Алматы қаласының басты өзендерінің экологиялық мониторингы

1-кесте. 2009-10 жж. Үлкен Алматы суының 2009-2010 жж. ластану деңгейі

1-кестеде көрсетілгендей 2009 жылы Үлкен Алматы өзен суының сапа көрсеткіші 1,43 (3 кл.), яғни орташа сипаттағы деңгейге ие. Ал, 2010 жылы бұл көрсеткіш 1,53 (3 кл.), «ластану» деңгейінің көтерілгендігін байқауға болады.

Кіші Алматы өзені шатқалдан шығаберісте Есентай (Весновка), Жарбулак (Казачка) және Кіші Алматинка өзендеріне тармақталады. Кіші Алматы өзені қаланың оң жақ шығыс бөлігімен ағады. Өзеннің бассейінінде 46 көлдер, су қоймалары бар, олардың жалпы көлемі 2,5 км².

Өзен қалаға кіргеннен кейін шамамен Абай даңғылынан бастап жер асты құбырымен ағады. Бұл өзен суының 2009-10 жж.-ғы жалпы тазалығы 2-кестеде келтірілген. 2-кестеде көрсетілгендей Кіші Алматы өзен суының ластануының индексі (СЛИ) 2009 ж.-1,68 (3кл), ал 2010 ж. 1,47 тең. Бұл Су сапасының сипаттамасы бойынша тиесілінше «орташа ластанған» деңгейді көрсетеді.

.
2-кесте. 2009-10 жж. Кіші Алматы суының 2009-2010 жж. ластану деңгейі

Келесі зерттеу объектіміз Есентай (Весновка) – Іле алабындағы өзен, Кіші Алматы өзенінің сол жақ саласы. Бастауын Іле Алатауының солтүстік баурайынан алып Алматы қ. арқылы ағып өтеді. Ұзындығы 43 км. Жылдық орташа су ағымы 0,06 м3/с. Жалпы ұзындығы 19 км болатын 8 саласы бар. Өзен бойында 7 тоған салынған. Мамыр – маусым айларында суы тасиды. Қар, жауын-шашын суларымен толығады. Қала ішіндегі жағалауы бетонмен қапталған. Алматы қаласының тұрғындарын сумен қамтамасыз етеді.

Соңғы деректер бойынша Алматы өзендерiнiң суын қорғау аймағына 1252 нысан орналасыпты. Олардың iшiнде 1090 – тұрғын үй, 3 – АЖБ, 11 – ТЖО, 27 – кафе, 20 – дүкен, 5 – жел үрлеу бекеттерi, 45 – гараж, 26 – кәсiпорын мен ұйымдар бар екен. Осыдан келiп Алматы өзендерiнiң бактериологиялық ластану деңгейi жоғары деңгейге жеткен. Мысалы, Үлкен Алматы мен Есентай өзендерiнде мыс бойынша рұқсат етiлетiн шектi жоғары шоғырлану мөлшерi (РШМ) – 3 есе, Кiшi Алматы өзенiнде мыс РШМ – 2,5 есе, фенол РШМ – 2 еседен асып түсетiн дәрежеге жетiптi. Санамалай берсе бұдан да сорақы жайлар кездеседi.

2011 жылдың 1 жартысында Үлкен Алматы,Кіші Алматы және Есентай өзендерінің су сапасы алдыңғымен салыстырғанда төмендеп кеткен. Су объектілерінің жағдайын және сумен қамтамасыз ету жүйесін жақсарту үшін «Бастау» және «Су желісі» мемлекеттік кәсіпорындары құрылғыларды жаңарту, апатты жағдайдағы трубаларды ауыстыру сияқты іс-шараларды өткізуде.

Қаланың орталық және оңтүстік аудандарындағы кіші өзендердің бойларын көркейту бағытында ерекше көңіл бөлініп отырғаны рас, керісінше, төменгі аумақтардағы су бойларында техногендік қауіп ұлғайып келеді. Өзен бойларында қоқыстар, судың кейбір бөліктері қоршалып қалған, су сапасы күн сайын төмендеп барады, ең бастысы судың төменгі ағыс бойлары қаланың жер үстіндегі кір суларымен қосылып лайлануда.

Алматы өзендері қала көркінің сәніне сән қосып қана тұрған жоқ, ең бастысы, су бойларына жақын орналасқан аудан тұрғындарының денсаулығы мен өмір сүру сапасының ахуалын анықтайтын қоршаған ортаның маңызды бөлшегі. Өкінішке орай, соңғы жылдары қала аумағындағы кіші өзендердің жағдайы қаншалықты қабылданған шешімдері бола тұра, күрделі күйінде қалып отыр. Мұндай жағдай қаланың солтүстік бөлігіндегі өзен бойларында ерекше байқалады.

Осыған орай су ресурстарын қорғауға бағытталған бірқатар іс-шаралар, қаулы-қарарлар қабылданды. Су ресурстарын пайдалану және оларды қорғаудағы заңды құжаттардың бірі- ол 2003 жылы қабылданған «Су кодексі». Мұндағы көрсетілген Қазақстан Республикасындағы су заңдарының міндеттері- халықтың, экономика салаларының суды ұтымды пайдалануын қамтамасыз ету, су ресурстарын ластанудан, былғану мен сарқылудан қорғау, судың зиянды ықпалын болдырмау және оны жою мақсатында су қатынастарын реттеп отыру, су қатынастары саласындағы заңдылықты нығайту болып табылады.

Қазақстан Республикасының Су кодексінде жағалау учаскелерін пайдаланудың ерекше шараларын жасау қарастырылған. Мұндай учаскелер құқықтық реттелетін, адамның шаруашылық әрекеттеріне шектеу қойылатын ерекше зоналарға жатады. Су обьектілерінің және сушаруашылық қондырғыларының санитарлық-эпидемиологиялық және экологиялық талаптарға сай болуы үшін, ластану мен қоқыс тастаудан, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін сақтау мақсатында су қорғау аймақтары құрылады.

Өзендердің экологиялық жағдайын жақсарту мақсатында Қазақ табиғат қорғау қоғамы, «Қазэкология» Алматы қаласының өзендерінің бойларын тазалауға байланысты экологиялық акция жиі ұйымдастырылып отырса. Осы акцияларға экология, қорша орта және денсаулық пәнін оқитын студенттер қатысса олардың практикалық сабақта өткізілетін тақырыптарына практикалық дағдыларына қосымша материал болар еді.

Алматы қаласының кіші өзендері мен жақын аймақтарын тазалау жобасының мақсаты – қала өзендерінің экологиялық жағдайын бақылау арқылы жақсарту. Оның басты бағыты жастарға экологиялық тәрбие беру және қалалықтардың қоршаған ортаға аса жауапкершілікпен назарын аудартуды қалыптастыру. Су байлықтарын сақтау- бүкілхалықтық іс екенін ұмытпауымыз керек. Себебі, су бірінші қажеттілік және біздің таптырмайтын байлығымыз.

1. 
   Мынбаева Б.Н. Мониторинг загрязнения рек г. Алматы тяжелыми металлами // Вода: химия и экология. — 2011. — № 6. — c. 20-24.
   
2. 
   Информационно- аналитический отчет по контрольной и правоприменительной деятельности экологической инспекции по г. Алматы за I – полугодие 2011 года
   
3. 
   Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексі. 2007.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Су кодексі. 2003ж.
   
5. 
   Экология А.Ж.Акбасова; Г.Ә.Саинова
   

Г.А. Бегимбетова, Н.Е.Алимова

В статье рассматриваются экологические проблемы рек г. Алматы и пути их решения.

Ключевые слова: экологический мониторинг, реки, г. Алматы
Ecological monitoring of basic rivers Almaty

G.A. Begimbetova, N.E. Alimova