі. ЖИТС-тің вирустың қанға бірден түсуі арқылы жұғуы қазіргі кезде ерекше аландаушылық туғызып отыр. Себебі тамырға наркотиктер енгізгенде ортақ инелі шприцті пайдаланатын нашақорлардың саны көбейіп келеді. Әрине, қолданатын инелерін олар тиісті өндеуден өткізбейді. Егерде ЖИТС-пен науқастанған немесе вирус тасымалдаушы нашақорлар қауымына қосылса, вирус оның инедегі қанының қалдығымен сау адамның ағзасына түседі. Вирус аурулардың 20%-ына осындай жолмен жұғады. Вирус адамға қан немесе қан құрамынан тұратын препараттар құйғанда да жұғуы мүмкін. Кейбір аурумен науқастанғанда, операция жасағанда, әйел босанғанда донор қанын құюға тура келеді. Егер донор ЖИТС-ке тексерілмеген болса, вирус жұқтыру қаупі өте жоғары. ЖИТС жұғу мүмкіндігі бар қатерлі топқа гемофилиямен ауырғандар да жатады. Өйткені қан ұюы өте нашар болғандықтан, қан кетуін тоқтату үшін оларға жиі- жиі қан құйып отырады. АҚШ-та, Еуропада гемофилиямен ауырғандардың 40—63%-на АИВ қан құю арқылы жұққаны анықталған. Бірақ 1985 жылдан бері жоғары дамыған елдерде, 1987 жылдан бастап ТМД елдерінде донор қанына қатаң бақылау жүргізіле бастады. Мұндай тәртіп ЖИТС, В гепатит және басқа жұқпалы аурулардынң таралуына жол бермейді. Соған қарамастан Қазақстанда АИВ-тың 20%-ы емдеу- профилактикалық мекемелерде жұқтырылғаны тіркелген (ДДҰ мәліметі бойынша мұндай көрсеткіш 0,5%-ға тең). Экономикасы нашар дамыған елдерде ЖИТС-тің қан арқылы жұғу қаупі әлі де сақталып отыр. ЖИТС вирусының үшінші жұғу жолы — анасынан нәрестеге жұғуы. Ауырған немесе АИВ жүққан әйел-дерден туған балалардың 4/5-не вирус осындай жолмен жұққаны белгілі болды. Егер де анасы нашақор немесе жезөкше болса нәрестеге вирус жұғу қаупі бірнеше есе артады. Вирус нәрестеге қалыпты босану кезінде, баланы операция жасап алғанда және жүктілік кезінде жұғуы мүмкін. ЖИТС-тің нәрестеге науқас анасының емшек сүті арқылы жұғу оқиғалары да белгілі. ЖИТС-ке байланысты мәселелер баспасөз беттерінде тұрақты түрде көтеріліп отырғанына қарамастан, бұл проблемаға зор көңіл бөлу қажет. АИВ инфекциясымен күресуде ДДҰ «Әдепсіздік нәтижесіңде өзінді өлімге апарма!» деген ұранға сүйенеді. Егерде сілекейден, көз жасы сұйығынан вирус табылса, оның жұғу мүмкіндігі қандай деген сауалға келсек, мұндай жолмен жұғу бүгінгі күнге дейін еш жерде кездескен емес. Вирус қанмен жұғатын болғандықтан емделу қауіпті емес пе? Бұл сұраққа да теріс жауап беруге болады. Өйткені осы уақытқа дейін мұндай жолмен ЖИТС жұғу оқиғасы болған емес. АИВ-тің шаңмен, ауалы-тамшылы, фекальды-оральды (ауыз қуысы арқылы) жолмен жұқпайтыны толық анықталған. Яғни адамдар сүйіскенде, сөйлескенде, түшкіргенде, жөтелгенде, қол алысқанда, ортақ дәретхананы, ваннаны, душты, бассейнді пайда-анғанда, сондай-ақ тағамдар мен ыдыстар арқылы ЖИТС вирусы жұкпайды. Сырт киімдерді алмастырып кигенде, тіпті бір төсекте жатып ұйықтаған кезде де ЖИТС вирусының жұғу қаупі жоқ. Қан сорғыш және басқа жәндіктер (маса, бит, кене, бүрге, шыбын, тарақан, қандала т. б.) арқылы жұғу жолдары да анықталмаған. Мысық, кой, жылқы, маймылдарда қоздырғышы АИВ-ке үқсас иммундық тапшылық болатынына карамастан, үй және жабайы жануарлардан ЖИТС жұғу жайлары кездеспеген. ЖИТС жұғудан қалай сақтанады? Әртүрлі инфекциялардан сақтанудың ең тиімді тәсілі — вакцина егу. Алайда вакцина дайындау бағытында тыңғылықты зерттеулер жүргізіліп жатса да, ондай профилактикалық препарат алу әзірше қолдан келмей отыр. ЖИТС-пен науқастанудан сақтанудың маңызды шаралары мыналар: — әлеуметтік, халықаралық, мемлекеттік шаралар; — жеке басты қорғауға бағытталған шаралар. Профилактиканың басты міндеті — ЖИТС тасымалдаушыларды анықтап, жұғу арнасын сенімді түрде жауып тастау. Осы мақсатта көптеген елдерде мынадай шаралар жүргізіліп жатыр: халықтың (тұрғындардың) кейбір топтарын сөзсіз және жоспарлы түрде лабораториялық тексеруден өткізу; донорлык, қанды, сперманы, органдарды тексеру; гемофилиямен ауыратындарды, нашақорларды, гомосексуалистерді, жезөкшелерді тексеру; ауырғандарды арнайы ауруханаға жатқызу және емдеу; сенім телефондарын ұйымдастыру; ЖИТС-пен ауырғандарға консультация және көмек беретін комиссия жұмысын ұйымдастыру; диагностикалық орталықтар, кабинеттер ашу т. б. Тұрғындар арасында ЖИТС жөнінде санитариялық-ағарту жұмыстарын жүргізудің ерекше маңызы бар. Әркім аурудың қалай тарайтынын, одан қалай сақтану қажет екенін жетік білуі тиіс. Англияда осы бағытта жүргізілетін жұмыстарға мемлекет жылына 20 млн фунт стерлинг қаржы жұмсайды. Жалпы халықты, әсіресе балалар мен жастарды өнегелілікке, дұрысжыныстық қатынас жасауға тәрбиелеу мәселесін жолға қоймайынша, ЖИТС-пен күресу мүмкін емес. Жеке бас профилактикасы қарапайым әрі денсаулық үшін ұтымды. Оларға мыналар жатады: — салауатты, әдепті өмір сүру; — кездейсоқ жыныстық қатынастан және гомосексуалист, жезөкшелермен жақындасудан сақ болу (жыныстық партнер көп болған сайын ЖИТС жұқтыру қаупі арта түседі. Г. В. Сколубовичтін. (1989) айтуы бойынша, «Жыныстық тәртіпсіздік, нашақорлық және жезөклелік — ЖИТС вирусын жұқтыру кепілі»); — стерильденбеген немесе кездейсоқ біреудің шприцін, қайшысын, сақал алғышын және басқа да құрал-жабдықтарын пайдаланбау; — әсіресе терісі, шырышты қабаттары зақымданған жағдайда бөтен біреудің қанымен, бөлінділерімен жанасудан абай болу; — презервативті дұрыс пайдалану (ол ЖИТС-тен қорғайды); — қан құйғанда немесе донор қанынан дайындалған препараттар қабылданғанда олардың АИВ-ке тексерілгеніне көз жеткізу (ол үшін қолданылған қанның сериялык нөмерін жазып алыңыз); — маникюр, педикюр жасайтын құралдардың стерильдігіне көңіл аудару; — ЖИТС вирусын жұқтырып алдым-ау деген күмәнді жағдайда міндетті түрде дәрігерге көріну. Кез-келген азамат АИВ-инфекциясының жұққан- жұқпағандығын анықтау үшін Алматыда, Астанада, еліміздің басқа да ірі қалалары мен облыс орталықтарында ашылған лабораторияларға барып тексерілуіне болады. 17) Өндіріс нысандарындағы стихиялық ауыртпалықтар болғанда халықты қорғау Техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар дегеніміз адамдардың өз қолдарымен жасалып жаткан апаттар мен қирауларды айтады. Оның түрлері: - Өндіріс орындарында болатын апаттар (зауыт-тарда, шахталарда және т.с.с). - Көлік жүйесіндегі апаттар. - Түрлі жарылыстар мен өрттер (өндіріс орын-дарында, мүнай, газ қүбырларында, энергия жүйесінде, коммуналдық жүйеде және т.с.с). Себептері: Бүгінде ғылыми-техникалық прогрестің шапшаң дамуынан өндіріс, қүрылыс, тау-кен байлығын өидіру, жаңа химиялық заттарды өндіріске енгізу сияқты іс-әрекеттер жүргізіліп жатыр. Бүндай қарқынды даму экономикаға әсер еткенімен, экологиялық апатқа әкеліп соғу қауіпі де туындап отырады. Кей жерлерде жаңа техниканы және технологияны, материалдарды пайда-лану ережелері сақталмайды, қауіпсіздік шаралары орындалмайды. Міне, осы сияқты қателіктердің салда-рынан апаттың болу қауіпі туындайды. Апаттың тағы бір себептері - улы, тез түтанғыш, жарылғыш заттарды сақтау, тасымалдау ережелердің сақталу- сақталмауы, олармен жүмыс істеудегі қателік-терге жол берілуі жатады. Апаттың болуы, адамдардың еңбек тәртібін сақта- маушылыгына, жүмыс істеуші адамдардың салақтығына, олардың тиісті дәрежеде білімінің жетіспеушілігіне, техниканы және оның қауіпсіздік сақтау ережелерін жете меңгермегендігіне көп байланысты. Міне, осылар жүмыс орнындағы апатқа, жарылыс-тарға, өртке, қирауға, қоршаған ортаны улы не радио-активті заттармен ластауға әкеліп соқтырады. Мысалы: 1971 жылы Минск теле-радио заводында жарылыс болып, өндіріс орны қирап, адам шығынына үшыратты. 1986 жылы Чернобыль атомдык станцияда ірі жарылыс болып, үлкен апат болғаны белгілі. Мүндай жағдай Атырау химия, мүнай айыру заводтарында да болып түратындығы ықтимал. Апаттың тағы бір өте қауіптілігі - күшті улы заттардың ауаға тарап кетуі. Осындай өрттен шыққан қалың түтіндегі улы заттар ауаға көтерілі де жерге жайылып қонады. Әсіресе полиэтилен, полистирол түрпаттас материалдардың жануы адам, жан-жануар, қүстар және т.б. өміріне өте қауіпті. 20, Денсаулыққа жағымды әсер ететін факторлар бірнеше топка бөлінеді. 1. Бұлшықет қимылдарының белсенділігі. Адамның барлык тіршілік әрекеті түрлі кимыл-козғалыстар жиынтығынан түрады. «Қозғалыс - тіршілік тірегі» деген ұғымда зор мән бар. Қозғалыс белсенділігі жұмыс істеу қабілетін арттырады, түрлі ауруларға қарсы тұруына көмектеседі. Тынысалу мүшелерінің жұмысын жақсартып, жүрек бұлшықеттерін шынықтырады, зат алмасудың қалыпты жүруін қамтамасыз етеді. Әсіресе спорт пен дене шынықтыру жаттығулары қозғалыс белсенділігін арттырады. 2. Еңбек пен демалысты дұрыс ұйымдастыру. Бұлардың денсаулық үшін маңызы зор. Адам өмірінде еңбек басты орын алады. Еңбек ету арқылы адам өзіне қажетті жағдайларды жасап алады. Шектен тыс еңбек ету ағзаның қажуына әкеп соқтырады. Сондықтан да еңбек ету мен демалысты дұрыс үйлестіре білу қажет. Бұл адам ағзасындағы барлық мүшелердің жұмысын жақсартады. Адамның ұзақ өмір сүруіне де септігін тигізеді. 3. Дұрыс тамақтана білу. Дұрыс тамақтанудың нөтижесінде асқорыту мүшелерінің жұмысы жақсарады. Адамның дұрыс өсіп дамуына, зат алмасу үдерістерінің қалыпты жүруіне жағдай жасайды жөне т. б. Адамның ұзақ өмір сүруінде дұрыс тамақтана білудің рөлі зор. Көбіне көкөніс, жеміс-жидектерді пайдалану, тамақтану ережелерін мұқият сақтау. Майлы етті тағамдарды шектеп пайдалануды естен шығармау қажет. Дұрыс тамақтану адамның дене салмағының біркалыпта болуына жағдай жасайды. Артық салмақ аурудың пайда болуына әсер етеді. «Артык салмақ - аурудың белгісі» деген ұғым соны аңғартады. Адам денсаулығына халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрлері де жағымды әсер етеді. Мысалы, ораза ұстау - адам ағзасын қажетсіз заттардан тазартады. Балаларды сундетке отырғызу - терінің таза болуына септігін тигізеді. Намаз оку - тазалықты сақтап, буын қозғалыстарының белсенділігін арттырады. Әрбір адам өз денсаулығына қамқорлық жасап, үнемі көңіл бөліп отыруы тиіс. Ұзақ өмір сүрудің негізгі шарты - денсаулықты сақтау мен нығайту екенін естен шығармауымыз керек. Адам денсаулығының басты үш көрсеткіші бар. Олар: біріншіден - адам ағзасының орта жағдайларына бейімделуінің жоғары дәрежеде болуы. Ол ағзадағы барлық мүшелер жүйесінің бірімен-бірінің үйлесімді жұмыс аткаруы аркылы байқалады. Екіншіден - адамның психикалық көңіл күйінің калыпты дамуы арқылы айқындалады, ойлау, есте сактау, зейін, дарындылық және т. б. қабілеттіліктерді қоғамның қажетіне жұмсай білу. Үшіншіден - жеке тұлғаның қоғамдағы өз орнын білуімен, жауапкершілігін сезінумен айқындалады. Бұл адамдардың бірімен-бірінің қарым-қатынасы аркылы білінеді. 18) Жетік технологияның пайдасы мен қауіпті жақтары. Қазіргі дүниенің жетік технологияның бірі компьютер. Дүние жүзінде көптеген жас өспірімдер компьютер ойындарын құмартып ойнайды. Компьютер ойындарына көп уақыттарын жұмсап өз денсаулығына және психологиялық тұрғыда зардабын алуда. Жасөспірімдер жаңа технологияның пайдалы жақтарымен қоса, кері әсер ету факторларын білу қажет. Иә болашақта білімді, ақпаратты сауатты, жаңа технологияны жетік меңгерген, сауатты жастар болуы жақсы, алайда сол жастар, жас жеткіншектердің ермегі компьютер ойындары болып отыр. Қазіргі таңда көптеген ойындарды жас өспірімдер құмарта ойнап жүр. Болашақта компьютер ойындарының тек қана жауыздық, зорлыққа ғана үйретпей, басқа да оқу үрдісінде пайдаланатын ойын түрінде шығарса. Компьютер ойындарына жасөспірімдер тарапынан осындай ойындарға сұраныс арта беретін болса, біздің болашағымыз қандай болатынын елестету қиын, сондықтан компьютер ойындары біздін жан дүниемізге қалай кері әсер ететіндігі жөнінде білуіміз қажет. Eгер жаңа технология замаңында компьютер ойындары осы жас жеткіншектердің санасын улай беретін болса, келешкетегі жас жеткіншектердін рухани және психологиялық жағдайы мақұрым болмақ. 19) Салауатты өмір салтын қалыптастыру. Денсаулық және экология Салауатты өмір салтына денешынықтыру, спорт, дене тәрбиесі, туризм, халықаралық туризм, табиғатқа серуен, таза ауада жүру жатады. Кешкі тамақтан соң, таза ауада бір-екі сағат серуен құрып, ұйықтаудың пайдасы зор. Ұйқы 7-8 сағаттан кем болмауы тиіс. Әр адам жыл сайын бір рет еңбекдемалысын тиімді пайдаланғаны жөн. Барлық кезде тамақты жаңадан дайындап ішкен дұрыс. Алланың табиғатты адам үшін жаратқанын және парыз еткенін, тіршілігінде қажетіне дұрыс пайдалануды, денсаулығына зиян келмейтіндей жағдайда болуын қадағалауды салауатты өмір салты деп ұғамыз. Адам денсаулығына зиянын тигізетін жат әдеттерден аулақ болғаны жөн. Енді оларға не жататынына тоқтала кетейік: Олар – темекі тарту, спирттік ішімдіктерге, есірткілік заттарға салыну. Арақтың орнына қымыз бен қымыран іш, темекі тартудың орнына таза ауада көбірек жүр. Жастарға есірткіні пайдаланба, көңіл көтеретін мәдени көпшілік орындарына баруды әдетке айналдыр дер едім. Еңбек адамды тәрбиелейді. Сондықтан жұмыс істеуден қашпаған жөн. Жалқаулыққа салынудың соңы жақсылыққа апармайды. Адамның көңіл – күйі мен өмір тіршілігі қоршаған ортаның жағдайымен өте тығыз байланысты. Адамдардың табиғатқа, оның ресурстарына ойсыз араласуы жер шарының климатының өзгеруіне, Дүниежүзілік мұхиттардың ластануы, шөлді – шөлейтті жерлердің кеңейуіне, ормандардың азаюына, қышқылды жаңбырлармен келетін күкірт және азот оксидінің мыңдаған тонналарының жер бетіне әкеліп отыр, ал олардың жан-жануарлар мен өсімдіктер, су жүйесін жойып жатқандығы белгілі. Қалалардағы атмосфера ауасының шаңмен, түтінмен, күлмен сол ситяқты көміртегінің оксидімен, күкіртті газбен, азоттың оксидімен ластануы өте жоғары болып тұр. Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас мәңгілікке және сонымен қатар түтас күрделі мәселе. Табиғат арқылы адамзат өзінің көптеген қажеттілігін табиғи ресурстар арқылы қамтамасыз етеді.Оларға атмосфералық ауа, су, топырақ, кен байлықтар, күн радиациясы, ауа райы, өсімдіктер мен жануарлар әлемі, жер қабатындағы жылу энергиясы, т.б жатады. Жылдан жылға барлық елдерде жарамды жер көлемі азаюда. Ауылшаруашылық дақылдарын егуге жер дайындау үшін Африкадағы тропиктік ормандардың 70%, Азиядағы ормандардың 50%, Америкадағы тропиктік ормандардың 35% жойылған. Орман алқаптарының қысқаруы көптеген елдерде, сонымен қатар Ресейде, Қазақстанда (Қызылордада, Жамбылда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында сексеуілді кесумен солтүстік пен шығыс облыстарындағы өрттер) қарқынды жүруде. Соңғы жылдары орман экожүйесіне атмосфералық ауаның ластануы, әсіресе қышқылдануы, қолайсыз әсерін тигізуде. Ғалымдарды медицина қызметкерлерін және экологтарды мазасыздандырып отыр, ол су, тамақ, ауа арқылы адам организмне ауыр металдардың құрамаларының – сынап, қорғасын, кадмий, фосфат, нитраттар және нириттер – түсуі. Жылдан-жылға табиғат қатты қалдықтармен ластанып келеді. 20) Денсаулыққа әсер ететін сыртқы орта факторларын атаңыз Зиянды заттар адам организміне тигізетін әсеріне байланысты кластарға бөлінеді: 1. Төтенше қауіпті (сынап,қорғасын). 2. Жоғары қауіпті (күкірт қышқылы, хлор). 3. Қауіптілігі орташа (темекі,шай). 4. Қауіптілігі төмен (аммияк, ацетон). Жұмыс орындарында ауаны қауіпті жағдайға келтіруге арналған шаралар арасындағы маңыздысы ҚШШ(қауіпсіз шоғырлану шегі) деп аталады Адамның тыныс алу жолдары арқылы өте зиянды газдар мен булардан бүкіл организм уланады,немесе организмнің жеке бөлігі улануы мүмкін. Сондықтан, зиянды газдардың әсерінен төмендетілетін шараларды жете зерттеуден бұрын, сол газдардың және зянды булардың түсу жолдары мен оюлығын анықтау қажет.Жұмыс аймағында газдар мен булардың қоюлығын төмендететін шараларға мыналар жатады:механикаландыру, автоматтар қолдану, технологиялық процестерді герметизациялау(технологиялық жабдықтардың ауамен қатынасы болмауы),жергілікті жайларда ауаны сорып шығытын жабдықтар қолдану және жалпы желдеткішті тиімді пайдалану(өндіріс процестерінің рационализациялау). Егер жұмыс аймағында ауа зиянды газдармен,булармен ластанса,оның мөлшері ҚШШ-сынан асып кетсе,қорғану амалдарын қолданған жөн. Мысалы,универсалды респираторларды,противогаздарды,арнайы киімдерді пайдалана білу керек.Ауа кеңістігіне баға беру әдістерінің кең тарағандары тек экспрестік және лабораториялық. Лабораториялық әдіс өте дәл,бірақ өте көп еңбек жұмсауды талап етеді. Экспресттік әдіс өте жылдамдықпен зиянды газдар мен булардың қоюлығын (концентрация) анықтайды.Ол үшін тексеруге арналған ауаны индикаторлық порошогы бар түтікшеден сорып өткізеді.Зиянды ауаның әсерінен түтікшедегі индикаторлық порошок өз түсін басқа бояуға өзгертеді.Түсі басқа бояуға өзгерген индикаторлық порошок, түтікшенің ұзындығы сол зиянды ауның қоюлығына және ауа сору уақытына тікелей қатынаста болып табылады. Бұл зиянды газдардың қоюлығын экспрес әдіспен анықтау үшін УГ-2 деп аталатын газоанализатор қолданылады. Адамның психофизиологиалық мүмкіндігін іске асыру. Адамның жұмыс қабілеті жұмыс күнінде бірнеше рет өзгеріскеұшырайды, атап айтқанда –фазалық. Фазалар 1.Жұмысқа үйрену (қалыптасу) 2.Жұм ыс қабілеттілігінің тұрақтылығы 3.Жұмыс қабілетінің тӛмендеуі 1.Бұл жұмыс басталғандағы фаза яғни ұзақтығы – 1,5 сағат 2.Еңбек өнімділігінің жоғарылауы ұзақтығы 2,25 сағат 3.Шаршағанда пайда болатын фаза. Жұмыс қабілетінің ӛзгеруі жұмыс түріне тікелей байланысты. Жұмыс қабілетінің тұрақтылығын тек қана адам-машина-ортаны үйлестіру,жұмыс, демалыс режимдерін сақтау.Оның ең бірден-бір жолы коллективтегі ішкі жағдайлардың дұрыс болуы.Аталған жағдайдың дұрыс болмауы стресс,жарақатқа және аварияға әкеліп соғуы мүмкін. Жұмыс қауіпсіздігіне әсер ететін психологиялық фактор: ықылас (назар аудару), сезіну, еске сақтау, ойлау, жұмыс қабілеттілігі, қабылдау, шаршау (қажу). Зиянды газдар көбінесе адамның демалыс органдары арқылы түсіп қана тарайды. Сондықтан да ауа бассейнінің барлық уақытта таза ұстауға арналған дер кезіндегі шаралар еңбек қорғаудың негізгі мақсаты болып табылады. Таза да кебу ауа бірнеше газдардың қосындыларынан тұрады,мысалы: азот (70%), кислород (21%), кӛмірқышқыл газы және басқа активті (1%) және күкірт (1%) газдардың қосындылары. Ал, өндіріс жағдайларында көбіне ауа адам денсаулығына зиянды булар және газдармен ластайды. Мысалы, малшылар жүріп- тұратын жерлерінде ауа аммиякпен, күкіртті сутегі және басқа да зиянды газдармен ластайды. Сонымен қатар кейбір зиянды булар мен газдар қопарылыс беретін қоспа құруы да мүмкін. Мысалы,аммяк,бензин және басқалар. Қауіпті және зиянды өндірістік факторлардың кері әсерлері томендегідей салдарға әкеліп соқтырады: - Қауіпті факторлар сәтсіз оқиғаларға, ал зиянды кәсіби ауруларға. 21) Салауатты өмір салтының шарттары Жеке бастың тазалығы; Дұрыс тамақтану жүйесі; Экологияның бұзылуына байланысты күнделікті тіршілікте сауықтыру жүйесін өз бетінше саналы түрде шығармашылық жүйемен үйлестіру; Жас ерекшеліктерін ескере отырып, ағзаның күш-қуатын пайдаланудың міндеттерін білу; Дененің жан-жақты үйлесімді дамуы; Дене шынықтыру — сауықтыру ісін меңгеру процесінде жеке бастың айқындалуы; Серуендеу және саяхат жасау жүйесінен хабардар болу. Салауатты өмір сүрудің негізгі шарттары оте кең. Әр адамның өз денсаулығын ойлап, дұрыс тамақтанып, күйбең тіршілікте ауруға шалдықпауына бақылау жасап отыруы тиіс 22) Денсаулық және жастардың өмір салты Салауатты өмір салты - белгілі популяцияның денсаулығын сақтап, нығайтуға, салауаттандыруға арналған мінез-құлқы, тәрбиесі. Салауатты өмір салты - тек медициналық емес, сонымен қатар өндіріс пен өндірістік қатынастардың дамуына байланысты болып келетін әлеуметтік-экономикалық категория. Салауатты өмір салты жеке адамның тіршілік жағдайын денсаулығына сәйкес таңдауы, яғни жеке әлеуметтік топтар мен жалпы қоғамның жоғары гигиеналық мәдениеті. Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға жағдай жасайтын тәртіптер және организмге зиянын тигізетін әдеттерге қарсы тәртіптер - гигиеналық дұрыс тәртіп болып саналады. Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға әр түрлі іс-әрекеттер мен демалысты дұрыс пайдалану,рационалды тамақтану, жақсы қимыл-қозғалыс белсенділігі, денешынықтыру, шынығу, жеке бас гигиенасын сақтау, өзінің денсаулық жағдайына ерекше көңіл бөлу, жақсы экологиялық жағдай т.с.с. әсер етеді. Бұл жағдайда балалардың өзіне қажетті тіршілік ортасын қалыптастыра алмайтындығын ескеру керек. Сондықтан бұндай жағдайларды қалыптастыру негізінен ата-аналарға, ағарту жұмыстарын ұйымдастырушыларға, педагогтарға байланыстыі. Яғни, баланың болашақтағы мінез-құлқы оның сәби кезінен бастап тіршілік ортасына байланысты болады. Салауатты өмір зиянды әдеттермен үйлеспейді. Алкоголь және басқадай маскүнемдікке әкелетін заттар, анаша, шылым шегу салауатты өмір салтын қалыптастыруға жан-жақты кедергі келтіреді. Зиянды әдеттер көптеген аурушаңдықтың қауіптілік факторы болып саналады және балалар мен жасөспірімдердің денсаулық жағдайына кері әсер етеді. Қазіргі кезде, жоғарғы сынып оқушыларына жүргізілген эпидемиологиялық тексерулер шылым шегу, шарап ішу, анаша пайдалану жастардың арасында кеңірек таралып бара жатқанын көрсетеді. Әсіресе маскүнемдік бірінші орынға шығады екен. Маскүнемдікке бейім келетін ең қиын кезең - жасөспірім кезеңі. Бұл кезеңде жасөспірімдер тіршілігінде бірқатар маңызды өзгерістер болып жатады. Біріншіден, организмнің психо-эндокриндік қайта құрылуы қалыптасады, екіншіден жаңа көзқарас, қажеттіліктер қалыптаса бастайды. Психологиялық қайта құрылу дискамфорттық жағдайлардың пайда болуының себебінен қиын қалыптасады. Жасөспірімдердің мінез-құлқы тұрақсыздықпен, жылдам жәбірленгіш, өкпешілдікпен сипатталады. Осы кезеңде жолдастар тауып, топ құрып жүру қажеттілігі жоғары болады. Сонымен қатар, жасөспірімдер тобында өздерінің бағалайтын бағыт, пікірлері, демалыс уақыттарын өткізу, көптеген қиын жағдайларды шешу тәсілдері қалыптасады. Сондықтан бұл кезеңде топтармен бірге арақ-шарапқа үйрену қауіпі артып, ата-аналары мен педагогтардың ескертпелері оның еркіндігіне, құқығына қарсылық көрсету сияқты қабылданып, көбінесе олардың мінез-құлқына кері әсер етуі мүмкін. Сондықтан, оларды бір жақты тыңдауға мәжбүр ету олардың қарсылығын туғызып, өз бетімен кетуіне әкеліп соғады. Бұл жағдайлардың бәрі алкогольдік ішімдіктерді оңай табуға болатындықтан және алкогольдік әдет-ғұрыптар мен дәстүрлердің кең таралуынан туындайды. Әсіресе, ішімдікті жаңа бастап жүрген өте араласқыш, әзілқой, әрнәрсенің түйінін жылдам шеше білетін, өжет бастығы бар алкогольдік топтарға, жылдам үйір болады. Шынайы өмірдің қиыншылығынан қашу да балаларды алкогольдік топтарға әкелуі мүмкін. Яғни, негізгі іс- әрекеттеріне (оқу-жұмыс) қанағаттанбау, істеген жұмыстардың нәтижесінің шықпауы т.с.с. Осындай жағдайлардан өте маңызды психологиялық механизм жасауға болады: тіршілік түйткілдері мазасыздандырып, күткен жетістіктеріне жете алмаған жасөспірімдер алкогольдік топтарға «ауысуң арқылы қалыптасқан нормалар мен құндылықтарға өзінің қарсылығын көрсетеді. Сонымен қатар, ішімдікке қойылған қарсы талаптарды да бұзады. Зиянды әдеттердің алдын алудағы маңызды бағыт - жасөспірімнің жеке адам болып қалыптасуына, оның қажеттілігінің, сұраныстарының жоғарылауына, адамзат баласының қастерлейтін мәдени құндылықтарына көзқарасын, яғни жасөспірімнің рухани денсаулығын қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінуі тиіс. 23) Салауатты өмір салты дегеніміз не? Жан және тән саулығын қалай түсінесіз? Салауатты өмір салты - белгілі популяцияның денсаулығын сақтап, нығайтуға, салауаттандыруға арналған мінез-құлқы, тәрбиесі. Салауатты өмір салты - тек медициналық емес, сонымен қатар өндіріс пен өндірістік қатынастардың дамуына байланысты болып келетін әлеуметтік-экономикалық категория. Салауатты өмір салты жеке адамның тіршілік жағдайын денсаулығына сәйкес таңдауы, яғни жеке әлеуметтік топтар мен жалпы қоғамның жоғары гигиеналық мәдениеті. Қазіргі қоғамымызда салауатты өмір салтына деген саналы көзқарастың темекі шегу, спирттік ішімдікке салыну, жыныстық аурулардың соның ішінде ғасыр есігін қаққан індет-СПИД ауруларының көбеюіне себепкер болып отыр. Спирттік ішімдіктердің, есірткі мен темекінің адам өміріне зиянды екені белгілі. Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға жағдай жасайтын тәртіптер және организмге зиянын тигізетін әдеттерге қарсы тәртіптер - гигиеналық дұрыс тәртіп болып саналады. Организмнің қорғаныш қабілетін жоғарылатуға әр түрлі іс-әрекеттер мен демалысты дұрыс пайдалану, рационалды тамақтану, жақсы қимыл-қозғалыс белсенділігі, денешынықтыру, шынығу, жеке бас гигиенасын сақтау, өзінің денсаулық жағдайына ерекше көңіл бөлу, жақсы экологиялық жағдай т.с.с. әсер етеді.. Жан және тән саулығы адамның жалпы жеке денсаулығының ажырамас бөлігі болғандықтан ұдайы үйлесімді бірлікте болуға тиіс. Тән саулығы жан саулығына ықпал етеді жэне рухани бақылау тән саулығын сақтау үшін қажетті шарттарды жасайды. Адам денсаулығының басты құрайтын көздері оның рухани және тәндік жағдайы болып табылады. Әлеуметтік көздерін құрайтындар әлеуметтік байланыстар мен жеке адамдар арасындағы қарым-қатынасты көрсетеді және адамның рухани саулығының ажырамас бөлігі болып табылады. Жан саулығы - бұл біздің ақыл-ойдың, тәніміздің, денеміздің саулығы. 24) Жеке денсаулықтың күйін анықтайтын факторларда атаңыз?. Қолайсыз факторларға халықтың барлық топтарының ішінде, қолайсыз факторларға, не-гізінен аналар мен балалардың организмдері өте сезімтал келеді. Балалардың денсаулығын қалыптастыратын негізгі факторлар мыналар: Ата-аналардың денсаулығы мен конституциясына әсер етуші (әсіресе аналарға жүкті болғанға дейін әсер ететін) факторлар; Генетикалық (тұқым қуалағыштыққа әсер етуші) факторлар; Ауаның, судың, топырақтың санитарлық-гигиеналық сипаты; Тамақтану жағдайы; Жанұя тұрмыстық факторлар: жанұяның құрамы, тұратын мекен жайдың сипаттамасы, орташа кіріс мөлшері, жанұя тұрмысы және сәбидің күтімі, жанұяның психологиялық климаты, зиянды әдеттердің (шылым шегу, арақ құмарлық т.с.с.) болуы; Сәбидің мектепке дейінгі мекемелерде болу жағдайының санитарлық-гигиеналық сипаты. Қолайлы факторлар: а) ең жақсы қимыл-қозғалыс тәртібі; б) шынығу; в) дұрыс, балансты тамақтану; г) рационалды күн тәртібі; д) қоршаған орта әсерінің гигиеналық нормаларға сәйкес болуы; е) гигиеналық дағдылар және дұрыс тұрмыс-қалыпта өмір сүру. Қолайсыз факторлар ("қауыптілік" факторлары): а) қимыл-қозғалыс қажеттілігінің жеткіліксіздігі, немесе шамадан тыс жоғары болуы; б) оқу-тәрбие процесстерінің және күн тәртібінің бұзылуы; в) ойын, оқу және еңбек іс-әрекеттеріне қойылатын гигиеналық талаптардың орындалмауы; г) тамақтануды ұйымдастырудағы кемшіліктер; д) гигиеналық дағдылардың болмауы, зиянды әдеттермен айналысу; е) жанұядағы және балалар ұжымдарындағы қолайсыз психологиялық климат. 25) ГМО- бұл гендік кодына бөтен гендер «жабыстырылған» ағзалар болып табылады.Мысалы: картоп генінің қатарына сарышаян геннін қосу нәтижесінде біз ешқандай жәндік жемейтін картоп түрін аламыз. Немесе, күнделікті пайдаланып жүрген томатты алсақ, оған солтүстік камбаласының генін пайдаланған.Енді ол аязға төзімді ,үсімейді.Бұл бізге не үшін қажет? Ғалымдар аштықтың алдың алудың жолы осы деп шешті ме? Айтып өткен картоп өнімі колорад қоңызынан зардап шекпейді, помидорды солтүстік аязында да өсіруге болады. Сонымен бірге, бір пішінді бірақ дәмсіз алмалар әбден шіріп біткенше керемет иіс береді. Қазір байқап қарасақ сатылатын жемістер сондай әдемі, біркелкі және ұзақ сақталатын болып келеді. Ыңғайлы! Күріш геніне астық тұқымдастарында ешқашан болмаған Авитаминін өндіретін генді қосуға болады. Сонымен, ғалымдар дақылдардың өнімділігін арттыру үшін олар зиянкестерге төзімді болу үшін аз уақыттың ішінде жаңа сорттар шығаруда. Ең кең таралған гендік модификацияланған дақылдарға — соя жүгері, бидай, қызылша, мақта, рапс, картоп жатады. ГМО-қауіптілігі гендердің орналасуымен байланысты. Гендердің өзгеріске ұшырауынан белгісіз улы заттар түзіліп , адам мен жануарларда аллергия тудыруы мүмкін. Генді орналастыру үшін транспозон вирусын немесе плазмиданы қолданады. Олар ағза жасушасына еніп, жасуша ресурсын өзінің гендік тізбегін нөмірлерін құруға пайдаланады Қазіргі кезде гендерді орналастырудың кең таралған түрі бар. Біріншісі-биобаллистикалық пушка. Онда алтынның микробөліктерін немесе гендер жағылған гендермен жасушаны атады. Мұндай жағдайда қанша жаңа гендер орын ауыстырғанын білу мүмкін, білу мүмкін емес. Екіншісі-ең кең таралған және өте қауіптісі плазмид арқылы. Генді енгізу. Онда ісік түзуші бактериялар қолданылады. Неміс ғалымдары ГМ азықтан плазмидалардың тұқым қуалайтынын анықтаған. «Трансгенді азықтарды» қолдану адам үшін өте қауіпті екенін ресей ғалымдарының еңбектерінен көруге болады.(Монастырский,Кузнецов,Куликов) және World Scientists Statement ГМО-иммунитетттің төқмендеуі,аллергиялық реакциялардың өліммен аяқталуы,ісік аурулары. Кейбір ғалымдар трансгенизацияны «жеделдетілген» селекция деп қарастырады.Бірақ біз білеміз селекция көмегімен туыс ағзалардың гибридін алуға болады,яғни картоптың бірнеше сортын шағылыстыру ,картопты алмамен немесе помидорды балықпен шағылыстыру емес. Табиғатта әр түрге жататын ағзалар арасында шағылысу жүрмейді.Егер жүре қалған өзінде ұрпақ бермейді.Мысалы:есекпен атты, арыстан мен жолбарысты шағылыстыру. ГМО қолданған ағзаларда да өзгерістер болатыны анықталған , тіпті адам сілекейімен ішек микрарларасынан.Тышқандарға жүргізілген экспиременттерде ГМ құрам олардың ұрпақтарынан да табылған.Сонымен ғалымдар ГМО тек қана өнімде емес,сонымен қатар оны қолданғандарда ,олардың ұрпақтарында кездесетінін анықтады. Құрамында ГМО бар азықтар өндірушілерін өте көп табыс әкеледі. ГМО және трансгенді азықтарының қауіпсіздігін тексеру, негізінен өндіруші есебінен жүреді. Сондықтан, ол обънкивті болып саналмайды мүмкін сол себептен кейбір ғалымдардың ГМО қауіпті деп ескеруін естігілері келмейді. ГМО азықтарын пайдаланудың зияны. -өте қауіпті аллергиялық реакциялардың пайда болуы.Мысалы:АҚШ адамдар ГМО өнімдерін еркін қолданады.Аллергиямен ауыратындар саны 70% құрады.Ал, Швецияда 7%,бұл өнімдерді қолдануға тыйым салынған. -Трансгенді өнімдерді пайдалану асқазанның сілемейлі қабатының құрылымын бұзады.Зат алмасудың бұзылып , иммунитететің төмендеуіне әкеледі. -Ісік ауруларының көбейуіне себеп болады.Жасушаларды мутацияға ұшыратады. 26) ГМО тамақ өнеркәсібінде. ГМО – ны пайдаланғаннан кейінгі тірі организдердегі өзгерістер Гендік модифицирленген организмдер, яғни ГМО дегеніміз - заманауи молекулалық-биологиялық әдістердің қолданылуымен биологиялық заңнама мен тірі организмдердің негізінде пайда болатын организмдер. ГМО өз кезегінде жан-жануарлардың, өсімдіктердің организмдері мен гендік-модифицерленген микроорганизмдерді біріктіреді. Қарапайым тілде түсіндірер болсақ, ГМО бір организмнің гендік кодына екінші генді «қосу» дегенді білдіреді. Бұрындары ауылшаруашылығында өсімдіктерді өсіру барысында түрлі ауру тасымалдайтын құрт-құмырсқа мен арамшөптерден қорғану үшін арнайы химиялық дәрі- дәрмектер пайдаланылатын. Бұл тәжірибе қоршаған ортаның, аграрлық экожүйенің синтетикалық заттармен ластануына әкеп соқты. Аграрлық технологияларды дамыту үшін адамзат жаңа идеяларды ойлап табуға мәжбүр болды. Бұл өз кезегінде ГМО-ның пайда болуына сеп болса керек. ГМО-ның қауіпсіздік тетігі көрсетілгенімен, немесе, шын мәнісінде, ол не толықтырлмағандығымен, немесе, мүлдем ескерілмейтіндігімен байланысты. Мысалы ретінде мынадай жағдайды айтқым келеді: өтініш беруші сепкісі келіп отырған ГМО-ны тіркегісі келеді. Министрлік өтінішті қабыл алып, өзінің құзыреті ауқымында зерттейді, яғни оның адам денсаулығына әсерін тексереді. Зерттеулерден соң министрлік өтініш берушінің назарына ГМО-ның адам денсаулығына зиянды еместігін жеткізіп, бірақ тіркеуден өткізу үшін ауыл шаруашылығы министрлігі мен қоршаған ортаны қорғау министрлігінен сараптамалық қорытынды алу керектігін айтады. Осы жерде өтініш берушіде проблема туындайды. Себебі аталған министрліктер ГМО-ның зиянсыздығын растау жұмыстарын жүргізбейді. Жасалып жатқан заң жобасында үйлестіру орталығын құру ұсынылады. Ол білім және ғылым министрлігінің, денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау министрліктерінің арасын байланыстырушы буын болады. Сөйтіп, ол үйлесімді және тиімді шара қабылдауға мүмкіндік береді. Енді, егер өтініш беруші ГМ-ұрықты тіркегісі келсе, онда әр ведомство оның қоршаған орта мен ауыл шаруашылығына тигізетін әсерін тексереді. Егер ГМ-өнім туралы болса, онда оның адам денсаулығына әсері тексеріледі. 27) Саңырауқұлақпен улану жолдары және көрсетілетін алғашқы көмек Улану асқа саңырауқұлақтарды, мысалы оның бозғылт поганка, қызыл мухомор, жалған опенок және жалған сморчок деген түрлерін қолданғанда, сонымен қатар жеуге жарайтын сморчок, строчка, қабанқұлақ саңырауқұлақ, қызғылт саңырауқұлақ сияқтыларды аспаздық тұрғыдан дұрыс өндемеген жағдайда туындайды. Уланудың шапшаңдығы саңырауқұлақтардың түрлеріне байланысты. Мысалы, бозғылт поганкамен уланғанда ондағы барлық у ағзаға сіңіп болғаннан кейін, яғни 2-3 тәуліктен соң білінеді. Сондықтан саңырауқұлақтарды асқа пайдаланғанда немесе жинағанда жеуге жарайтын-жарамайтындығын анық білу керек. Әсіресе оның бозғылт саңырауқұлақ деген түрін шампиньоннан, шатыр тәрізді саңырауқұлақтан және басқа да жалпақ саңырауқұлақтардан ажырата білген жөн. Саңырауқұлақтардан уланған кезде адам құсады, содан кейін улану белгілері, мысалы, елестеулер, сананың жоғалуы, қатты масаю байқала бастайды. Бауыр зақымданады және басқа да өзгерістер білінеді. Бозғылт поганка адамды өлімге әкеп соқтыруы мүмкін. Кейбір жеуге жарайтын саңырауқұлақтар көгеріп кетсе, сондай-ақ жылы жерде тұрса, ондағы ақуыздардың ыдырауынан улы заттар пайда болуы мүмкін. Бозғылт поганкада улы заттардың екі тобы болуы мүмкін: тез әсер беретін фаллоидин және баяу әсер ететін уытты аманитин. Олардың екеуі де бауыр мен бүйректі қатты зақымдайды. Асқа пайдаланғаннан кейін 8-24 сағаттан соң іш қатты ауыра бастайды, жүрек айниды, құсып, қан мен шырыш араласқан іш өту мазалайды. Бауыр мен бүйрек қызметі бұзылады. Тері сарғайып, бауыр көлемі ұлғаяды, қан қысымы төмендеп кетеді. Егер осындай жағдайда шұғыл жәрдем жасалмаса, қан тамырларын қозғалтатын орталықтың салдануы салдарынан алғашқы тәуліктің соңына қарай адам ес-түстен айырылып, өлімге ұшырайды. Кейбір күнделікті асқа пайдаланып жүрген саңырауқұлақтар дұрыс сақталмаса немесе дұрыс дайындалмаса, оны жегеннен кейін 1-3 сағаттан соң жайсыздық тудыра бастайды, яғни жүрек айнып, құстырады, іш өту жиілейді. Егер жәрдем көрсетілсе, бір-екі күнде адам тәуір болып, бұрынғы қалпына оралады. Алғашқы жәрдем Саңырауқұлақ жегеннен кейін кез келген жағымсыз жағдайда немесе уланғанына күдіктенгенде, науқастың кідірместен дәрігерге қаралуы керек немесе ауруханаға жеткізілуге тиіс. Дәрігер келіп ем тағайындағанша, асқазанды мол сумен немесе марганцовканың әлсіз ерітіндісімен не тұзды ерітіндімен (стакан суға жарты қасық тұз салып) шаю керек. Мұны 5-6 рет қайталап, науқасты төсекке жатқызады. Белсенділендірілген көмір немесе іш айдағыш дәрі ретінде күкірт қышқыл магнезия ерітіндісін (35 г магний сульфатын жарты стакан суға ерітіп) қабылдау керек. Толық тазарту үшін клизма жасаған дұрыс. Адам қайта құсып немесе іші өтіп, ағзадан көп сұйықтықты жоғалтады, сондықтан құсуды бәсеңдететін аздаған тұзды су және қою шай ішуі керек. Кейбіреулер мұндайда алкоголь ішуге әрекететуі мүмкін, бұл дұрыс емес. Өйткені ол саңырауқұлақ уының ағзаға сіңуін күшейтіп жібереді. 28) Тамақтан улану және көрсетілетін алғашқы көмек Тамақтан улану қауіпі үлкенді - кішілі гигиеналық талаптары толық жасалмаған кез - келген тамақтандыру орындарынан тамақтанғаннан кейінде орын алу әбден мүмкін. Бірнеше адамдардың бір жерден тамақтанғанынан кейін немесе бір тағам түрін пайдаланудан кейін тамақтан улану ауруының алғашқы белгілері кенеттен пайда болуы, күмән келтірген тағам түрлерін алып тастағаннан кейін аурудың тіркелмеуі , тек осы « тамақтан улану » ауруына ғана тән ерекше белгі, өзге жұқпалы іш ауруларында бұл белгілер анықталмайды. Сонымен «тамақтан улану» ауруының төмендегідей белгілерін еске салсақ: бастың ауруы мен айналуы, бір немесе бірнеше рет құсу, іш өту және үлкен дәретте иісті созылмалы жалқақ пен қан талшықтары араласса, жалпы селқостық пен әлсіздік тамақтанғаннан кейін пайда болады! ! . Тағамнан улану көздерінің көптен бір тараған түрі біршама микроптар бар, өте күшті токсиналар бөлетін өнімдерден болуы мүмкін. Бұл біріншіден ботулинус таяқшасы. Улану консервіленген тағам өнімдерін қолданғаннан пайда болады. Әдеттегі кез-келген тағамнан уланғанда, бірнеше сағаттан соң көздің көруі әлсірейді (лоқсу, іш өту, іштің ауыруы), сөйлеу және жұтыну бұзылады. Тағамнан улану кеңінен таралған, ол стафилококк токсиналарынан болады. Бұл бактериялар әртүрлі тағам өнімдерінде көбейе береді (кремді пирожный, сүтті тағамдар, ысталған өнімдер, паштеттер). Алғашқы жәрдем. Зардап шегушінің асқазанын шайып, 5-6 стақан жылы су немесе аздаған ас содасының ерітіндісін ішкізіп, тілдің түбін саусақпен тітіркендіріп, лоқсытады, осындай процедураны бірнеше рет қайталайды. Асқазан тазартылғаннан кейін ыстық шай береді. Содан соң зардап шегушіні емдеу мекемесіне жіберу керек. Әсіресе, базарлардан тез бұзылатын тағамдар түрлерін сатып аларда , оның сатылу жағдайы мен тоңазытқышта сақталуына, тағамды шығару мен сақтау мерзіміне көңіл аударғаныңыз аурудан сақтанудың дұрыс жолы. Деніңіздің саулығы өз қолыңызда, өз талғамыңызда. Белгілері: 1. Іштің өткір, кесілгендей ауру (острая, режущая боль в животе). 2. Құсық (рвота). 3. Іш өту (понос). 4. Әлсіреу, қысымның төмен түсуі. (слабость, понижение давления). 29) Денеге кененің кіруі және оған көрсетілетін алғашқы көмек Кене көбіне қолтық асты, мойын, құлақтың артқы терісі, шаптың шұңқырларында, одан да басқа кез келген жерлерде кездесуі мүмкін. Шаққаны сезілмейді, себебі жәндік жарақатқа ауыртпайтын құрал енгізеді. Шаққан жерде мең тәрізді қара нүкте немесе қызыл күлдіреуік пайда болады. Кене энцефалиті (КЭ) – ауыр мержігуге, немесе өлім-жітімге әкеліп соғатын, адамның қауіпті сырқаттануы. Бұл сырқаттану жануарлар мен адамдарды иксод кенелері шаққанда таралатын вирус арқылы пайда болады. Алғашқы көмек Алғашқы жәрдем. Кене денесіне кез келген өсімдік майын тамызу керек, сосын оны мәрлі оралған пинцетпен немесе саусақпен ақырын айналдыра қозғап шығарады. Егер де пинцет болмаса, кәдімгі жіпті қолдануға болады, оны адам терісі мен кененің негізгі бас арасына орап байлайды. Жіптің ұштарынан ұстап, екі жаққа созып, оны денеден тартып алып шығады. Шаққан жерді йод тұнбасымен, зеленка немесе спиртпен сүртеді.Содан соң, серопрофилактика пунктіне, жүгіну қажет. Онда емдеу мақсатында кене энцефалитіне қарсы иммуноглобулин тегін енгізіледі. Кенеге қарсы туратын иммуноглобулин — кене шағуға дейін және кене шақаннан кейін кене энцифалитінің дереу арнайы серопрофилактикасына арналған препарат. Бұл препаратты жұқпаның табиғи ошақтарына барғанға дейін, кенелердің белсенді кезеңдерінде, сондай – ақ, кене шақаннан кейін 96 сағат (4 тәулік) ішінде енгізу ұсынылады. Егер, кене қадалғаннан кейін 96 сағат өтсе, бұл препаратты енгізудің қажеті жоқ. Ал, негізгі алдын алу шараларының бірі – кене энцефалитіне қарсы вақцинациялау болып табылады. 30) Насекомдар шақандағы организмдегі өзгерістер және алғашқы медициналық көмек Жәндік шаққан жерде ашыну, ауырсыну сезімдер, ісіну, қызару және жергілікті дене температурасының жоғарылауы п.б. Шағу бірнеше рет болғанда жалпы реакциялар дамиды: қалтырау, бастың ауырсынуы, лоқсу, құсу, дене температурасының көтерілуі. Балада жоғарғы сезімталдық болған жағдайда улану және аллергиялық симптомдардың жеңіл түрінен ауыр түріне дейін байқалуы мүмкін: крапивница, Квинке ісігі, бронхоспазм, құрысулар, анафилактикалық шок. Бұл симптомдар шағудан соң бірден немесе 30 минуттан-2 сағат өткеннен кейін де байқалуы мүмкін. Шыбын-шіркей, құрт-құмырсқаның шағуы. Көбіне ара немесе сона шаққанда адамға қауіп төндіреді, әсіресе осы жәндіктерге деген сезгіштік қасиеті жоғары жағдайда болғанда. Сонымен қатар, сол жердің тіні ісініп қана қоймай, дененің едәуір ыстығы көтеріледі, кенеттен бастың ауыруы, сіңір тартылуы пайда болады. Алғашқы жәрдем ретінде шаққан жерге суық компресс басады, 1 стақан қою тәтті шәй беріледі, 1г ацетилсалицил қышқылын, 0,03г димедрол беріп, жедел дәрігер шақырып немесе зардап шегушіні госпитальдау керек. Жедел көмек алгоритмі: Шаққан орынды және тері қабатын түгел тексеріп шығу. Жарадан жәндіктің улы тілін пинцетпен, скальпельмен алып тастау. Кене шаққан жағдайда ол жерді алдымен залалсыздандырады, сонан соң басымен алып тастайды. Жараны спиртпен өңдеу. Жергілікті мұздық қолдану. Шаққан жерге 0,1% адреналин ерітіндісін 0,1-0,3 мл енгізу 31) Өсімдік уларымен улану жолдары және олардан сақтану шаралары Меңдуана. Осы өсімдіктің барлық бөліктері нашақорлық эффекті бар алкалоидтан тұрады: оны тамырымен жұлып алған дұрыс, оны игілігіне қарай, оны үлкен воронка тәрізді гүлдерінен айыруға болады. Майкене. Бұл бұтақтың тұқымдары ақ және қоңыр түсті дақта, сондай әдемі, тіпті алқа, белбеу және т.б. пайдалануға болады. Бірақ бір тұқымды жегенде-ақ, өлтіретін улануға жетімді-ақ. Олеандр. Бұл өсімдіктің бұтақтары, жапырақтары және гүлдері өлтіретін удан тұрады. Ит жидек. Соланиннан тұрады – тіпті кішкене мөлшерде де өте улы. Қартоп. Түйнектен басқа, барлық бөліктері, әсіресе өскін (бұтақтар, тұқымдар) солонин мөлшеріне бола улы. Рауғаш. Бұл өсімдіктің кейбір бөліктері, бүйректер жұмысын бұзуы мүмкін, қымыздық қышқылынан тұрады. Қара жемісті аласа ағаш. Піспеген жидек, бұтақтар, жапырақтар лоқсу, құсық және тышқақты шақырады. Піскен жидектерден варенье жасауға болады, ал кептірген гүлдерді қайнатынды дайындау үшін пайдаланады. Дигиталис (наперстянка). Бұл өсімдіктерден жүрек – қан тамырлары ауруларын емдеу үшін затар жасалады. Гүлдер, жапырақтар және тұқымдар жүрек жұмысы бұзулуын және улануды туындатады. Меруертгүл. Эффект пен қасиеттер дигиталистікіндей. Плющ, қасқыр жидек, лавр, рододендрон, азалия – жартылай улы өсімдіктер. Улану жағдайдың алдын алу үшін: • улы өсімдіктерді білу; • білмейтін жидектерді жеуге және бәрін қатарынан ауызға сала беруден балаларды бездіру; • ең кішкентайлар артынан ылғи да қарау керек. Өсімдіктер тегі уларымен улануда күдік туындаған кезде, сіздің болжауыңыз бойыңша бұзылудың себебі болатын, өсімдіктің нақты типын айтып, баланы дәрігерге алып барыңыз, ал одан да дұрысы – дәрігерге оның үлгісін көрсетіңіз. Өсімдіктерді паразиттерден тазарту үшін аса жоғары уытты, таз ауруларға қарсы және дезинфекциялық заттарды қолданады. Осы әдіспен бапталынған өсімдіктердің қасына балаларды ойнауға жібермеңіз. Өсімдіктерді зиянды құрт-құмырсқадан қорғап баптау үшін, құрамында улы заттар аз мөлшерде немесе тіпті жоқ, өсімдіктер мен шөптерден жасалған арнайы ерітінділердің бар екенін білу керек. Естеріңізде болсын: • жемісті жер алдында, оны жуу қажет; •қолды өсімдікті ұстағаннан кейін де жуу керек. Жалпы айтқанда, қолды жиі жуу – жаман әдет. Оған баланы үйретіңіз. 32) ТЖ-да су, азық-түлік, мал азықтарын қорғау және залалсыздандыру мәселелері Суды, азык туликти коргаудын негизги шаралары. азық- түлікті арнайы дайыңдалған ауа өткізбейтін қоймаларда сақтау арқылы қорғау. Ол үшін есіктер мен терезелер қымталып, саңылаулары жабысқыш ерітінділермен сыланады. Тағам өнімдері тереңдеп қазылған жайларда және арнайы бейімделген кен орылдарында сақталады. Үй жағдайында азық-түлікті жаппай жою қаруларынан қорғау ауа өткізбейтін, целлофан, қағаз қаптарға және басқа сол сияқты ыдыстарға салу, сондай-ақ оларды тығыз жабылатын тоңазытқыштар мен шкафтарда сақтау арқылы жүзеге асырылады. Азық-түлікті нейтрон енген радиациядан оны шахталарға, метроға, кен алынған орындарға сақтау арқылы қорғауға болады. Су жинайтын ғимараттарды (скважиналарды, шегенді құдықтарды, бұлақтарды), сондай-ақ ауыз су резервуарларын, бұлақтарды радиациялық зақымданудан, улы зақымдаушы бактериялық қарулардан қорғау үшін кешенді ұйымдық, инженерлік-техникалық, санитариялық-гигиеналық және эпидемияға қарсы шаралар жүргізіледі. Үйде ауыз суды графиндерде, шелектерде, термостарда, ванналарда, т.б. сақтап, қор жасау керек. Барлық шағын ыдыстар қақпақпен нығыздалып жабылуға тиіс, ал шелектер мен ванналар клеенкамен, полиэтиленмен және басқа үлбір материалдармен жабылады. Бейбіт уақытта азық-түлікті жаппай жою қаруларынан қорғау күшін төмендегідей шаралар жасалады: азық-түлік коймаларын тиімді орналастыру, азық-түлік қорларын бөліп орналастыру; азық-түлікті корғау үшін қоймаларды, тоңазытқыштарды, кен алынған орындарды, подвалдарды, көкөніс сақтайтын қоймаларды, әр түрлі паналау орындарын пайдалану; азық-түлікті паналау ғимараттарына орналастыру; қоймалардың бөлгіш құрастырмаларын тығыздап бекіту, жабу материалдарын пайдалану, азық-түлікті тасымалдау кезінде өртке қарсы санитариялық-гигиеналық, жәндіктер мен кеміргіштерге қарсы күрес шараларын жүргізу. 33) ТЖ-дан қорғанудың сақтық шаралары. Жер сілкінуіне дейін: Жағдайды көз алдыңызға елестетіңіз: қатты жер сілкінісі болған кезде егер сіз жұмыста, үйде, ал балаларыңыз сол кезде мектепте немесе балалар бақшасында болса? Өзіңіз бен отбасы мүшелерінің осындай жағдай бола қалған кезде жете зерттеңіз: тығылу үшін ең қауіпсіз жер қайда, жер сілкінісі біткеннен кейін қай жерде кездескен дұрыс т.б. Сіздің алдын-ала құрған «сценариіңіз» апат болған жағдайда көмекке келеді. Алдын-ала дайын болыңыз:  Рюкзак немесе сөмкеңізді құжаттар;  Үш күнге жететін тамақ пен су;  Алғашқы медициналық дәріханасы мен медикаменттер;  Жылжымалы электр фонары мен сіріңке;  Жылы киім мен аяқ киім. Егер күшті жер сілкінісі болған кезде сіз үйдің ішінде болсаңыз (дүмпу күші бес және одан жоғары болса):  Екінші және одан да жоғары қабатта болсаңыз ол жерден ешқайда кетпеңіз;  Ішкі қабырғаның қауіпсіз жеріне, бұрышқа, есіктің жақтауына, ваннаға жатыңыз;  Кереуеттің, столдың астына кіріңіз, себебі бұлар сізді құлайтын заттар мен сынықтардан қорғайды. Өзіңізді ауыр жиһаздар мен терезелерден аулақ ұстаңыз; Лифтіні пайдаланбаңыз. Өрт  Отпен жұмыс істегенде абай болуға;  Балалардың отпен жұмыс істеген кездегі қырсыздығына;  Қоқысты үйге, аулаға, орманды жерлерде өртеуге;  Автокөліктен шыққан жалынға;  Күн күркірегендегі найзағайларға;  Майланған материалдың үйкелісіне;  Күн сәулесінің әйнектен өткен нүктесі. Өрт елді-мекендегі ғимараттар, ағаш көпірлер, электр желілері мен ағаш бағаналардағы байланыс, мұнай өнімдері қоймаларында және басқа материалдар мен адамдар, ауылшаруашылық малдары өртке шалдығуы мүмкін. Орман алқабындағы шөптерден, бұталардан, ағаш түбіртектерінен, шырпылардан өрт шалады. Ауа-райы құрғақ болған жылдары жоғарғы өрт желдің есебінен ағаштардың ұшар басынан қоқан жапырақты ағаштарын өрт шалады. Төменгі өрт тарау жылдамдығы минутына 0,1-ден 3 метрге дейін, ал жоғарғы өрт желдің бағытына қарай 100 метрге дейін жетеді. Орманда жүргенде есіңізде болсын:  Қоқыс пен оттықты тастамаңыз;  Отты таратпаңыз және қоқысты өртке қауіпті жерлерде жақпаңыз;  Абай болыңыз! Отты таза алаңда жағыңыз;  Дем алған жерден кетерде отқа су құйып немесе топырақпен жауып, толық өшіріп кетіңіз;  Орманда майланған немесе бензин сіңіп қалған маталарды қалдырмаңыз;  Бөтелкенің жәшігі мен сынған бөтелкелерді қалдырмаңыз. Күн сәулесі түсіп өртке айналуы мүмкін;  Жаңа басталған өртті сумен, ағаштың жапырақты бұтақтарымен және топырақ тастау арқылы өшіріңіз. Қар көшкінінің екпіні ұрса!  Тауға шығарда қауіпті қар көшкіні болатын картамен танысып, мамандармен ақылдасу керек, бұқаралық ақпарат құралдарын үнемі тыңдап, таудағы жағдайларды тыңдап отыру керек;  Тауда қар жауғаннан кейін 2-3 күн тауға шықпай тұру керек, не қар көшкіні болып кетсін немесе қар отыруы керек. Қар көшкіні туралы хабарды естігеннен кейін тауға шықпау керек;  Бұл уақытта егер сіз тауда болсаңыз, бірден тік құздарға шықпаңыз, бұталар мен ағаштар жоқ жерге бармаңыз, тек қана жолдармен жүрілген жалғыз аяқ жолмен жүру керек;  Көктем айларының екінші жартысында әсіресе қар болғанда және тау баурайынан сырғанайды-ау деген уақытта сақ болған жөн;  Көзіңіз көріп тұрған жерге дейін қозғау керек, тұман болса қар көшкіні күшейеді деген сөз;  Қардың еруі мен жылымық кезде (наурыз айының соңы мен сәуір айында) таудың басына шығуға немесе ескертілген қар көшкіні болады-ау деген жерге бармау керек;  Қар көшкіні болғанда айқайламаңыз;  Қар «карниздеріне» шығуға болмайды. Аяқтың астында қар отырса, шықырлаған дыбыс шықса қайтыңыз;  Егер қар үйіліп жатса:  Қардың беріктілігін тексеру керек, сақтық үшін қардың шеткі ұшын басып көру керек.  Таудың басына, баурайына бақылаушы қою керек;  Киімдерді шешу, рюкзактың бауларын ағыту;  Тау баурайын ізбе-із кесіп өту  Тауға барып түнегенде екі жақтан қар көшкінін байқау керек. Қар көшкіні болады-ау деген жерлерге (тау бөктерінде қар қалың жатқан жерде) тоқтамау керек Су тасқыны Елді мекендерде су тасқыны боларда алдын-ала қауіпсіздік дайындығын жүргізі керек. Жергілікті елдің топографиясын, климаттық ерекшеліктерін және тарихын біле отырып, су тасқынының қалай болатынын дәлдікпен білу қиындық туғызбайды. Кішкентай су тасқыны шамамен 10-20 жылда бір рет, үлкен су тасқыны 20-25 жылда бір рет, одан да үлкен бүкіл өзендерді қамтитын 50-100 жылда бір рет және 100-200 жылда бір рет, бүкіл аумақты қамтитын үлкен апаттар болуы мүмкін. Гидрологиялық алдын-ала бақылаудың мынадай жүйесі бар:  Қысқа мерзімдік (10-12 тәулік)  Ұзақ мерзімдік (2-3 айға дейін)  Өте ұзақ мерзімдік (3 айдан жоғары)Жағаға жақын облыстардың тұрғындары жақын уақытта не болатынына қызығушылық білдіріп жүруі керек. Жеке адамның алдан-ала қауіпсіздік шаралары:  алғашқы толқынның әсерінен құлатқанда;  барлық отбасы мүшелерін жүзуге үйрету;  қайықтың болуы (мүмкіндігінше екі қайық- біреуі кәдімгі, екіншісі-жел үрлеп толтырылған) ;  жергілікті елді-мекендердің топографиясымен танысу;  жақын маңда стихиялық жағдай болғанда хабарласу түрін білу. 34) Үй жағдайында азық-түліктің жеке қорын қорғау әдістері мен талаптары. Ашық және жабық су көздеріндегі су қоршауын қорғау. Aзық-түлікті жаппай жою қаруларынан қорғау азық- түлікті арнайы дайыңдалған ауа өткізбейтін қоймаларда сақтау арқылы қорғау. Ол үшін есіктер мен терезелер қымталып, саңылаулары жабысқыш ерітінділермен сыланады. Тағам өнімдері тереңдеп қазылған жайларда және арнайы бейімделген кен орылдарында сақталады. Үй жағдайында азық-түлікті жаппай жою қаруларынан қорғау ауа өткізбейтін, целлофан, қағаз қаптарға және басқа сол сияқты ыдыстарға салу, сондай-ақ оларды тығыз жабылатын тоңазытқыштар мен шкафтарда сақтау арқылы жүзеге асырылады. Азық-түлікті нейтрон енген радиациядан оны шахталарға, метроға, кен алынған орындарға сақтау арқылы қорғауға болады. Су жинайтын ғимараттарды (скважиналарды, шегенді құдықтарды, бұлақтарды), сондай-ақ ауыз су резервуарларын, бұлақтарды радиациялық зақымданудан, улы зақымдаушы бактериялық қарулардан қорғау үшін кешенді ұйымдық, инженерлік-техникалық, санитариялық-гигиеналық және эпидемияға қарсы шаралар жүргізіледі. Үйде ауыз суды графиндерде, шелектерде, термостарда, ванналарда, т.б. сақтап, қор жасау керек. Барлық шағын ыдыстар қақпақпен нығыздалып жабылуға тиіс, ал шелектер мен ванналар клеенкамен, полиэтиленмен және басқа үлбір материалдармен жабылады. Бейбіт уақытта азық-түлікті жаппай жою қаруларынан қорғау күшін төмендегідей шаралар жасалады: азық-түлік коймаларын тиімді орналастыру, азық-түлік қорларын бөліп орналастыру; азық-түлікті корғау үшін қоймаларды, тоңазытқыштарды, кен алынған орындарды, подвалдарды, көкөніс сақтайтын қоймаларды, әр түрлі паналау орындарын пайдалану; азық-түлікті паналау ғимараттарына орналастыру; қоймалардың бөлгіш құрастырмаларын тығыздап бекіту, жабу материалдарын пайдалану, азық-түлікті тасымалдау кезінде өртке қарсы санитариялық-гигиеналық, жәндіктер мен кеміргіштерге қарсы күрес шараларын жүргізу. Қазақстан Республикасының жердің беткі қабатындағы өзен суы қорларының орташа жылдық сулылығы 100.9 млрд м, олардың ішінен 56,5 і Қазақстан территориясында қалыптасып, 44,4 көршілес территориялардан (ҚХР,Өзбекстан ,Қырғыстан және Ресей) құйылады. Қазақстанның су қорлары бұрынғы КСРО - ның су қорының 2,1% - ын құрайды, және де Қазақстан суымен қамтамасызданудан одақтас республикалар арасында соңғы орынды алып тұр. Сумен меншікті түрде қамтамасыздық елде 1км3 - 56,4 мың м3 және бір жылда бір адамға - 60 мың м3. Жер бетіндегі су қорлары территорияда біркелкі таралмаған. Сумен ең жақсы қамтамасыз етілген Шығыс Қазақстан облысы 1км - 290 мың м3, ең аз қамтамасыз етілген Атырау, Қызылорда, әсіресе Маңғыстау облысы 1км3 - 0,36 мың м3 шаруашылық өндіріске тиеді ( жалпы көлемнің 77- 80 % - ы ). Мысалы, 1 тонна күріш өсіруге 7000 м3 су қажет. Көл суларының жалпы 190 млрд м3, олардың 10 % - ы тұшшы көлдер үлесіне тиеді. Жердегі тұшшы су қорлары 30 млн м3, бірақ оның 97% - ы поллярлы аудандар мен мұздықтар үлесіне тиеді. Оңай қол жететін қорлар 50 мың м3, ал қазіргі кездегі адамзаттың суға сұранысы 19 мың м3. Әзірге жететіндей көрінеді. Бірақ, біріншіден, су тек адамдарға ғана емес; екіншіден, ол жер бетінде біркелкі таралмаған, және оның көп бөлігі күн көзі аз тиетін, мысалы Сібірде орналасқан өзендер мен көлдердің үлесіне тиеді. Және де ормандарды шауып, батпақтарды құрғатқаннан адам жердегі суды құрлықтағы суаттар мен мұхиттар арасын да қайта бөлу мұхиттар арасын да қайта бөлуге жол береді, және де бұл қайта бөлу мұхиттың пайдасына келеді. Өзендер мен көлдердің, грунт суларының өнеркәсіп және ауыл шаруашылық қалдықтар мен жаппай ластануы біздің сумен қамтамасыз етілуімізді шектейді. Б¥¥ мәліметтері бойынша 23 қала тұрғындары мен 80 ауыл тұрғындары қанағаттанарлық сапалы сумен қамтамасыз етілмеген. Көптеген елдер көп энергетикалық қаржыны қажет ететін теңіз суын тұшшыландыруға мәжбүр болып отыр. Ресейде бір тұрғынға күніне 400 литр ауыз су шығындалады, ал Мәскеуде одан да көп - 600 литр суға дейін. Бұл ысырабшылықтың бір себебі, тұрғындардың материалдық қызығушылығы мен экологиялық тәрбиесінің болмауынан. Сумен қамтамасыз ету проблемасымен қатар оның сапасын сақтау проблемасы да аса маңызды. Егер XX ғасыр басында ғылымға табиғи сулардың ластануының 17 5ана түрі белгілі болса, қазір 2,5 мың түрі белгілі. Бұл тұрғындар денсаулығына қауіп төндіріп балықтар, су құстары мен басқа жануарлар өліміне әкеледі, өсімдіктердің өнімділігін кемітіп, солуына соқтырады. Ауыз судың минералдануын жоғарылату ағзаға тұздың жиналуын жылдамдатады. Күнделікті тұрмысқа қажетті су жер бетіндегі көздері: өзендер, көлдер, су қоймаларынан алынғандықтан, оларды қолданбастан бұрын су кұбырларын әртүрлі қалдықтардан тазартып ғана қоймай, залалсыздандыру қажет. Негізгі әдістер хлорлау мен азондау болып табылады. Дамыған елдер көп уақыттан бері залалсыздандырудың зиянсыз тәсілі болып табылатын азондауды қолданып келеді. Бірақ ол қымбатқа соғатындықтан, әзірше елде хлорлау қолдануда. Егер барлық салдарларды жинақтасақ, онда су аурудың пайда болуының 70 - 80 % - ының тікелей және жанама себебі болып табылады. Бұл жағымсыз әсерді төмендету үшін, токсиколог дәрігерлер суды тәуілік бойы тұндыруды ұсынады. 35) Қалай ойлайсыз еліміз үшін табиғи сипаттағы ТЖ-ң қандай түрі қауіпті, оны алдын-алу мәселелері қалай ұйымдастырылған 2.Жер сілкінісі. 3.Сел. 4.Қар көшкіні. 5.Опырмалар.6.Қар басу.7.Сырғыма. 8. Тау тастарының құлауы.9.Дауыл. 10.Табиғи өрттер. Қазақстан мемлекетінің орналасқан жері – орасан зор, кең байтақ. Ол жерлерде табиғат апатының неше түрі: жер сілкіну, қар тасқыны, қатты жел, су тасқыны сияқты құбылыстар жиі болып жатады. Зілзала — бұл кенеттен пайда болатын, халықтың қалыпты тірлігін күрт бұзатын, материалдық құндылықтарды үлкен шығынға ұшырататын, сондай-ақ адамдар мен хайуанаттардың өлім-жітімі болатын табиғат құбылысы. Әрбір зілзаланың өзіне тән физикалық қасиеті, пайда болу себебі, қозғаушы күші, сипаты мен даму сатысы, қоршаған ортаға өзіндік ықпал ету ерекшелігі бар. Зілзала кез келген мемлекет үшін үлкен ауыртпашылық, келтірер залалы мол төтенше оқиға. Қазақстан Республикасы аумағында мынадай зілзалалар болуы мүмкін: жер сілкінісі, сел, қар көшкіні, сырғыма, дауыл, су тасқыны, буырқасын, өрт. Дүние жүзінде су тасқынына бүкіл зілзаланың 40 пайызы келеді екен, 20% — тропикалық циклондары, 15% — жер сілкінісінің, ал қалған 25% — зілзаланың басқа түрлері. Каспий теңізі деңгейінің өзгеруіне, Арал теңізінің құруына, Балқаш көлінің таяздауына байланысты құбылыстар табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар арасында ерекше орын алады. Жер сілкінісінің барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік ғимараттар, су құбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі бұзылады, қар көшкіні, сел, сырғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар құлайды, адамдарға үрей болады. Су асты және су жағалауындағы жер сілкінісі кезінде, теңіз түбінің қозғалыс нәтижесінде теңіздің гравитациялық толқындарынан цунами пайда болып, құрылыста үлкен бүлінушілік жасайды. Жер сілкінісінің жойқын күші оның әсерінен болатын апаттары көпшілікке мәлім. Өйткені Қазақстанның 450 мың шаршы километр аумағында жер сілкіну қауіпі бар. Бұл аймақта 6 миллионнан астам халық тұрады, 27 қала, 400-ден астам елді мекендер бар. Еліміздің 40 пайызға жуық өндірістік әлеуеті осы аймақта шоғырланған. Шығыс Қазақстан, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау облыстары мен Алматы қаласы сейсмикалық қауіпті аймақта орналасқан. Онда өнеркәсіптің негізгі қорының 30%-ы шоғырланып, тұрғын үй қорының35%-на жуығы орналасқан, Республика халқының 40%-ы тұрады. Жер сілкінісінің қауіпті бар аймақтарда ірі қалалар мен елді мекендер, гидротехникалық ғимараттар мен зиянды өнеркәсіп орындары, жасанды және су қоймалары, жарылғаш және улы материалдар қоймалары орналасқан. Тұрғын үй алқабының бұзылуымен қатар тізбеленген объектілерді кейбіреулерінің бұзылуы, оңалмайтын экологиялық өзгеріске алып келуі мүмкін. Инженерлік желілер мен коммуникациялардың жер сілкінудің салдарынан бұзылуы аса қауіпті. Сел – тау өзенінің өз арналарынан кенеттен көтеріліп, деңгейінің күрт өзгеруі және тау жыныстары бұзылуынан болатын қуатты ағын. Сел ұзақ нөсердің салдарынан, мұз бен қардың жылдам еруінен, моренді, мұзды өзендердің бұзылуынан, жер сілкінісінен, адамның шаруашылық қызметі нәтижесінде пайда болады. Тасқындардың басқа түріне қарағанда сел әдеттегідей үздіксіз емес, жекеленген толқындар мен 10 м/с және одан көп жылдамдықпен қозғалады. Іле, Жоңғар, Талас Алатауының жоталарында, сондай-ақ Қаратай, Кетмен және Тарбағатай тауларындағы өзендер Қазақстандағы сел қауіпі күшті аудандар болып табылады. 36) Табиғаттағы тосын жағдайларда адамның өзін- өзі ұстау тәртіптеріне талдау жасау және АҚ ұйымдастыру мен жүргізу талаптарына сипаттама беріңіз? Азаматтық қорғаныс – бұл басқару органдарының мемлекеттік жүйесі мен бейбіт уақытта және соғыс уақытында халықты, шаруашылық жүргізу объектілері мен ел аумағын осы заманғы зақымдау құралдарының зақымдау (қирату) факторларының әсерінен, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан қорғау мақсатында жүргізілетін жалпы мемлекеттік шаралардың жиынтығы. Азаматтық қорғаныстың басты міндеті халықты (адамдардың өмірі мен денсаулығын қорғау), шаруашылық жүргiзу объектiлерi мен ел аумағын қорғау болып табылады. Азаматтық қорғаныстың негізгі күштері Азаматтық қорғаныстың әскери бөлімдері, аумақтық, объектілік құрамалар, Азаматтық қорғаныс пен төтенше жағдайлар қызметтерінің құрамалары; жедел-құтқару отрядтары – жол қатынасы қиын аудандарда және аса күрделі объектілерде іздеу-құтқару жұмыстарын жүргізуге арналған республикалық, облыстық, қалалық, аудандық ұйымдар болып табылады. Азаматтық қорғаныстың басқару органдары – бейбіт уақытта және соғыс уақытында Азаматтық қорғаныс іс- шараларына басшылық жасайтын және олардың орындалуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасының орталық және жергілікті атқарушы органдары. Азаматтық қорғаныс мїддесi їшiн қару-жараққа, техникаға, қорғаныс құралдарына және басқа да материалдық- техникалық құралдарға қажеттілiктi анықтайды; төтенше жағдайларды жою кезiнде қолданыстағы заңнамаға сәйкес ұйымдардың материалдық-техникалық ресурстарын, байланыс және ақпарат беру құралдарын жұмылдырады; төтенше жағдайлардың алдын алу және жою жөнiндегі ведомствоаралық мемлекеттік комиссияның және Мұнай төгiлулерiне ден қою жөнiндегi ұлттық комиссияның қызметiне республикалық деңгейде басшылық жасайды; төтенше жағдайлардың алдын алу, Азаматтық қорғаныс, өрт және өнеркәсiп қауіпсіздігі саласындағы мемлекеттік бақылау мен қадағалау, қaуiптi өндiрiстiк объектілердегi еңбек қауiпсiздігі және оны қорғау, өнеркәсіпте жұмыстардың қауiпсiз жїргiзiлуiн қадағалау, тау-кен қадағалау және Азаматтық қорғаныс iс-шараларының орындалуын қадағалау жөнiндегi, сондай-ақ мемлекеттiк материалдық резерв аясындағы функцияларды iске acыpaтын Министрліктің ведомстволары мен аумақтық органдарының қызметіне жалпы басшылық жасайды және їйлестiредi; Азаматтық қорғанысқа тiкелей басшылық жасайды; авариялық-құтқару және басқа да кезек кїттірмейтiн жұмыстарды жїргiзу кезiнде Азаматтық қорғаныстың әскери бөлiмдерi мен құрамаларын басқаруды ұйымдастырады; төтенше жағдайлардың алдын алу және жою жөнiндегi iс- шараларда Азаматтық қорғаныс кїштерiне өзiнiң қарауындағы жағдайды байқау, бақылау және болжау қызметтерiне, сондай- ақ төтенше жағдайлар жөнiндегi республикалық хабарлау жїйесiне және республикалық автоматтандырылған ақпараттық-басқару жїйесiне тiкелей басшылық жасайды; Азаматтық қорғаныстың әскери бөлiмдерi жеке құрамының, Азаматтық қорғаныс ұйымдары мен құрамалары басшыларының, халықтың Азаматтық қорғаныс бойынша дайындығын ұйымдастырады, осы мақсатта тиiсті дайындық бағдарламаларын әзiрлейдi; Азаматтық қорғаныстың авариялық-құтқару қызметтерi мен құрамаларын құруды, есепке алуды және тіркеуді жїзеге асырады; орталық атқарушы органдардың шешiмi бойынша құрылған авариялық-құтқару қызметтерi мен құрамаларының қызметiн їйлестiредi; өрт, өнеркәсiп қауiпсiздiгi және Азаматтық қорғаныс саласындағы ведомстволық бағынысты ғылыми-зерттеу ұйымдарын, сондай-ақ өрт, өнеркәсiп қауiпсiздiгi және Азаматтық қорғаныс мәселелерi бойынша мамандандырылған ғылыми-зерттеу және жобалау-конструкторлық ұйымдардың қызметiн їйлестiредi; қауiптi өндiрiстiк объектiлердегi еңбек қауiпсiздiгi және оны қорғау саласындағы мемлекеттік басқаруды жїзеге асырады; қолданыстағы заңнамаға сәйкес Азаматтық қорғаныс, өртке қарсы қызмет органдары және мемлекеттiк материалдық резерв саласындағы мемлекеттiк құпияларды қамтамасыз ету жөнiндегі шараларды қабылдайды; халықаралық ынтымақтастықты жїзеге асырады, төтенше жағдайлардың алдын алу және жою, Азаматтық қорғаныс, өрт және өнеркәсiп қауiпсiздiгi саласында, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы мемлекеттiк материалдық резерв аясында шетелдiк ұйымдар мен азаматтардың қызметiн қамтамасыз етедi, ізгiлiк акцияларын өткiзудi ұйымдастырады. 37) Азаматтық қорғанысқа жалпы жетекшілік ету кімнің және қандай мекемелердің құзырлығында Азаматтық қорғаныс іс-шараларына басшылық жасайтын және олардың орындалуын қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасының орталық және жергілікті атқарушы органдары.38. Алматы облысы Қызылағаш елді мекеніндегі ТЖ, оның себеп салдары? Қас пен көздiң арасында Қызылағаш ауылы тып-типыл болды. Ресми дерек бойынша, 45 адам (оның iшiнде балалар да бар) тiлсiз жаудың құрбанына айналды. Адамның қолымен жасалған апаттың салдарынан қаншама отбасы жақынынан айрылып, жер сипап қалды. Шаңырағы ортасына түсiп, баспанасы бүлiндi. Суды сатып, пайда тапқысы келген ашкөздердiң астамшыл әрекетi айрандай ұйып отырған ауылдың құтын қашырды. Осы оқиғадан соң елiмiздегi барлық тоғандар мемлекеттiң меншiгiне қайтарылып, тиiстi мекемелердiң тiкелей қадағалауына көштi. Қызылағаштағы жағдайдың басты себептерінің бірі, бөгеттің жекешеленіп кетуінен орын алған. Айтып ауыз жаппастан алапат су тасқыны тұрғындарды дүр- ліктіріп, адам өлімі мен халықтың баспанасыз қалуына әкеліп соқты. Тоспа су арқылы пайда табам деген теріс пиғыл жүздеген отбасын ойран етті. Құрылысы 1969 жылы салынған бөгетке содан бері жөндеу жұмыстары жүргізілмепті. Оның үстіне өткен аптадағы 3 күн бойы толассыз жауған нөсерден кейін де су деңгейін бақылау ұмыт қалдырылған. Осы сәтте облыстық төтенше жағдайлар департаменті берген қорытындыда да “су қоймасы топырақ үйіндісімен” са- лынғаны атап көрсетіліпті. Демек, оның қауіптілігі белгілі болған. Қызылағаш ауылындағы орын алған жағдайды жазу тұрмақ, айтуға ауыз бармайды. Айдың күннің аманында бір елді мекенді су шайып, дүние-мүлік, мал-жанмен бірге тұрғындар жақын-туысы мен баласынан, әйелінен айрылып, ет-жүрегі езілуде. Бақытсыздық әкелген ауылдың шығысындағы биікке орналасқан “Шынар” ЖШС меншігіндегі 42 млн. текше метр су сақтайтын қойманың арнасынан асып, алапат тасқыннан бетон плиталар мен диаметрі 1,5 метр, ұзындығы 10 метрлік тас құбырлар жолындағы тұрғын үй, ағаш, тіпті автомәшинеге дейін ағызып, жермен жексен еткен. Дүлей күштің қаншалықты екендігін жол жиегіндегі тұрғын үйлердің орны лай мен қоқысқа айналғанынан анық аңғарылады. 39. АЭС-ның (атом электр станциялары) авариясының қауіптілігі? Әрбір атом энергия бөлшектерінен тұрады. Осы энергия атомның барлық бөлшектерін біріктіреді, ал егер оларды ажыратса (бөлсе), онда әлгі энергия босатылады. Атомнан энергия алудың екі әдісі бар: 1.Синтез реакциясы; 2.Бөліну реакциясы. Синтез реакциясы кезінде екі атом қосылып, біртұтас атом құрайды. Атомдардың қосылуы кезінде жылу түрінде орасан зор энергия бөлінеді. Күн энергиясының үлкен бөлегі Күнде өтіп жататын синтез реакциясының нәтижесінде алынады. Ол термоядролық реакция деп аталады. Қазір халықаралық ғалымдар тобы МАГАТЭ басшылығында термоядролық тәжірибелік реактор құруда, ол дүние жүзіндегі тұңғыш термоядролық электр стансасының болашақ үлгісі болмақ. Екінші әдіс – бөлу, ыдырау немесе бөлшектеу реакциясы. Бөлшектеу бір атомның екіге бөлінуімен түсіндіріледі. Ол атомды атом бөлшектерімен, мысалы, нейтрондармен (ол атом құрамына кіреді) бомбылағанда жүзеге асады. Алайда бомбылағанның бәрінде де атом бөлшектене бермейді. Көптеген атомдарды бөлшектеу мүлде мүмкін емес. Дегенмен, уран мен плутоний атомдары тиісті жағдайларда ыдырайды. Уран түрлерінің бірі – уран-235 (оны уран изотобы деп те атайды) нейтрондармен бомбылағанда екі бөлікке бөлінеді. Уран-235-тің бір килограмы бір килограмм көмір жанғанда бөлінетін энергиядан миллион есе көп энергия бөліп шығарады. Уранның шағын ғана бір кесегі тұтас бір мұхит кемесінің, ұшақ немесе генератордың жұмысын қамтамасыз ете алады. Болашақта атом энергиясы адамзат үшін басты энергия көзі болып қызмет етуі мүмкін.Дүние жүзіндегі бірнеше ондаған АЭС орналасқан аумақты көп жылғы бақылау нәтижесі көрсеткеніндей, атом энергия көзін тиісті пайдалағанда табиғи радиациялық фонда ешқандай өзгеріс болмайды. АЭС төңірегіндегі 30 шақырымдық аймақ үшін жылдық техногендік доза 0,01 мЗв-тен аспайды (жалпы фондық мөлшерден 350 есеге аз). Мұншалықты аз мөлшерді аспаппен анықтау мүмкін емес, өйткені олар табиғи фонның табиғи тербелісінен де, өлшеу аспаптарының мүмкіндіктерінен де өте төмен. АЭС-ке жақын маңда тұратын тұрғындар үшін сәулеленудің мөлшерлі шегі жылына 5 мЗв тең. 40) ҚР радиологиялық ауруларды зерттеу мәселелері Радиациялық гигиена және радиология бөлімі Қазақстан Республикасындағы радиологиялық жағдайға мониторинг және радиологиялық тексерулер (өлшеулер) жүргізуді жүзеге асырады. Бөлім қызметкерлерімен халықтың санитариялық- эпидемиологиялық салауаттылығын қамтамасыз етудің радиологиялық мәселелері бойынша республикалық деңгейде статистикалық бақылау нәтижелерінің талдауы жүргізіледі. Адамның өмір сүру ортасы факторларының гигиеналық бағалауы (диагностикасы) жүргізіледі. Бөлімнің жоғарғы білікті мамандары радиациялық апаттардың пайда болу себептері мен жағдайларын белгілеуге және анықтауға қатысу үшін дайындықтан өтті. Халықтың санитариялық- эпидемиологиялық салауаттылығы саласындағы мемлекеттік органдардың және санитариялық-эпидемиологиялық сараптама Орталықтарының радиоактивті заттармен және басқа да иондаушы сәуле көздерімен жұмыс істейтін адамдардың еңбек және денсаулық жағдайларын бақылау бойынша қызметі және қоршаған ортаның радиациялық факторының халық денсаулығына әсері талданады. ҚР ДСМ МСЭҚК тапсырмаларына және Орталық Жарғысына сәйкес санитариялық-эпидемиологиялық сараптама, зерттеулер, тексерулер, сынақтар және басқа да бағалау түрлері ұйымдастырылған және жүргізіледі. «Шығыс Сібірде және Орта Азияда радиациялық қорғауды және инфрақұрылымды жетілдіру» Атомдық энергия бойынша халықаралық агенттікпен техникалық ынтымақтастық бағдарламасы шеңберінде Литва Республикасының Вильнюс қаласындағы Радиациялық қорғау орталығында «Радиациялық қорғау бойынша зертханалық зерттеулерді жүргізудің өзекті мәселелері» тақырыбында бөлімнің екі маманы тәжірибеден өтті. 41.Табиғи апаттар мен соғыс құралдарын қолдану? Республика аумағының түрлi табиғи, кен-геологиялық және геодинамикалық жағдайлары оның табиғи апаттарға - жер сiлкiнiсiне, су тасқынына, селге, сырғымаға, қар көшкiнiне, дауылға, орман және дала өрттерiне, температураның күрт төмендеуiне және қарлы боранға, эпидемиялар мен эпизоотияларға ұшырауға бейiм екендігін көрсетедi. Осы заманғы зақымдау құралдарының әсері, сипаты, мүмкіндіктері мен салдары өткен соғыстармен салыстырғанда сапалы жаңа ерекшеліктерімен көріне бастады. Халықты қорғау жөніндегі шаралардың кешенділігі ТЖ сипатына байланысты қорғаныс әдістері мен құралдарын тиімді пайдалануға, ал соғыс уақытында зақымдау құралдарының түрі мен көлеміне орай туындайды. Табиғи апаттар кезінде адамдар тыныштық сақтап, арнайы ТЖ органдарымен хабарлауы керек. 42.Зақымдану ошақтарының сипаттамасы? Химиялық зақым ошағы — химиялық қарудың немесе өте күшті улы заттардың әсеріне ұшыраған аумақ. Мұның салдарынан адамдар, жануарлар мен өсімдіктер зақымданады. Химиялық зақым ошағы улағыш заттар тікелей колданылган ауданды, биоконцентраттардағы булар мен аэрозольдардың таралу бағытындағы жерлерді қамтиды. Химиялық зақым ошағынын аумагы колданылған улағыш заттардың мөлшеріне, олардың типіне, метеорологиялық жағдайлар мен жер бедеріне байланысты. Химиялық зақым ошағының сақталу ұзақтығы, орта есеппен алғанда, жазда Ү-газдарымен зақымданғанда 1-3 апта, заринмен зақымданғанда 6-8 тәулік, ипритпен зақымданғанда 1,5 тәулікке дейін, қыста кейбір улагыш заттар, мыс., Ү газы зақымдаушы әрекетін бірнеше ай бойы сақтай алады. Химиялық зақым ошағындағы құтқару жұмыстарын жүргізу үшін ең алдымен арнайы құрылған жасақтар тартылады, қажет болған жағдайда оларға көмекке АҚ-тың баска да жасақтары бөлінеді. 43.Авариялардың, табиғи апаттардың экологиялық зардаптарын атаңыз? Зілзаланың бір-бірінен айырықша ерекшеліктерімен қарамастан ортақ белгілері бар. Олар: үлкен кеңістікті қамтуы, қоршаған ортаға айтарлықтай ықпалы, адамға қатты психологиялық әсер етуі. Авария - технологиялық процесстердің бүзылуы, механизмнің, қондырғының және ғимараттың зақымдалуы. Шаруашылық объектілерінде ең көптараған авария себептері - агрегаттарды, механизмдерді пайдалану ережесін бүзу. Сондай-ақ техника қауіпсіздігі өрежесін бүзу, зілзала. Авария салдарының сипаты оның түріне, көлеміне және ол пайда болған кәсіпорынның ерекшелігіне байланысты. Аварияның негізгі салдары жарылыс, өрт, су басу, шахталардың қүлауы болуы мүмкін. Бірақта жағдайда атмосфера газданады, мүнай өнімдері, түтанғыш сүйықтар мен қатты әсер ететін улы заттардың төгілуі, авария салдарын тудырады. Апат - бұл адамның өзі күтпеген іс-әрекеті, зілзала немесе әлеуметтік қиыншылық, олар адамдардың үлкен тобы тіршілігінің бұзылуымен, қаза болуымен немесе өмірі мен денсаулығына төнген қауіппен және айтарлықтай экономикалық және экологиялық залалмен сипатталады. Көлемі бойынша: кіші, орта және үлкен. Көлемді анықтау кезінде өлшөм үшін екі көрсеткіш алынады: зардап шеккендердің жалпы саны немесе емделуге мүқтаждардың сан апат салдарының әсеріне үшыраған аумақ. Түрлері бойынша барлық апат екі топқа бөлінеді: - табиғи (олар табиғи және стихиялық зілзала); -жасанды (антропогендік, яғни адамдық факторлардан туындайды). Табиғи: 1. Метеорологиялық (боран, дауыл, циклон, қарақүйын, қатты ыстық, қүрғақшылық аяз, найзағайдан болған өрт). 2. Тектоникалық және теллурлық (жанартаудың атқылауынан болған өрт, жер сілкінісі). З.Топологиялық (сел, сырғыма, қар көшкіні, тастың қүлауы, су басу). 4. Космостық (метөориттердің және басқа космостық денелердің қүлауы, олармен соқтығыс). Жасанды: 1. Көліктік (космостық, авиациялық, автомобильдік, төңіз, өзен, темір жол). 2. Әндірістік (радиациялық, механикалық, химиялық, термикалық). 3. Спецификалық (бактериологиялық, эпидемиялық). 4. Әлеумөттік (соғыс, аштық, қоғамдық және үлттық тәртіпсіздік, терроризм, маскүнемдік, нашақорлық, токсикомания). Әрбір апат ошақ қүруға алып келеді, бүлар үшін өзіндік бүлдіру, зақымдау ерекшелігі тән, ал әрбір ошақ - бүл төтенше жағдай. Төтенше жағдай - апат нәтижесінде қалыптасқан ахуал, оның басты көрсеткіші бүлдіру процестерінің жиілігі болып табылады. Бүл процестерді қалыпқа келтіру үшін қосымша күш пен қаражатты тарту және айрықша шешім қабылдауды талап етеді. Экологиялық тосын жағдайларға белгілі жайттарда ерекше маңызға ие болатын тосын оқиғалар жатады (суық, ыстық, аштық, шөлдеу, шаршау, экоулану, тән ауруы). Олардың жағымсыз әсер ету деңгейі ерекшелігі соншалықты аурудың асқынуына, сіресіп қалушылыққа алып келеді. Тосын жағдайдың дамуына немесе пайда болуына әсер ететін табиғи орта факторлары: температура және ауаның ылғалдығы, күн радиациясы, жауын-шашын, атмосфераның барометрлік қысым деңгейі, жел, дауыл. Бүған сондай-ақ жер бедері, су көздері, флора мен фауна, жер магнит өрісінің ауытқуы жатады. Табиғи апат барысында адамдар қаза болады, үйлер, жолдар, көпірлер, каналдар, тоғандар мен басқа да инженерлік ғимараттар, су құбырлары, канализация, электр беру жүйесі қирайды, байланыс желісі бұзылады, қар көшкіні, сел, сырғыма мен қопарылыс пайда болады. Тау жыныстарынан тастар құлайды, адамдарға үрей болады. Су асты және су жағалауындағы табиғи апат кезінде,мысалы, жер сілкінісі кезінде теңіз түбінің қозғалыс нәтижесінде теңіздің гравитациялық толқындарынан цунами пайда болып, құрылыста үлкен бүлінушілік жасайды. Және тағы басқа орасан зор экологиялық зардаптарға әкеледі. 44.Радиацияның адамға әсері қандай, мысал келтіріңіз? Мамандардың айтуынша, радиоактивтік сәуле адамның денесіне ешбір кедергісіз ене береді. Ал одан қорғаныс амалы мен ағзадан шығарып тастау жолын ғылым мен медицина әзірге таппай келеді. Сондықтан адам өзінің сәулеленгенін сезбейді. Радиация қуаты денеге енгенде ет пен тері ауырмайды. Ондайда бүкіл дененің жасушаларындағы атомдар қозғалады да, биохимиялық процестер өзгереді. Оның соңы ағзаның тұтастай жүйесі бұзылуына, ішкі органдардың істен шыға бастауына апарып соғады. Ми, жыныс бездері, аш ішек, сілекейлі жерлер, тамыр жүйесі, ағзаның эндокриндік мүшелері, қалқанша безі, бауыр, бүйрек радиацияны тез сезіп, қабылдауға бейім. Радиоактивті сәулеленген адам өмір бойы түрлі жұқпалы аурулардан, қоздырғыш таяқшалардан қорғанып жүруге мәжбүр. Себебі иммундық жүйенің жасушалары тез қырыла бастайды. Ақыры ағза жұқпалы ауруларға қарсы тұра алмай қалады. Радиация іштегі шарана мен жаңа туған нәрестенің иммундық жүйесін жойып жібереді Ғалымдар адам ағзасы шамамен 10 триллион жасушадан тұ- ратынын айтады. Ағза сәулеленгенде миллион жасушаның қалпы айнып, оның әрбірі қатерлі ісікке душар болады. Ондай жасушалар саны жылдам көбейе бастайды. Нәтижесінде ісікке бой алдырған жасушалар артып, оның соңы аты жаман ауруға алып барады. Иммундық жүйе адам ағзасына сәуле өткенде ғана емес, өзге де себептерден зардап шеге береді. Күнделікті өмірде адам өте аз мөлшерде болса да сәулелеленеді екен. Радиоактивті сәуле денеге ғарыштан, табанымыздың астындағы жерден, радио, теледидардан, компьютерден, сондай-ақ өндіріс орындарынан енеді. Сәулеленуден күнделікті өмірде қорғанып жүруде көк шайдың да пайдасы бар. Сондай-ақ апельсин жемісі де өте аз мөлшердегі радио- активтік сәуленің бетін қайтаруға септігін тигізеді. Мамандар осылай деп жатыр. 45.Химиялық апат ошағына (аймаққа) түсінік. Зілзала, өндірістік авариялар болған уақытта, осы заманғы зақымдау құралдары қолданылған кезде химиялық зақымдау ошақтары қатты әсер ететін улы заттардың (УЗ) ыдыстарының қирауы нәтижесінде пайда болуы мүмкін. Химиялық ошақ дегеніміз – улағыш зөаттар әсеріне ұшыраған әр түрлі құрылыстар, азық – түлік және шикізат қорлары , су көздері , өсімдіктер мен жануарлар әлемі,тұрғын халқы бар аумақ,оның әсерінен адамдардың, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің зақымдануы туындауы мүмкін. 46. Негізгі қолданылатын КӘУЗ-ға(қатты әсер ететін улы заттар) (аммиак, көміртегі тотығы, хлор, т.б.) анықтама беріңіз?Өнеркәсіп орындарында, ауыл-шаруашылық өндірісінде, күнделік тұрмыс өмірде улылығы бар, сондықтан адамға және қоршаған ортаға зиянды көптеген химиялық заттар пайдаланылады. Олар авария себебінен төгілген немесе далаға атылған жағдайларда қоршаған ортаны зарардандыруға, ал адамдарды зақымдауға әкеліп соқтырады. Аталған заттар оларды өндіретін, пайдаланатын немесе сақтайтын кәсіпорындарда көп мөлшерде болады. Осы кәсіпорындар қатарына мынандайлар жатады: химиялық, дәрі-дәрмек өндіретін, қағаз шығару комбинаттары, қорғаныс, мұнай өңдеу, қара және түрлі-түсті металлургия зауыттары, минерал тыңайтқыштарын шығаратын кәсіпорындар сондай- ақ, азық-түлік, ет-сүт өнеркәсіп объектілері, тоңазытқыштар, сауда қоймалары, үй-жай тұрмысы шаруашылықтары. Кейбір жиі кездесетін қатты әсер ететін улы заттарды (ҚӘУЗ) атап өтсек, бұлар: хлор, аммиак (МН3), күкіртті сутегі (H28), фосген (COCL2), күкіртті ангридриды (8O2), бензол (C6H6), акрилонитрил (CH2=CH-CM), метиламиндер (CH3KH2), (CH3)2KH т.б.), көгерткіш қышқылы (HCM), тұз қышқылы (HCL), бром сутегі, фтор, фтор сутегі, азот қышқылы (HMO3), күкірт қышқылы (H28O4). Көбінесе бұлар газ немесе сұйық түрінде болады, әдетте сақтау немесе тасымалдау үшін қысым әрекетімен сұйықтық түрге айналдырылады.Тұрғындардың өздерінің мекен-жайы маңайындағы орналасқан объектілерден келетін қауіпін білгені жөн. Мысалы үшін, қағаз өндіретін комбинатта, су жүргізетін бекеттерде көп мөлшерде хлор сақталынады; тоңазытқыш немесе ет комбинатында, мұнай өңдеу зауыттарда, азот қышқылы, сода, тыңайтқыштарды өндіретін жерде аммиак болуға тиісті, көгенрткіш қышқылы пластмасс шығаратын кәсіпорында, ал күкіртті сутегі мұнаймен айналысатын және күкірт пен оның қоспалары бар заттарды дайындайтын зауыттарда аса мол мөлшерде кездеседі. ҚӘУЗ ─ шаруашылық мақсатта қолданылатын зат, оларды қалай болса солай, сақтау немесе төгілуі адамдардың жаппай улануына алып келуі мүмкін. ҚӘУЗ ─ жабық ыдыста қысыммен сақталады, ыдыс қирағаннан кейін қысым атмосфера қысымына дейін төмендейді. ҚӘУЗ ─ қайнайды (қайнау температурасы +20˚С) және птмосфераға газ немесе бу түрінде бөлінеді. Олар үлкен қашықтыққа таралады. Сондықтан химиялық қауіпті объектіге жақын тұратын халық онда қандай ҚӘУЗ-дың пайдаланылатындығын білуге тиіс. Химиялық зақымдау ошағының көлемі, оның адам терісіне тамшы сұйық түсуі және демалу нәтижесінде болуы мүмкін. Химиялық қауіпті объектідегі апат туралы дабыл жарияланғанда немесе қоршаған ортада улы заттар қауіптуғызғанда төмендегі іс-қимылды істеу қажет: -улы заттардың тарағандығы жөнінде хабар келген соң, тез арада противогаз және сол сияқты жеке қорғану құралдарын пайдалану керек; 47) КӘУЗ-бен (қатты әсер ететін улы заттар) уланғанда берілетін бірінші көмек Өндірістегі авария- ҚӘУЗ атмосфераға бөлінеді- адамды жаппай зақымдайды .-улану, өлім. ҚӘУЗ- хлор, аммиак, күкіртті ангидрид, күкіртті көміртек, көміртегі тотығы, синиль қышқылы, сынап, т.б. ҚӘУЗ көзі және тұтынушысы: химия саласы, мұнай өңдеу өнеркәсібі. Целлюлозды- қағаз өнеркәсібі, тағам кәсіп орны, су құбыры және тазарту ғимаратты. Әдетте ҚӘУЗ жабық ыдыста өз буының қысымда сақталады. Ал егер ыдыс қираса ішіндегі заттың қысымы атмосфералық қысымға дейін төмендейді және қайнай бастайды, газ немесе бу түрінде айналаға тарайды. (бөлініп шыққан концентрацияға және желдің жылдамдығына қарай) 1. Қатты жел соқса зақымдау бұлты тез тарайды 2. Ауа t0 жоғарласа 3. жаңбыр жауса- ҚӘУЗ топыраққа сіңіп, ыдырайды. ҚӘУЗ әсерінен қорғау шаралары: халықты көшіру, алғашқы медициналық көмек көрсету, антидот беру, газқағар кигізу, авариялық құтқарғыш жұмысын жүргізу, өртті сөндіру, аймақты санитарлық өңдеу ( дегазация); ҚӘУЗ сақталатын ыдыстың беріктігін күшейту; ыдыстың астында суға толы резервуарлар дайындау. Жұмыс бөлмесін заман талабына сай техникамен ( авариялық дабылмен) жабдықтау. Өнеркәсіп орындарында, ауыл- шаруашылық өндірісінде, күнделік тұрмыс өмірде улылығы бар, сондықтан адамға және қоршаған ортаға зиянды көптеген химиялық заттар пайдаланылады. Олар авария себебінен төгілген немесе далаға атылған жағдайларда қоршаған ортаны зарардандыруға, ал адамдарды зақымдауға әкеліп соқтырады. Аталған заттар оларды өндіретін, пайдаланатын немесе сақтайтын кәсіпорындарда көп мөлшерде болады. Осы кәсіпорындар қатарына мынандайлар жатады: химиялық, дәрі- дәрмек өндіретін, қағаз шығару комбинаттары, қорғаныс, мұнай өңдеу, қара және түрлі-түсті металлургия зауыттары, минерал тыңайтқыштарын шығаратын кәсіпорындар сондай- ақ, азық-түлік, ет-сүт өнеркәсіп объектілері, тоңазытқыштар, сауда қоймалары, үй-жай тұрмысы шаруашылықтары. Кейбір жиі кездесетін қатты әсер ететін улы заттарды (ҚӘУЗ) атап өтсек, бұлар: хлор, аммиак (МН3), күкіртті сутегі (H28), фосген (COCL2), күкіртті ангридриды (8O2), бензол (C6H6), акрилонитрил (CH2=CH-CM), метиламиндер (CH3KH2), (CH3)2KH т.б.), көгерткіш қышқылы (HCM), тұз қышқылы (HCL), бром сутегі, фтор, фтор сутегі, азот қышқылы (HMO3), күкірт қышқылы (H28O4). Көбінесе бұлар газ немесе сұйық түрінде болады, әдетте сақтау немесе тасымалдау үшін қысым әрекетімен сұйықтық түрге айналдырылады.Тұрғындардың өздерінің мекен-жайы маңайындағы орналасқан объектілерден келетін қауіпін білгені жөн. Мысалы үшін, қағаз өндіретін комбинатта, су жүргізетін бекеттерде көп мөлшерде хлор сақталынады; тоңазытқыш немесе ет комбинатында, мұнай өңдеу зауыттарда, азот қышқылы, сода, тыңайтқыштарды өндіретін жерде аммиак болуға тиісті, көгенрткіш қышқылы пластмасс шығаратын кәсіпорында, ал күкіртті сутегі мұнаймен айналысатын және күкірт пен оның қоспалары бар заттарды дайындайтын зауыттарда аса мол мөлшерде кездеседі. ҚӘУЗ ─ шаруашылық мақсатта қолданылатын зат, оларды қалай болса солай, сақтау немесе төгілуі адамдардың жаппай улануына алып келуі мүмкін. ҚӘУЗ ─ жабық ыдыста қысыммен сақталады, ыдыс қирағаннан кейін қысым атмосфера қысымына дейін төмендейді. ҚӘУЗ ─ қайнайды (қайнау температурасы +20˚С) және птмосфераға газ немесе бу түрінде бөлінеді. Олар үлкен қашықтыққа таралады. Сондықтан химиялық қауіпті объектіге жақын тұратын халық онда қандай ҚӘУЗ-дың пайдаланылатындығын білуге тиіс. Химиялық зақымдау ошағының көлемі, оның адам терісіне тамшы сұйық түсуі және демалу нәтижесінде болуы мүмкін. Химиялық қауіпті объектідегі апат туралы дабыл жарияланғанда немесе қоршаған ортада улы заттар қауіп туғызғанда төмендегі іс-қимылды істеу қажет: -улы заттардың тарағандығы жөнінде хабар келген соң, тез арада противогаз және сол сияқты жеке қорғану құралдарын пайдалану керек; 48) Химиялық қару жөнінде жалпы түсініктеме, олардың басқа қарулардан ерекшеліктері қандай? Адамзат тарихының көпшілік бөлігін әр түрлі дәрежедегі қақтығыстар, халықтар арасындағы соғыстар мен шабуылдар құрайды. Осыған байланысты соғыс қарулары қарапайым түрлерден бастап күрделі түрлерге дейін пайда болу, даму сатыларынан өтті. Заманауи технологияның қарыштап дамуына орай соғыс қаруларының жетілген түрлері пайда болуда. Солардың бірі – химиялық қару. Алайда мұны жаңа пайда болған қару деп айта алмаймыз. Ол ерте кезде улы өсімдіктерді жағып, түтету арқылы жауды тұншықтыру, көзінен жас ағызып, көрсетпеу үшін пайдаланылған. Бірте- бірте дами отырып, түрлі формада пайдаланылатындай дәрежеге жетті. Әсіресе, химиялық қарудың барынша көп қолданылған кезі бірінші дүниежүзілік соғыс болды. Соңғы жылдары химиялық қаруды пайдалануды шектеу, химиялық қарусыздану мәселесі күн тәртібіне өткір қойылып, шешімін табуды күтуде. Осы мәселелерді қарастыру, атап айтқанда, химиялық қару, оның түрлері, қолданылу барысы, қарусыздану, оны шешу бағытында атқарылып жатқан істер Бұл улағыш заттар мен оларды қолдану құралдары. Улағыш заттар деп ұрыстық қолдануда адам күшін жаппай шығынға ұшыратуға арналған токсинді химиялық қосындыларды айтады. Улағыш заттар химиялық химиялық қарудың негізін құрайды да, шетелдік мемлекеттер армияларының қару-жарағына кіреді. Адам организміне әсерінің сипатына қарай былай сараланады: 1) жүйке жансыздандыратын; 2) теріні іріңдеткіш; 3) жалпы улы әсерлі; 4) психохимиялық; 5) тітіркендіргіш; Зақымдаушы әрекетінің басталуының жылдамдығына қарай УЗ өлтіретін,саптан шығаратын және қысқа уақытқа шығаратын УЗ болып бөлінеді. Ұрыстық қолдану сәтінде УЗ бу тәрізді (газ), аэрозольдық (түтін, тұман, сіркіреу) не сұйық-тамшы күйінде болуы мүмкін. Олар адамдарды тыныс органдары, кілегей қабықтар және тері қабаттары арқылы, ал зақымдалған өнімдер мен суды тұтынғанда асқазан – ішек жолы арқылы зақымдайды. Ондаған жылдар бойында химиялық қаруды қолдануға тиым салмақ әрекеттер талай рет жасалды. Бірқатар халықаралық конвенциялар мен шарттар осыған бағытталды. 1993 ж. қаңтарда Парижде химиялық қаруды талдап – жасауға тиым салу және оны құрту туралы Халықаралық конвенция жасалды. Сөйтсе де Жер шарында ол әзірше өте көп. Демек, оның қолданылу мүмкіндігі де жойылған жоқ. Химиялық қарудың баска карудан тиімділігі, көбінесе метеорологиялық жағдайларға, жердің жайына байланысты. Мысалы, ауа райы желді болса, уландырғыш заттардың таралатын аймағы ұлғайып, жел тымық болса, уландырғыш заттар бір жерде ұзақ тұрып қалады. 49)Негізгі СИ Халықаралық бірлік жүйесінде дозалардың өлшемін атаңыз? (рад, Грей)Iшкі сәулелену кезінде күтілетін эквивалентті (бұдан әрі – Нт(ф)) немесе тиімді (Е(ф)) доза – организмге радиоактивті заттар түскеннен кейін өткен уақыт ф ішіндегі дозатиімді ұжымдық доза - сәулеленудің стохастикалық әсері пайда болуының ұжымдық тәуекелінің өлшемі, ол жеке тиімді дозалар жиынтығына тең. Тиімді ұжымдық доза бірлігі - адам-зиверт жергілікті көз – 10 сантиметр (бұдан әрі – см) қашықтықта сағатына 0,2 артық микрозиверт (бұдан әрі – мкЗв/сағ) гамма-сәулеленудің эквивалентті дозасы қуатын (бұдан әрі – ЭДҚ) құрайтын радиоактивті ластануы бар немесе жергілікті жердің радиациялық табиғи аяда асатын ЭДҚ бар не бетінде бета- бөлшектер ағысының тығыздығы 0,4 Бк/см2 және (немесе) альфа-бөлшектер 0,04 Бк/см2 асатын зат; Радиациялық химия мен гигиенада мына шамалар қолданылады: иондаушы сәуле шығару деп ортаның тікелей немесе қосалқы жолмен иондайтын сәуле шығаруды атайды. Бұған радиоактивті ядролардын (нуклидтердің) барлык сәуле шығару түрлері, сондай-ак рентген сәулесін шығару жатады. құрамында радионуклиді болатын берілген В затыныңрадиоактивтілігін берілген бірлік уақыт ішінде ыдыраған атомдардың санымен өлшейді. Оны Бк деп белгілейді, бір Бк (Беккерель) секунд ішінде бір ыдырауға сәйкес. Радиоактивтіліктің жүйеден тысқары өлшемі - Кюрри-Ки. Қолданылмалык жағдайда:1 Ки = 3,7 • 10ю Бк, яғни бір кюри, бір еекундтағы 37 миллнард радиоактивтік ыдырауға сәйкес немесе 1 г радий элементінің ыдырау санына тең, ол 2^Ra (To. 5=1590 жыл). Радиоактивті заттың боліп шығаратын болшек саны (а, (З.ү, ), онын акгивтігіне пропорционал. Берілген В затының радиоактивтігін А„ таңбасы арқылы белгілейді Грей - иондаушы сәуле шығарудың энергиясы мен түріне тәуелсіз массасы 1 кг заттан 1 Джоульге тең энергия бөлінетін сәуле шығару үлесі 50) КӘУЗ-дің( қатты әсер ететін улы заттар) өздерінің қасиеттері бойынша топтарға бөліңіз?. Улағыш заттардың жіктелісі Барлық УЗ организмге улылық әсерінің сипаты бойынша мынадай топтарға бөлінеді: ♦ жүйкені жансыздандыратын УЗ - фосфорорганикалық заттар (ФОЗ) тобы - зарин, зоман, V - газдар; ♦ жалпы улағыш әсері бар УЗ - көгілдір қышқылы, хлорциан; ♦ терінің қүрысуына әсер ететін УЗ - иприт, люизит; ♦ түншықтырғыштық әсердегі УЗ - фосген, дифосген; ♦ көздің жасын ағызатын және тітіргендігіштік әсері бар УЗ - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ (си-эс); ♦ психохимиялық әсер ететін УЗ - ДЛК және В2 (би- зет) лизергин қышқылының диэтиламиді; Улылық әсерін анықтау уақытына байланысты жылдам әсер ететін УЗ (зарин, зоман, V -газдар, көгілдір қышқылы) және баяу әсер ететін УЗ болып бөлінеді (иприт, фосген). УЗ улылық жіктелісі бойынша былай бөлінеді: ♦ өлімге ұшырататын - (зарин, зоман, V - газдар, көгілдір қышқылы, иприт, люизит, фосген); ♦ уақытша есті тандыратын - ДЛК, В2; ♦ тітіркендіретін - хлорпикрин, хлорацетофенон, адамсит СЗ. 51) ВИЧ / СПИД дегеніміз не? СПИД ауруының қоздырғышы, вирустың жұғу жолдары, аурудың белгілері,ВИЧ / СПИД-тен қалай қорғануға болады? Жүре пайда болған иммундық дефицитiнiң синдромы (ЖИТС, ағылш. AIDS) - аса қатерлі вирустық дерт. ДДҰ мәліметі бойынша АИВ жұқтырғандардың саны 2000 жылдан кейін 40—50 миллионға жетуі ықтимал. ЖИТС-пен ең көп науқастанушылар АҚШ-та, Батыс Еуропа елдерінде (әсіресе Франция, Германия, Ұлыбритания, Италия), Орталық Африкада,Гаитиде тіркелген. Вирус ТМД мемлекеттерінде, Жапония, Шығыс Араб елдерінде кездесе бастады. Әдетте ЖИТС-пен қала тұрғындары жиірек ауырады. Оған жөнсіз жыныстық қатынас, шектен тыс сексуальдық еркіндік, жезөкшелік, гомосексуализм т. б. жайлар себеп болады. Көпшілік жағдайда ЖИТС-тен сексуалъдық белсенділігі басылмаған жастағы ерлер мен әйелдер зардап шегеді. Бала туу мүмкіндігі бар әйелдердің арасында ЖИТС тарала бастауына байланысты балалардың да осы ауруға шалдығуы жиілей түсті. Осыдан 3—4 жыл бұрын АИВ жұқтырғандардың 70—75%-ы еркектер болса, бүгінде есірткі қолдану-ылардың саны күрт көбейіп, олар көпшілік жағдайда ортақ шприц инелерін пайдаланатын болғандықтан, 6ұл науқасқа шалдыққан ерлер мен әйелдердің саны теңесті (50%-дан). Мұндай жағдай балаларға ЖИТС жұқтыру қаупін күшейтіп отыр. Қазіргі таңда көптеген жұқпалы аурулар белең алып, халқымыздың денсаулығына зиянын тигізіп келеді. Мəселен, жас айырмашылығын талғамай, елімізге қауіпті дерт болып жабысқан – СПИД ауруы. Қауіпті ЖИТС (жұқтырылған иммун тапшылығының синдромы – СПИД) дерті қайдан бастау алғанына тоқталсақ, оның жұқтырылған белгісі алғаш рет 1981 жылы АҚШ-та тіркелген. Ал ЖИТС-ке шалдығудың соңғы сатысы ВИЧ инфекциясын 1983 жылы француз ғалымы Л.Монтанье ашты. ВИЧ инфекциясы көп жылдар бойы адам ағзасында өмір сүріп, оның алғашқы белгілері пайда болғанша басқа адамдарға жұғуы мүмкін. Бұл аурудың емі әлі табылған жоқ. Алайда ВИЧ инфекциясы тіркелген жандардың бойындағы ауруды біраз уақытқа созу үшін дәрі-дәрмектер болғанымен, оның құны қымбат. ЖИТС вирусы сау адамға мынандай үш негізгі жолдармен жұғады: 1) Жыныстық қатынас арқылы; 2) Адамның ауруы қаны арқылы (қан құю, ауру адамға пайдаланған шприцтер, т.б.) 3) ЖИТС ауруы жұққан анадан баласына ауысу арқылы. Бүгінгі таңда 16 миллионнан астам адам ғасыр дерті кесірінен көз жұмса, эпидемия белең алғалы бері 60 миллиондай адам осы вирусты жұқтырған екен. БҰҰ- ның берген дерегіне сүйенсек, ЖИТС әлемдік аумақта адам өлімінің себепкері ретінде төртінші орын алды, ал оның жұқпалы дерт екенін ескерсек, ертеңгі күні бүкіл адамзатқа қауіп болып төнері анық. Егер де 2001 жылға дейін дүниежүзінде күніне 8500 адам ВИЧ инфекциясын жұқтырған болса, бүгінгі таңда бұл көрсеткіш 1600 адам деп беріліп жүр. Қазақстанда осы дертке шалдыққандардың саны 2007 жылы наурызда 7709 адамға жеткен. Бұл — ресми мәлімет. Ал шын мәнінде, бұдан әлдеқайда көп. Дәрігерлердің жауапсыздығынан оңтүстік өңірдегі бей-күнә сәбилердің ВИЧ инфекциясын жұқтыруы, санының күн сайын артуы бәрімізді ойландырады. Ғасыр дертінің жас талғамайтыны, ең соңында ажал құрсауына алатыны бәрімізге сабақ болса екен. БҰҰ-ның есебі бойынша 15-24 аралығындағы жастардың 12 миллиондайы жыныстық қарым-қатынас арқылы ВИЧ инфекциясына шалдыққандар. Егер алдыңғы буын осы жабық тақырып аясында жастармен әңгіме өрбітсе, қатерлі дерттің алдын алар еді. Экономикасы дамыған Канада, Франция, Швеция сияқты елдерде осындай тақырыпта кеңінен ашық айтылғандықтан жасөспірімдер арасындағы жүктілік және жыныстық қатынастар арқылы берілетін түрлі жұқпалы аурулардың көрсеткіші азайған. Бірақ бірден-бір осы дертке шалдыққан жастарға көмек беретін де, арсыздықты тыятын да имандылық екенін ұғынуымыз керек. Өйткені, ислам дінінде некесі қиылмай жастардың жақындасуына тыйым салынады. Әрбір ұл-қыздарымыз ислам дінінің осындай тазалығын бойына сіңіріп, адал жолмен жүрсе, денсаулығымыз жақсы, отбасымыз берік болар еді. Вирус жұққан адам — вирус тасымалдаушылар, ЖИТС-пен ауырған адамдар инфекция жұқтыру көзі болып табылады. Ешқандай ауру белгілері байқалмайтындықтан әсіресе вирус тасымалдаушылар өте қауіпті. Вирус көп мөлшерде қанда, спермада, қынап кілегейінде, емшек сүтінде болады. Көз жасында, жұлын сұйығында, сілекейде өте аз мөлшерде болуы мүмкін. Жұғу жолдары. Медицинада дәлелденуі бойынша, ЖИТС-тің қазіргі кезде негізгі жұғу жолдары мынадай: — жыныстық қатынас; — вирустың бірден қанға түсуі (әртүрлі инъекциялар жасаған кезде т. б. жағдайларда); — анасынан нәрестеге жүғу арқылы. Жыныстық жол негізгі жұғу жолы болып табылады. ЖИТС адамдарға 80% жағдайында осы жолмен, яғни гетеросексуальдық (еркек-әйел) және гомосексуальдық (еркек-еркек) жыныстық қатынас кезінде жұғады. Ең қауіптісі — гомосексуальдық анальдық қатынас, өйткені партнерлердің жыныс мүшелерінің терісі, шырышты қабатының жарақаттануы жиі болады. АҚШ-та ЖИТС-пен науқастанғандардың 70%-ына ауру осындай жолмен жұққан. Жұқтыру каупі активті және пассивті гомосексуалистерде бірдей дәрежеде болады. Қатерлі топқа жезөкшелер де жатады. Партнерлердің жиі ауысуы да ЖИТС жұқтыру мүмкіндігін күшейтеді. ЖИТС-пен науқастанушылық бел алған елдерден келген азаматтармен жыныстық катынаста болу әсіресе қауіпті. Жыныстық инфекциясы бар немесе бұрын ауырғандармен кездесу, етеккір кезінде жыныстық катынаста болу, садистік әдеті бар партнермен жақындасу ЖИТС жұқтыру каупін күшейте түседі. ЖИТС-тің вирустың қанға бірден түсуі арқылы жұғуы қазіргі кезде ерекше аландаушылық туғызып отыр. Себебі тамырға наркотиктер енгізгенде ортақ инелі шприцті пайдаланатын нашақорлардың саны көбейіп келеді. Әрине, қолданатын инелерін олар тиісті өндеуден өткізбейді. Егерде ЖИТС-пен науқастанған немесе вирус тасымалдаушы нашақорлар қауымына қосылса, вирус оның инедегі қанының қалдығымен сау адамның ағзасына түседі. Вирус аурулардың 20%-ына осындай жолмен жұғады. Вирус адамға қан немесе қан құрамынан тұратын препараттар құйғанда да жұғуы мүмкін. Кейбір аурумен науқастанғанда, операция жасағанда, әйел босанғанда донор қанын құюға туракеледі. Егер донор ЖИТС-ке тексерілмеген болса, вирус жұқтыру қаупі өте жоғары. ЖИТС жұғу мүмкіндігі бар қатерлі топқа гемофилиямен ауырғандар да жатады. Өйткені қан ұюы өте нашар болғандықтан, қан кетуін тоқтату үшін оларға жиі- жиі қан құйып отырады. АҚШ-та, Еуропада гемофилиямен ауырғандардың 40—63%-на АИВ қан құю арқылы жұққаны анықталған. Бірақ 1985 жылдан бері жоғары дамыған елдерде, 1987 жылдан бастап ТМД елдерінде донор қанына қатаң бақылау жүргізіле бастады. Мұндай тәртіп ЖИТС, В гепатит және басқа жұқпалы аурулардынң таралуына жол бермейді. Соған қарамастан Қазақстанда АИВ-тың 20%-ы емдеу- профилактикалық мекемелерде жұқтырылғаны тіркелген (ДДҰ мәліметі бойынша мұндай көрсеткіш 0,5%-ға тең). Экономикасы нашар дамыған елдерде ЖИТС-тің қан арқылы жұғу қаупі әлі де сақталып отыр. ЖИТС вирусының үшінші жұғу жолы — анасынан нәрестеге жұғуы. Ауырған немесе АИВ жүққан әйел-дерден туған балалардың 4/5-не вирус осындай жолмен жұққаны белгілі болды. Егер де анасы нашақор немесе жезөкше болса нәрестеге вирус жұғу қаупі бірнеше есе артады. Вирус нәрестеге қалыпты босану кезінде, баланы операция жасап алғанда және жүктілік кезінде жұғуы мүмкін. ЖИТС-тің нәрестеге науқас анасының емшек сүті арқылы жұғу оқиғалары да белгілі. ЖИТС-ке байланысты мәселелер баспасөз беттерінде тұрақты түрде көтеріліп отырғанына қарамастан, бұл проблемаға зор көңіл бөлу қажет. АИВ инфекциясымен күресуде ДДҰ «Әдепсіздік нәтижесіңде өзінді өлімге апарма!» деген ұранға сүйенеді. Егерде сілекейден, көз жасы сұйығынан вирус табылса, оның жұғу мүмкіндігі қандай деген сауалға келсек, мұндай жолмен жұғу бүгінгі күнге дейін еш жерде кездескен емес. Вирус қанмен жұғатын болғандықтан емделу қауіпті емес пе? Бұл сұраққа да теріс жауап беруге болады. Өйткені осы уақытқа дейін мұндай жолмен ЖИТС жұғу оқиғасы болған емес. АИВ-тің шаңмен, ауалы-тамшылы, фекальды-оральды (ауыз қуысы арқылы) жолмен жұқпайтыны толық анықталған. Яғни адамдар сүйіскенде, сөйлескенде, түшкіргенде, жөтелгенде, қол алысқанда, ортақ дәретхананы, ваннаны, душты, бассейнді пайда-анғанда, сондай-ақ тағамдар мен ыдыстар арқылы ЖИТС вирусы жұкпайды. Сырт киімдерді алмастырып кигенде, тіпті бір төсекте жатып ұйықтаған кезде де ЖИТС вирусының жұғу қаупі жоқ. Қан сорғыш және басқа жәндіктер (маса, бит, кене, бүрге, шыбын, тарақан, қандала т. б.) арқылы жұғу жолдары да анықталмаған. Мысық, кой, жылқы, маймылдарда қоздырғышы АИВ-ке үқсас иммундық тапшылық болатынына карамастан, үй және жабайы жануарлардан ЖИТС жұғу жайлары кездеспеген. ЖИТС жұғудан қалай сақтанады? Әртүрлі инфекциялардан сақтанудың ең тиімді тәсілі — вакцина егу. Алайда вакцина дайындау бағытында тыңғылықты зерттеулер жүргізіліп жатса да, ондай профилактикалық препарат алу әзірше қолдан келмей отыр. ЖИТС-пен науқастанудан сақтанудың маңызды шаралары мыналар: — әлеуметтік, халықаралық, мемлекеттік шаралар; — жеке басты қорғауға бағытталған шаралар.

Достарыңызбен бөлісу:




©www.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет