АрманғА ҚУҒан жетер

Жүмыс жоспары, жүмыс көлемінің нормасы брига- даларға, бригадалардан бөлімдерге (звеноларға), бөлімдерден (звенолардан) жекелеген колхозшыларға жеткізілмегендігі аныкталды. Жалпы алғанда колхоздар мен ауылсовет басшыларында жүмыс жоспары жөнінде накты мәліметтер жоқ. Жүмыс жоспары 15 күнге деп жасалынған, бірак колхозда 1-шілде мен 6-тамыз аралығында 490-гектардың 360-ы ғана, яғни 72 пайызы, оның ішінде комбайнмен 170 га, колмен 80 га, ал калғаны лобогрейкамен жиналған.

Мемлекетке тапсыру талап етілген 643 центнердің орнына 420 центнер астык тапсырылған.

Колхоз заттай акы ретінде 800 центнер астык төлеуге тиіс, бірак, өзірге ештеце берілмеген. Әрбір гектардан орташа - 8 центнер астык жиналуда.

Осы жерде Комсомол МТС-ніц директоры Косьмин жолдаспен кездесу болды. МТС саласында 19 колхоз бар. МТС бойынша заттай төлем жоспардағы 9500 центнердің 45 пайызы орындалған.

24 комбайнныц 5-тамызға 19-ы жүмыс істеп түрды. Жоспар бойынша 15 гектардыц орнына әрбір комбайн орташа 6 — 8 га өнімін жинайды. Бәрін коса алганда 6 мьщ гектар жердін; өнімі жиналуы керек.

• 
  Таңгы сағат 10-да “Жетітөбе” колхозының 160 га алкапты алып жаткан кызылша плантациясын аралады.
  

• 
  1129 6 5
  

Өрбір гектардан 280 центнер өнім жинау жоспарланған. Шығымға Караганда осы плантацияда гектарына 250 центнердей өнім алуга болады. Сол жерде Жамбыл ауданы өнер бөлімінің аға агрономы міндетін атқарушы Саенко жолдаспен кездесу болды.

• 
  сағат 30 минутта колхозга коныс аударган азамат- шалар Пелипчук пен Самусенко келіп, өздерінің Молотов колхозында түратындыктарын, денсаулықтарының натпарлыгын, өрі азык-түліктен тапшылык көріп отырған- дықтарын айтып, көмек сүрады.
  

Колхоз төрағасьша оларға тиісті жүмыс беру үсынылды.

• 
  Сагат 11. Молотов атындагы колхоз төрағасы Жете- генов жолдас. Колхоздьщ кеңсесі тап-таза, жинакы, бірак жиһаз жоқ. Колхоз төрагасымен, колхозпп>ілармен өңгіме өткізілді.
  

8. 
   сагат 30 минутта Жамбыл ауданы Чапаев атындагы колхоздьщ бригадирі, колхозшы Осьминовпен кездесу өтті. Баска колхозшылармен бірге Осьминов пішен жэне жоспарды орьшдау есебіне үш арбамен бидай тасиды.
   

Ауылдьщ жолдары, көпірлер жөнделмеген, осы себепті көлік жиі бүзыльш, жолда бөгеліп калады. Жол үсті ойкы- шойқы.

19. 
    Сагат 12-де Молотов атындагы колхоз кырманын көрдік. Астьщ жабуга арналган бастырма жоқ. Астьщ аттар сүйрейтін таспен бастырылады, күрекпен суарылады.
    

Астык бастыратын бригадада үш киіз үй бар.

• 
  12 сағат 30 минут. Молотов атыні комбайнмен жиналатьш егістігін араладық сапасы нашар екені, гектарына 60 келі ш калып коятыны байкалды. Егінжайды арг жене т.б. басып кеткен.
  
• 
  13 сагатта №29618 комбайн жүмь Комбайншы Максименко жолдас, он Нестеренко, тракторшы Нұрымбаев. Жакі комбайн токтап тұр екен, талап етілген комбайн жүмыска кірісті.
  

Тракторлармен 69 гектар гана жердің ac^rj 15 күн қарап түрған, тракторлармен астыі нашар. Тракторшыға жүмысқа байланыст: берілді.

• 
  13 сагат 30 минутта №36577 комбаі бакыланды. Комбайнер Ворокищев ж Өбдірахманов, бүл комбайн да қарап түр еке: сон гана іске косылды. Комбайн 200 гектард гектар жинаган. Жиналуға тиіс учаскелер Ворожищев қабылдап алмаған, учаскені кеткендіктен, комбайнньщ істен шыгьш калу] Трактор артык жагар май жүмсамаган, үне
  

• 
  17 сагатта Молотов колхозының қі тациясы бақыланды. Қүрманбекованың і кездесу өтті. Қүрманбекова ж. өзіне тапсыры жетік білмейді, жоспар жөнінде түсіні қызылшасынан канша онім алынатынын білі канша түбір бар екендігінен де хабарсь: айтканда, қант қызылшасының жай-күйі жауап бере алмады.
  
• 
  18 сагат 30 минутта Жамбыл каласьи
  
• 
  Сагат 23-те КП/б/К Жамбыл облком астык жинау жөне мемлекетке астык тапі бойынша обком мен облаткомның бөлім меңі және облыстың жекелеген аудандарының б, бірлескен мәжілісі болды.
  

• 
  Таңғы сағат 10-нан бастап КП/б/К обкомы. Мүдделі үйымдардың басшыларымен бірге облыстың аудандары бойынша астыкты жинап алу жөне оны тапсыру жоспары жасалды.
  

• 
  сағаттан бастап 23 сағатка дейін Қыстауов жолдас кабылданып оган облыста астық жинау мен астық тапсыру жөніндегі жүмысқа басшылык жасау мөселесінде нүскау берілді.
  
• 
  Сағат 23-те Шымкент каласына аттанды.
  

• 
  Сағат 3-те ОңтүстІк Қазақстан облысы Жуалы ауда- нының Бурное станциясы.
  
• 
  3 сағат 30 минутта КП/б/К Жуалы аукомы. Ауком хатшысы Ледяев жолдас пен аудандык аткомының төрағасы Папашенко жолдаспен, Оңтүстік Қазакстан облкеңесі аткомының төрағасының орынбасары Городецкий жолдаспен, Түрсынөлиевпен, АудНКВД Пузиков жолдаспен кездесу болды.
  

Ауданда астықты 20 күн ішінде жинап алу жос- парланған, бірақ өлі 30 - 40 күн бойы жинау үстінде, нақты орындалғаны - 50 пайыз.

Комбайндардың жүмыс істеуі өте нашар - 130 ком- байнның 30-ы МТС аумағында түр және 30 - 40 күндей жүмыс істемеген.

Жоспардағы 25 комбайнның катысуымен 8 мың гектар ғана астық орылған (Жуалы ауданы бойынша анықтаманы кара).

• 
  Сағат 8-де КП/б/К аукомының бюросы. Городецкий, Дөуірбаев (КП/б/К обкомының өкілі) Ледяев, Папашенко, Түрсынөлиев жолдастар жөне бюроның баска да мүшелері катысты.
  

орындауға болатынын айтты. Ал Сіз бұл жоспарды көрдіңіз бе? - деген екішпі сүракка Дәуірбаев ж. оны карап үлгерген жокпын деп жауап берді.

Колхоздың жүмыс жоспарымен танысуға нүскау берілді.

• 
  Сағат 14-те бізбен бірге Жуалы ауданының колхоз- дарын аралаған “Правда” газетінің тілшісі Креславский жолдаспен кездесу.
  
• 
  Сагат 15 - Бурно-Октябрьское ауылы, Каучукпром- совхоздың совхозы. Таусагыз плантациясьш, каучукты тілу төсілдерін көрдік, соньщ аркасында 20 келіден 40 келіге дейін таза каучук алынады.
  
• 
  16 сағат - “Коммунистическая правда” колхозының сүлы егістігін араладык. Егін жинау өте жаксы жүріп жатыр, ысырап жок дерлік.
  
• 
  16 сағат 20 минут - Ворошилов атындағы колхоз кырманын көрдік. Колхоз төрағасы Буваненко жолдас. Бидай катоктармен бастырылады, суырғанда күрек колданылады. Қырманда 6 ат, 3 каток бар, 8 өйел жүмыс істейді, арасында бригадир де, звено жетекшілері де жок. Бидай бастыру нормасы шартты түрде 20 арба деп санайды.
  

Папашенко жолдаска мөселенің байыбына барып, есеп жүргізуге байланысты кемшіліктерді жою шараларын колдану жонінде нүскау берілді.

• 
  сағат 30 минут - Ворошилов атындағы колхоздың егіндіктерін араладык. Бурный орталау мектебінің бригадасы егін орып жатыр. Мүғалім Бронников жолдас литовкамен оруда.
  

8. 
   Сағат 15 - Карл Маркс атындағы колхоздың бидай егісін араладьщ. №25293 “Сталинец” комбайны трактор бүзылғандьщтан карап түр. Комбайншы Базалеев жолдас, тракторшы Подстрек жолдас.
   

8. 
   16 сағат - Карл Маркс атьшдагы колхоз, төрағасы Лемешко жолдас. Колхозда 3 бригада бар: 1-бригада (бригадир Яровой жолдас) 130 адамга дейін; екшші бригада
   

Адам саны көп бригадаларға басшылык ету киынга түсетіні аныкталды.

Адамдарды мамандығына карап болу жөне колхоздағы барлық жұмыс түрлері бойынша жүмыс беру максатында бригадалардың қүрамын кайта қарауға нүсқау берілді.

Усаченко жолдаспен өңгіме кезінде өзіне сеніп тапсырылған бригаданың жүмысы жөнінде койылган сүрақтың бірде-біреуіне ол жауап бере алмады.

• 
  Сағат 17 - колхоздың бригадирлерімен жөне агрономымен бірге колхоздың егістігіне аттанды.
  
• 
  Сагат 23 - Карл Маркс атындағы колхоздың бригадирлерімен жөне активімен кеңес өткізілді. Кеңеске 40 шакты адам қатысты.
  

Мөжілісте астык жинаудың және мемлекетке астық тапсырудың мерзімі белгіленді (колхоздьщ жүмыс жоспарын кара).

• 
  Сағат 5 - Жуалы ауданының Чапаев атындагы колхозы. Колхоз торагасы Байшаханов жолдас пен өңгіме Байшаханов жолдастың “Үздік еңбегі үшін” медалі бар.
  
• 
  Сагат 8 - Чапаев атындагы колхоз қырманын кордік, мүнда астық бір орьшда түратьш комбайнмен бастырылады. Оган 15 адам катысады. Колхозшылармен, оның ішінде колхозшы, еңбек екпіндісі Түлтебаевамен өңгіме жүргізілді.
  
• 
  Сагат 9 — Чапаев атьшдагы колхоз егістіктерін аралап кордік. Егінжайда 25 адам масақ теріп жүр, бүларга норма белгіленбеген. Осы жерде орылган бидай баулары екі арбамен тасылуда.
  

• 
  Сагат 9 - “Комправда” колхозының окушылар масак теріп жаткан егінжайын араладык. Өрбір окушыга масак жинау нормасы 8 келі. 40 адам жүмыс істейді. Бригадир
  

колхозға каншама пайда келтіргені өлі есептелмеген. Олардьщ жұмысы жайында кеңес берілді.

5.9 сагат 30 минут - “Төңкеріс” колхозы, колхоз төрагасы Баймүратов жолдас. Колхоз үстаханасын көрдік, астык ору үшін шөп шабатын косилканы калай кайта жабдыктау керектігі жөнінде түсініктеме берілді, сондай-ак астык жинауда жай мапшналарды пайдалану жөніндегі плакаттар мен жүмысты оңтайландыру түрлері көрсетілді.

Колхоз төрағасымен, колхозшылармен, Кромвель ауьілсоветінің төрагасы Өлиша Үмбетовамен жүмыс барысы жөне колхозда, бригадирлерде жөне буындарда (звеноларда) жүмыс жоспарын жасау төртібі туралы өңгіме жүргізілді.

• 
  Сағат 12 - Максим Горький атындағы колхоз - колхоздың төрагасы Колесников жолдас. Колхоз Успеновка ауылында орналаскан. Дөл осы жерде М.Горький атындағы колхоз да кызмет аймағына енетін Самсонов ауылсоветінің төрағасы Фоменко (өйел) жолдаспен кездестік. Ауылсовет аумағында М.Горький атындағы және “Комправда” колхоздары бар.
  

М.Горький атындағы колхозда астык жинау жоспары 1570 га, ол 25 күнде орылып бітеді деп долбармен белгіленген, бірак астык орыла бастаганына 40 күннен асқан, орылганы небөрі 716 га.

Колхоз төрагасы Колесников жолдас ауыл шаруапшлыгы жөніндегі негізгі шешімдерді білмейді, газет окымайды. Колхоз жүмысын жақсарту жөнінде кам-карекет жасамайды.

Егінжайда жоспарланган 7 гектардьщ орнына 3 гектар егін оратын, небөрі 4 лобогрейка жүмыс істейді. Колхоз төрагасынан колхоз жүмысыньщ жоспарьш көрсетуді талап еткенде, ол жоспарды жогалтып алганын айтты.

Қойылган сүракка Колесников жолдас колхоз жүмысымен накты таныс болмагандыктан жауап бере алмады.

М.Горький атындағы колхозда Алматыдан (Авиация институтынан) келген үгітпгілер Купшарева жөне Логинова жолдастарды кездестірдік. Екі төулік бойы бүл жолдастар

жұмыссыз отырған өз еңбегін кайда жүмсауды білмейді, бір төуліктен астам тамактанбаған, кімнен көмек сұрарын білмейді. Колхоз және ауылсовет төрағалары жас үгітшілерге комектесу орнына, оларды елемеуге тырысады.

Колхозда 1800 центнердің орнына 9-тамызға дейін барлығы 900 центнер ғана астык тапсырылған. Колхоздағы ысырап жөнінде мөлімет те, оны білуге ұмтылу да жок. Ауыл шаруашылық жүмыстарын МТС-тан кабылдап алу актісі жасалмаған.

• 
  Сағат 17. Түлкібас ауданының орталығы - Ванновка селосы. Ауатком төрағасы Қүлымбетов жолдас - “Үздік еңбегі үшін” медалі бар. КП/б/К аукомының хатшысы Манучаров жолдас.
  

• 
  Сағат 21. Активтің қатысуымен КП/б/К Түлкібас аукомының бюро мөжілісі. Астық жинау және мемлекетке астык тапсыру жөніндегі жүмыс барысы туралы мөселе талкыланды. Аудан бойынша жүмыс графигі барлык жүмыс түрі бойынша 5-тамызда аякталады деп жасалған, бірақ орындалмаган.
  

КП/б/К аукомының хатшысы Манучаров жолдас аудандағы жүмыс жайы туралы койылган бірде-бір дерлік сүракка анық жауап бере алмай, нашар окушы сияқты көрінді.

Әңгіме соңында ол егін жинауды 15-тамызға дейін аяктауға уөде берді, бірак онан есепті айтып беру талап еткенде мүндай есеп КП/б/К аукомьшда жок болып шыкты.

Бюрода аукомының партия бюро мүшелері ауданның экономикалық көрсеткіштерін, өсіресе жүмыс объектілерін білмейтін болып шыкты, бөрі де есепсіз, калай болса солай жүргізілген.

Обкомньщ уөкілдері Кот жөне Городецкий жолдастардьщ басшылығымен арнайы күрылған комиссиялардың жауапкерпшгігіне өрбір колхоз бойьпшіа астык жинау жөне мемлекетке тапсыру жөніндегі накты есептерді беру, активті іріктеп, барлық жүмысты 15-тамызға дейін аяқтау үшін колхоздарға жүмыска басшылык жасауға жіберу жөнінде нүскау берілді.

Аудандағы төртіп тым төмен. 9-тамызға тағайындалған кеңес шакырылған жолдастардың жиналысқа келмеу салдарынан өтпеді, ал Түлкібас МТС-нің директоры Боз- әлиев ж. келе алмады, себебі тексеруден соң анықталғандай, ол мае екен.

• 
  Сағат 8-де колхоздарға көмекке баратын аудан кызметкерлерімен кеңес өтті. Аудан партактивінің 65 адамы катысты. Оларға колхозда аткаратын жүмыстары жөнінде нүскау берілді.
  
• 
  Сағат 10-да Алматыдан (КазМУ студенттері) келген, аудан колхоздарына аттанатын үгітшілермен кеңес өтті: барлығы 15 адам, бригадирі Ковалевский жолдас.
  

• 
  12 сағат - “Азаттық” колхозы (Түлкібас ауданының өзбек колхозы). Колхоз бақтарын араладык. Бактардың жайы мардымсыз, күтімі нашар. Колхоз төрағасы Сағын- дыков. Колхоз астык тапсырудың барлық түрін орындаған.
  
• 
  12 сағат 30 минут - “Азаттық колхозының” “Орак пен балға” молотилкасында бидай мен сүлы бастырылатын қырман жүмысымен таныстык. Астық трактордың көмегімен іске косылатын арнай машинамен сүрыпталады. Сабан арнайы шөмеле үйгішпен үйіледі. Сабаннан шөмелеюі кезінде өгіздер пайдаланылады.
  
• 
  13 сағат - Амангелді атындағы колхоз. Қант кызылшасы плантациясын араладык. Қызылша сирек шыккан, зиянкес жөндіктерден зардап шеккен. Қызылша түптері мен зиянкес жөндік үлгілері алынды. Колхоз төрағасы Амангелді Серікбаев. Аясына Амангелді колхозы енетін Калинин ауылсоветінің төрағасы Анаркүлов. Ауылсовет аясына “Борсықбай”, Жданов атындағы, Калинин жөне Амангелді атындағы колхоздар енеді.
  

Колхозшы Мамышева мен баскалардың пәтері де осындай күйде.

Ауылсовет колхоз және аусовет аткомының төрағала-

рына колхозшылардың мөдениет түрмысындагы мәдениет мөселесіне ерекше көңіл бөлу жөнінде нұскау берілді.

• 
  14 сагат - Түлкібас МТС-нің кеңсесі, агроном Курлянский жолдастың кабинеті. Курлянский жолдастьщ жогары біпімі бар, бірак озін жөй колхозшы сияқты үстайды, жейдесі, шалбары мен аяк киімі де кір, өрі жыртык, үсті- басы лас, оған ескерту жасалды.
  

Айта кететін бір жайт, 54 комбайнның жинайтын күндік нормасы 48 гектар, немесе біреуіне 1 гектар келмейді.

• 
  15 сагат - Антоновка селосы, “Вторая пятилетка” колхозы. Колхоз торагасы Сарымсаков, агрономы Медведева. Мемлекетке тапсырылуга тиіс 1300 центнерден 500 центнер тапсырылган, онім өр гектардан 2—3 центнер гана. Мүның себебі мьшадай: 1941 жылы күзде күздік бидай орнына жаздык бидай себілген, ол күзде осіп, шыгып, суыққа бейімделмегендіктен, 180 гектар алкап онімі үсіп кеткен.
  

• 
  Азамат Сорокинмен өңгіме кезінде оның сүйек туберкулезімен ауыратьшдыгы аньщталды. 1942 жылы 365 еңбек күн тапкан, жүмыстан бас тартпайды, тек денсаулыгына карай жүмыс беруді отінеді.
  

8. 
   сагат - Сайрам ауданының орталыгы - Аксу селосы. Ауком хатшысы Серікбаев жолдас. Аусовет аткомының торагасы Арзамбетов жолдас.
   

19. 
    сагат 30 мин. Жерхалком жондеу зауытын байқау.
    

11. 
    19 сагат - ауком хатшысымен жене ауатком
    

10. 
    Сагат 11-де Шымкент қаласына келдік.
    
11. 
    КП/б/К обкомы мен облаткомдагы жүмыс.
    

• 
  Сагат 11-де КПбК обкомы мен облатком.
  

• 
  Сагат 4-те Шымкент каласынан аттанамыз. Вагон ішінде Нечаев, Сагынтаев жөне Абабков жолдастар кабылданды.
  

8. 
   сагат — Шиелі станциясы. Лисицын жолдаспен жене Шиелі ауданының басшыларымен кездесу.
   

19. 
    сагат - КП/б/К аукомының хатшысы Кенжегараев жолдастьщ астык жинау барысы жөніндегі акпараты.
    

11. 
    сагат - ауданның басшы кызметкерлерімен мәжіліс. Мөжілісте ауданды облыс бойынша озык ету максатымен аудандагы жұмысты жаксарту жөніндегі шаралар туралы мәселе талкыланды. Шараны әзірлеу тапсырылатын комиссия кұру жөне оны “Қызыл ту” колхозында талкылау белгіленді.
    

12. 
    Сагат 8-де Шиелі каналын жөне онын бас кұрылысын көрдік. “Авангард” колхозының күріш егістігін, Ким Ман Сам звеносыньщ жерін аралады. Күріш күтімінің агротех- никасы звенода еңбекті үйымдастыру жайы аныкталды. Звено да 12 адам бар, 20 гектар жер бекітілген, орташа өнім 20—80 центнер, ал 5 гектардан 160—180 центнер.
    
13. 
    “Авангард” колхозынын шаруашылыгын коргеннен кейін Шиеліге беттедік. Қызылорда облкеңесі аткомыньщ төрагасы Еділбаев жолдаспен кездесу.
    
14. 
    21 сагат - Сырдария ауданы Сүлутөбеге кеттік.
    
15. 
    Сүлутөбеге келгеннен кейін МТС-ке бардык. Ауком хатшысы Дүйсембин жолдастың, Сырдария МТС-і директорының акпараты тыңдалды.
    

“1 Май” атындагы колхозга келдік. Колхоздың егісін, сондай-ак “бірінші май” сорты алынып, өсірілген таңдаулы телімді араладьщ.

Егісті аралаганнан кейін колхоздың бригадирлерімен жөне активімен кеңес өткізілді. Колхозды миллионер колхоз ету міндеті койылды.

“Қүм-Сүгіт” колхозына келдік. Колхоз басшыларымен кеңес өткізілді.

• 
  Сагат 1-де Қызылорда каласына келдік.
  
• 
  Қызылорда облыстык советінің аткару комитетінің төрагасы Еділбаев жолдасты кабылдады.
  
• 
  Сағат 11 -де партия ОК-інің кызметкері Органбаев жолдасты кабылдау.
  
• 
  13 сагат 30 минутта телефон аркылы Алматымен - Заговельев жолдаспен сөйлесу.
  
• 
  14 сагат - егін жинау жэне астык тапсыру барысы талкыланган КП/б/К Қызылорда обкомыньщ бюро мөжілісі.
  
• 
  19 сагат 30 минут - Органбаев жолдасты кабылдау.
  

• 
  Сагат 1 - Сырдария ауданына аттандык. Астык жинау жөне откізу барысы туралы КП/б/К аудандык комитетінің аудан активі катыскан бюро мөжілісі.
  
• 
  11 сагат - Қызылорда облыстык партия комитетінің хатпп>ісы Толебаев жолдасты кабылдау.
  
• 
  11 сагат 30 минут - КП/б/К Оңтүстік Қазақстан облыстык комитетімен Нечаев жолдас пен астык жинау жене астык тапсыру барысы туралы әңгіме.
  
• 
  14 сагат КП/б/К Қызылорда облыстык комитетінің екінші хатшысы Зеленчук жолдасты кабылдау.
  
• 
  23 сагат - еңбекшілер депутаттары Қызылорда облыстык кеңесі аткару комитетінің төрагасы Еділбаев жолдасты кабылдау.
  
• 
  23 сагат 30 минут — Алматымен — Заговельев жене
  

8. 
   11 сагат — КП/б/К Қызылорда облыстык комитетінің хатшысы Төлебаев жолдасты кабылдау.
   
9. 
   11 сагат 30 минут - облыстык НКВД Иванов ж-ты кабылдау.
   

19. 
    сагат — Толебаев, Зеленчук жолдастарды кабылдау.
    

11. 
    22 сагат - КП/б/К Қызылорда облыстык комитетінің мөжілісі.
    
12. 
    23 сагат 30 минут - Алматымен Қонаев жолдаспен сойлесу.
    

• 
  сағатта - облыстык аткару комитеті - жеке мөселе бойынша Ветров жолдас (жазушы) кабылдау, Мөскеу ауыл шаруашылығын механикаландыру институтынын директоры мен парторгы Рославлев, Россовский жолдастарды кабылдау. Біріккен Украин Мемлекеттік университетінің директоры Русько жолдасты кабылдау.
  

• 
  13 сагат 30 минут - еңбекшілер кеңесі Қызылорда облыстык депутаттары советінің бөлім меңгеруmi лері мен мөжіліс.
  
• 
  15 сагат 30 минут - Қьізылорда каласынан аттану.
  

8. 
   Сагат 5 — Түркістан станциясына келдік. Аудандык совет аткару комитеті торагасыньщ орынбасары Зөкірова жолдасты, КП/б/К Түркістан аудандык комитетінің хатшысы Виноходов жолдасты жөне Түркістан ауданьшың баска басшы қызметкерлерін кабылдау.
   
9. 
   Сагат 7 - Фрунзе ауданынын колхоздарын аралауга аттандық.
   
10. 
    Сасықбүлақ су коймасьш жене... колхозының егістігін көру.
    
11. 
    Сагат 14 - Фрунзе аудандык партия комитетінің бюросы.
    
12. 
    Сагат 16 - Фрунзе ауданының активімен кеңес.
    
13. 
    Сагат 17 — Каганович атындагы колхозга аттану, онда макталыкты жене астык бастыруды көрдік.
    
14. 
    Сагат 22 - Каганович атындагы колхоздын колхозшыларымен өңгіме.
    

19. 
    Сагат 4-те Түркістан каласына келдік.
    
20. 
    Аудандык үйымдардың басшыларымен өңгіме.
    
21. 
    Сагат 11 - мешіт жөне Джингаузды көру.
    
22. 
    Сагат 19 — макта егінін аралау үшін “Ынтымак”, “Байнал-Минал” колхоздарына аттандык.
    
23. 
    Сагат 23 - КСРО Жогары Кеңесінің депутаты Шарапов Ниязбен әңгімө.
    
24. 
    Сагат 24 - “Ортак” колхозыньщ активімен кеңес.
    

11. 
    2-ден 6-сагатқа дейін комбюросьшың мөжілісі.
    

• 
  Сағат 6 — Ескі Икан колхоздарына аттандық. Карл Маркс колхозыньщ макта алкабьша жөне дөнді дакылдар егісін аралау.
  
• 
  11 сагат - астык жинау жөне масак теру мөселесі бойынша Карл Маркс, Ленин, Калинин, “Ынтымак” колхоздарыньщ төрағаларымен және Ескі Икан ауылдык кенесінің төрағасымен кеңес.
  
• 
  Сағат 12 - Калинин колхозының дәнді дакылдар егістігін аралау.
  

• 
  Сағат 13 - Шаян ауданына аттандьщ.
  
• 
  Сағат 17 - Шаян ауданы “Мыңбүлақ” колхозының макта алкабын аралау жөне колхоз төрағасымен өңгіме.
  
• 
  Сағат 21 - Шаян МТС-інің директорымен өңгіме.
  
• 
  Сағат 23 - Шаян ауданының орталығьгаа жеттік.
  

8. 
   Сағат 8-де мақталыкты жөне дөнді дакылдар анызын көру үтдін “Түрмыс” колхозына келдік.
   
9. 
   Сағат 12 - аудан басшыларымен кеңес.
   
10. 
    Сағат 14 - Арыс ауданына аттандьщ. Жол бойы Шаян ауданының “Екпінді” колхозының макта және астық алкаптарын көрдік.
    
11. 
    Сағат 19 - жол үстінде.
    
12. 
    Сағат 22-де Арыс ауданының “Полезный труд” колхозына келдік. Колхоз төрағасы Ишутин жолдаспен әңгіме.
    
13. 
    Сағат 24 - “Интернационал” колхозына аттандьщ. Бадам МТС-ын көрдік.
    

19. 
    Сағат 2 - “Полезный труд” колхозына келдік. “Полез­ный труд” колхозыньщ бригадирлерімен және төрағасымен кеңес.
    
20. 
    Сагат 7 - мактальщты, астык алкабын жоне астык бастыру барысын кору үшін “Полезный труд” колхозыньщ егістіктерін аралауға шьщтык.
    
21. 
    Сағат 10 - “Полезный труд” колхозьгаьщ терагасымен өңгімелестік. “Интернационал” колхозьша беттедік.
    
22. 
    Сагат 11 - “Интернационал” колхозы төрағасынын акпараты тьщдалды.
    
23. 
    Сағат 12 - макта алкабын аралау. Бактар мен жүзімдіктерді көрдік.
    

• 
  Сағат 15- Шымкент каласына бет алдық.
  
• 
  Сагат 20 — Шымкент каласына келдік.
  

• 
  Аудандьщ партия комитетінің хатшылары шакырылып обком бюросыньщ мөжілісі өткізілді.
  

8. 
   Сагат 4 - еңбекпгілері депутаттары Оңтүстік Қазакстан облыстык аткару комитеті торагалары орьгабасарларымен өңгіме.
   
9. 
   Сагат 7 - Алматы каласына аттандык.
   
10. 
    Сагат 18 - Жамбыл каласына келдік. Астьщ жинау мен тапсыру барысы туралы мөселе бойынша Просолупов жолдасты жөне облыстың баска да қызметкерлерін кабылдау.
    

Сагат 1-де (түнгі) Алматы каласына келдік.

Мүрагатта мұрты бүзылмай сакталып, каттальш жаткан бүл күнделіктің берер мөліметі коп. Қандай лауазымы биік қызметте болмасьш Ондасьшовтьщ ел-жүрт, халык ортасьша барып, хал-ахуалын өз көзімен коріп, мөселе болса табанда шешетін іс-төсілі болтан. Мына күнделік сол шындыкты шырайландыра түскендей.

Әрине, күнделікті өзі жазбаган. Күн сайын шүкшиып отырып күнделік жазуға Совнарком Төрагасының уакыты қайда. Өдетте үлкен кызметте болтан баспд>іларда, елшілерде жүмыс күнделігі деген болады. Ош>і арнайы адам, әйтпесе, комекшілері жүргізіп отырады. Ал, Оңдасыновтың сотыс кезінде, бес орынбасары: (Ю.Буденцев, М.Поляков, Т.Тәжібаев, Д.Қонаев, В.Шнырев), он бір көмекшісі болтан. Дәу де болса бүл күнделік көп көмекшінің бірінің “туындысы” екені анық.

* * *

Үкімет басшысы Нүртас Ондасынов республикада мал шаруашылыгын дамытуга сінірген еңбегі үшін 1942 жылы 14 майда Еңбек Қызыл Ту орденімен наградталды. Оңда- сыновты күттыктаган коп телеграмманы да Орталык мүрататтан оқыдық.

“Біріккен Ортальщ Киностудия коллективі Сізді жоғары наградаңызбен шын жүректен қүттықтайды. Тікелей Сіздің камқорлыгыңызды көріп жатқан біз бүл атак- абыройыңызға өте куаныштымыз. Алдағы күндерде де осы биіктен көріне беріңіз!

Киностудия директоры ТИХОНОВ, партбюро секретары ВОЛЧЕК, кәсіподақ комитетінің төрағасы ГАЛЬПЕРИН”.

Баска телеграммалардың да мазмүны осыған үксас. Бәрінде ел басшысына деген ыстык ыкылас, мың алғысы айтылады.

Мөскеу түбінде, Сталинград шайкасында - баскыншылардың талқандалуы жау өскерінің рухын түсірді. Еділ өзені бойындағы шайкаста гитлершілдер жеңіліске үшырады. Мүның өзі Үлы Отан соғысында түбегейлі бетбүрыс болды жөне Екінші дүниежүзілік соғыстың бүкіл барысына шешуніі ықпал жасады.

Совет жауьшгерлерінің мүндай жетістігі тылдагылардьщ да еңсесін көтеріп, еңбекке деген ынтасын күшейтті.

Жау қолынан босатылған аудандарга жаппай көмек корсетіле бастады. Осыган орай 1943 жылғы тамыздың 21- інде БК(б)П Орталық Комитетінің: “Неміс баскыншы- ларынан босатылган аудандарда шаруашылықты қалпына келтіру жөніндегі кезек күттірмейтін шаралар туралы” Қаулысы кабылданды. Салмак, әрине, Қазақстанға түсіп түр. Бар іс-шаралардың басы-касында болған Нүртас Оңдасьшов былай дейді:

- Орталык Комитеттің Қаулысы шығысымен Гурьев, Ақтөбе, Батыс Қазакстан облысынан 500 мың асыл түқымды ірі кара азат етілген аудандарга аидалды. Дер кезінде жеткізу үшін Қазақстан Үкіметі мемлекеттік комиссия күрып, олар мал айдаушылармен бірге жүрді. Сол комиссияның мүшесі ретінде мал айдауға өзім де катыстым.

Жарты миллион ірі қара бірінен соң бірі іркес-тіркес қозғалған кезде ондаган шакырымға созылатьш жер көлемін алады екен. Бүл ғажап суретті жердегі адамньщ коз алдьша елестетуі мүмкін емес. Мен бүл коріністі самолеттен бақыладым.

Қазақстан еңбекшілерінің мандай тер, табан ақы, ақ-адал малдары ғой, әрине... Халкымызда: “Өле жегенше, боле же”

деген сөз бар. Қаншама ер-азаматымыз Жеңіс үшін басын тігіп жатканда, малды неге кимассың...

Жаудан тазартылган аудандарға көмек көрсетуде казакстандықтар аянған жок. Мысалы, Орел облысын камкорлықка алып, 200 вагон ауылшаруашылық машина- ларын жөне азық-түлік, киім-кешек жібердік. Онымен қоса 100 мың бас мал жөнелтілді. Осындай көмек Украина, Белоруссияга, Солтүстік Кавказға және Ленинград, Калинин, Курск облыстарына да көрсетілді.

Кейіннен, Орталық Комитеттің 1947 жылгы акпан Пленумында, Қазакстан еңбеккерлерінін; бүл “мырзалығы” айьфықніа атап өтілді. Бүл - казақстандыктарды бір белеске көтеріп тастады.

1943 жыл майдан даласында жауға тойтарыс беріп, жеңіске бетбүрыс жасаган жыл болды. Бірак, осы жылы Қазакстанның тылдагы тіршілігі ауыр жағдайда болды. Жүмыс күшінің аздығы, ауылшаруашылык техникасыньщ, минералды тыңайткыштың жоктығы, әрі республика бойынша сол жылғы жаздың алапат ыстық болуы, не керек бөрі косылып, астықтың өнімі күрт түсіп, мемлекеттік жоспар орындалмады. Одак бойынша астыктың мол мөлшерін Қазақстан беретін. Жоспардың орындалмауы майданда да, тылда да нанның тапшылыгын сездірді. “Карточка, паек” бүрынғысынан да жиі айтылатын болды, оларсыз күн жок. Елдің көбі базар жағалайды. Қолында барын сатады, сата алмаса бір үзім нанга айырбастап жүре береді.Қыскасы, “Алтын-күміс тас екен, арпа-бидай ас екенге” коз жеткен кез. Әрбір әулеттен кем дегенде бір, әйтпесе, екі-үштен азамат кеткен, артьшан “кара қагаз” келіп жатқандары қаншама. Аса қиын жағдай туды. Акырында 1944 жылдың көкегінде ВКП(б) Орталық Комитетінде “Қазакстан Компартиясы Орталык Комитетінің жүмысы туралы” мөселе каралып, Қаулы кабылданды. Онда, әсіресе, егін шаруатттылыгында кеткен кемшіліктер атап көрсетіліп, өте ауыр сындар айтылды. Бүл Қазакстан басшыларын қатты камшылады.

Осы Қаулыдан кейін ауыл шаруашылыгын, жаңаша дамыту, кемшіліктерді жою үшін Қазакстан Компартиясы- ның Орталык Комитеті мен Үкімет өз жүмысын күрт кайта күрды. Хальщ Комиссарлары Кеңесінің жөне облыс, аудан атқару комитеттерінің жанынан ауыл шаруашылығымен арнайы айналысатын, зерттеулер жүргізетін когамдык

6-1129

81

ұйымдар күрылды. Оған совет органдарының бірінші басшылары, ал, партия комитеттерінің екінші хатшылары тікелей жауапты болды. Колхоз, совхоздарға ауыл шаруашылығын білетін маман кадрлар жіберілді.

Тағы да сол кемшілікті жою максатында Үкімет су шаруашылығын, яғни, суармалы жерді көбейту кажет деп тапты. Қызылорда мен Шымкент аймағынан үзындығы 20 километрге созылатын канал салынды. Оның кос капталына егін, бау-бақша егілді. Шымкент облысындағы Куйбышев атындағы колхоздың еңбеккерлері 300 гектар тың жерді суландыру үшін өздері канал қазып алды. Қызылкүм ауданындағы шел даланы суармалы егін алқабына айналдыру максатында Шардара каналы салынды. (Кейін ол үлкен су коймасына айналды). “Жаңаарык”, “Елтай”, “Кеңесарык” артельдері 1500 гектар тың жерді игеріп, суармалы шаруашылықка айналды.

Астьщ егуде звенолык жүйе енгізілді. Соньщ нөтижесінде тары өсіруші Шығанак Берсиев, күрішші Ыбырай Жакаев мол өнім алудың майталмандарына айналды. Айталык, Ыбырай Жакаев өр гектардан 1200 пүт күріш алып, адам сенгісіз рекорд жасады. Сол жылгы жиған онімнен 6000 пүт күрішті Қызыл Армия корына күйды. Олардың озьщ төжірибесін үйренуге баска туыскан республикалардан ниет білдірушілер кобейді. Ал, өз ішімізде, республикада 2231 өйелдер звеносы күрылып, казақстандыктар мемлекетке астық, кант кызылшасы жөне жеміс-жидек тапсырудың жоспарьш асыра орындады.

Сөйтіп, Қазакстан Республикасы откен жылдың кемшілігін тез арада жойып, кайта абыройға ие болды. Сонымен катар мал шаруашылығы да дами түсті. Әсіресе, бүл жылдары шопандарға камкорлық айырыкша

көрсетілді. Тіршіліктеріне біршама қолайлы, жылы кыстактар салынды, жаңа киіз үйлер көбейді. Шалғайда жаткан шопандарга дөрігерлік кеңес пен көмек көрсетілу колға алынды. Азық-түлікпен қамтамасыз етілді.

Ауыл шаруашылығының бар саласында социалистік жарыс жанданды. Әрине, қазір бүл біреулерге күлкілі болганмен, бүгінгі күннің бөсекелестігіне сайып түрған жок па?! Қалай болганда да социалистік жарыс сол қоғамның азды-көпті қозғаушы күші болды.

Соғыс жылдарында Қазақстан мемлекетке 15,8 млн. пүт - ет, 3194 мың центнер — сүт, 176 мың центнер - жүн өткізді. Бүл соғыс алдындагы екінші бесжылдык жоспарьгаан бес есе артық еді.

Міне, бүл игі істің бөрінде Совнарком Төрағасы Оңцасыновтың басшылығы жөне үлкен үлесі барлығы анык. Қаражатсыз кай істің басын қайыруға болар дейсің. Онсыз да тапшы қаражатты үнемдеп, орнымен жүмсамасаң, бастаған бар ісің орта жолда калады. Ал, орта жолда қалу Оңдасыновқа төн мінез емес.

Қазакстан халқы ауыр бейнеттен шаршаса да, өзегі тальш өзен жағаласа да сыр бермей Үлы Жеңісті сабырмен күтті. Ақыры жетті. ОлҚазак ССР-нщ қүрылғанына 25 жыл толу мерекесімен орайлас келді. Қазақстан Жоғарғы Кеңесінің мерекелік сессиясы болып, оған туысқан республикалардан, Мөскеу мен Ленинградтан делегациялар, өнеркөсіп пен ауыл щаруашылығының озаттары, ғылым мен мөдениет қайраткерлері шақырылды. Мереке карсаңында республика бойьпппа 5304 адам орден және медаль дармен наградталды. Оның ішінде Совнарком Төрағасы Нүртас Оңдасынов ең күрметті Ленин орденімен наградталдьт. Бүл награда төрт жыл бойы жар күлағы жастыкка тимей, танды таңга, күнді күнге үрып еңбек еткен, халкьш киьш сөттен өпірімдеп альш шықкан ел басшысына лайьщ еді.

Мерекелік баяндаманы Үкімет басшысы Нүртас Оңдасынов жасады. Ол бес жыл ішінде Қазакстанда аткарылған кыруар шараларды, сан-салалы шаруашы- лықта еңбек еткен ерлердің, баладан бастап көріге дейін Үлы Жеңіске косқан үлесін, казакстандык жауынгерлердің ерен ерлігін мақтана түрып баяндады.

Бейбіт өмірдің тіршілігі басталды. Төрт жыл бойғы үран, мақсат - жауды жеңу, Жеңіске жету болса, ендігі максат түралаған халық шаруашылыгын, түрмысын, мөдениетін

көтеріп, оқу, ғылымға көңіл бөлу еді. Содан 1946 жылы 18 наурызда төртінші бесжылдыктың жоспары кабылданды. Қазақстанға бөлінген күрделі қаржы Одак бойьпппа үшшпп орында болды.

Бұл казакстандьщтар үшін соғыс жылдарында аянбай еткен еңбектің кайтарымындай еді.

Қазак ССР Министрлер Кеңесінің Төрағасы Нүртас Оңдасынов 1947 жылы 1 мамырда екінші рет Ленин орденімен марапатталды. Бүл - Үкімет басшысының халыкка калтқысыз еткен еңбегінің кайтарымы еді. “Ер еңбегін - ел біледі” деген осы болар, мүмкін...

Төртінші бесжылдықта үсак колхоздар ірілендірілді. Оның нөтижесінде ауыл шаруашылығының материалдык- техникальщ базасы нығайтылды. Ескірген трактор, комбайн, автомаппшалар жаңаға ауыстырылды. Әсіресе, 1948 жылы республикада ауылдар мен селоларды жаппай электрлендіру жорығы басталды.

Энергия ресурстарының қоры Қазақстанда орасан мол, өзін ғана емес өзгелерді де, “көрші-қоланды” да қамтамасыз ете алады. Энергияның көзі - көмір корының 95 пайызы Солтүстік аймакта, гидроэнергетикалык ресурстардың дені Шығыс жөне Оңтүстік-Шығыста, ал мүнай мен газ Батыста. Міне, осының бөрін ескере келіп, жалғыз су электр станцияларының күшімен бүкіл республиканы камтамасыз ету мүмкін емес деп үйғарылды. Бүдан шығар жолды нүскаған Энергетика институтының директоры, академик Ш.Шөкин бастаған ғалымдар. Үкіметке Солтүстіктегі комірді пайдаланатын ірі ГРЭС-тер салу керектігін үсьшды. Кейіннен, Қазакстан аймағында мүндай ГРЭС-тер кобейді. Сойтіп, төртінші бесжылдыкта 752 колхоз, 317 МТС, 164 совхоз жөне 193 селолык аудан орталығы электрленді..

Халкының мүң-мүктажын кашанда ойлап, сол үшін күйіп жүретін дана жазушы Мүхтар Әуезов пен Ондасынов бірде Мәскеуге дейін сапарлас болады. Әрине, сан-салада, өндіріс, өнер, мөдениет, ғылым, білім... не керек өңгіме бүлағы Мөскеуге жеткенше агытылады. Бірте-бірте әңгіме арнасы су мөселесіне ауысып, Мүхаң республикада жүргізілетін істер жөнінде сүрайды. Сонда Ондасынов:

“ - Мүха, Сыр бойында ертеден келе жатқан аңыз бар. Тапшенттің түсында, Сырдың сол жагында Шыңаз деген жер бар, оның түргындары диқанпп>ільщпен шүғылданады екен. Бір диқан шаршаған өгіздерін тынығуға койған шакта, озі

үйыктап қалады. Қостағы өгіздері Сырдьщ кыр жағымен жүріп кетеді де, Қазалының түсына келгенде бір-ак токтайды. Жер ағаш салған табынның ізімен үлкен канал пайда болады, оның мол суымен көп жер гүлстанга айналады. Бүл атау ілгеріде Қазақстанның түстігін мекендеген Оғыз тайпаларымен байланысты болуы мүмкін. Кейін ол канал бүзылады, суы Сырдарияға кайтып кетеді, егістікті күм басады, калалар кирайды. Бала кезімізде өгізарыктың орны деген кең арнадан талай рет өткенбіз. Бүл өңірде жүрттың атам заманнан бері тоған салуды, арык казуды, су шығаруды, суармалы егін салуды жаксы білгені тарихтан мәлім. Оған куө - ескі калалар орнынан табылған кыштан өрілген су күбырлары. Ал, мына, халыктың аңызьшдагыдай бірнеше жүз шакырымға созылған алып канал болды ма, жок суға көксеген халыктың киялынан шьщкан ба, ол жағын біле бермеймін. Бірак, калай болғанда да кажеттіліктен туьшдаган аңыз осы уакытқа дейін елдің есінде сакталып келеді.

Иө, Мүха, өзініз білетіндей біз суға кашаннан мүктаж елміз ғой. Қазір су тек ауыл шаруашылығына ғана емес, өндірістің барлық салаларына керек. Су мөселесін шешпей, ойдағыдай ілгері кадам баса алмаймыз. Республиканың біркатар жерінде өзіне жетерлік суы бар. Өңгіме сол мүмкіндіктерді толык жөне тиімді пайдалана білуде. Республикада Сырдария, Шу, Талас, Іле, Жайык сиякты өзендерді, көптеген бүлактарды, бай жер асты суларын тезірек үтымды пайдалану, сонымен катар, Еділдің біраз суын Батыс Қазакстанға өкелу, Ертіс-Қарағанды кана- льпп>щ күрылысьш бастау көзделіл отыр. Қазір осы жоспар бойынша Бүктырма көлінің, Қызылорда тоғанының, Теріс- Ащыбүлак су жүйесінің, Арыс-Түркістан каналының қүрылыстары кызу жүргізілуде.

Мүха, акыры сөз бастадьщыз, жол кыскарсын, мен Сізге Арыс-Түркістан каналы жөнінде айтып берейін..

Арыс-Түркістан каналын салу соғыска дейін де көтерілген, бірак соғыс басталды да, аяксыз калып койды. Енді соны кайта көтерудің реті де келді, ал, кажеттілігі одан да асып түр. Жыл сайын жоғарғы жак шол даланы игерудің жер көлемін үлғайта түсуде.

Дереу Қазакстан Үкіметі атынан, КСРО макта шаруашылығы министрі У.Ю.Юсупов атына Оңтүстік Қазакстан облысының Арыс, Шаян, Шөуілдір аудандарына

мақта өсіру керек, ол үшін Қаратаудан бастау алатын ірілі- кішілі өзендерден Бөген су қоймасын жасап, одан Арыс- Түркістан каналын казып, суландыру кажет дегенді айтып, хат жаздьщ.

Өкінішке карай, Арыс-Түркістан каналын жобалау- іздестіру жүмыстарын жүргізу 1950 жылдың жоспарына ілікпегенін баяндайтын КСРО Мемлекеттік Жоспарлау комитетінен “тақтайдай” хат келді. Енді йе істеу керек?

Бір республиканың бар билігі колымда түр дегенмен де, Мөскеудегі “үлкен үйдің” рүқсатынсыз мөселе шешу киын кез. Мықты болсаң сол “үлкен үйдің” оябын тауып көр. Қой бүл болмас деп, керек қағаздарды кайта өзірлеп, Мөскеуге баруға жолға дайындалдым. Баска да мөселелер бар дегеңдей...

Қызык болғанда, дел осы кезде КСРО Министрлер Кеңесінің “Қазакстан Республикасындағы 25,6 мың гектар шел даланы игерудегі қосымша шаралар” дейтін Қаулысы шыға келмесі бар ма?! Міне, іздегенге сүраған, осы қаульшы бетке үстап, Бөген су қоймасының болашақта 370 миллион текше метрге дейін су жинактай алатынын айтып, одан Арыс-Түркістан каналы аркылы 200 мың гектар жерге макта мен көкөніс, бау-бақша егуге болатынын, оның картасын сызғызып, баска да мөліметтерді келтіріп, не керек сол аркылы халык шаруа тылыгын кетеруге болатыньш баса айтып КСРО Халык Комиссарлар Кеңесінщ дөй терағасы Сталиннің озіне Қазакстан Үкіметі атынан хат жаздьщ. Ол хаттың бірден Сталиннің қолына тиюінің амалын, жолын іздедім. Таптым - Түркістаннан сайланған бір депутатты кіргізу керек. Бүл ойымды сол кездегі Қазакстан Коммунистік пар’тиясыньщ бірінші хатшысы Шаяхметовке айтып едім, қүптай жөнелді.

Содан, СССР Жоғарғы Кеңесінің депутаты Нияз Шарапты алга үстап, Мөскеуге келдік. Біз Сталинге Шарапты кіргіздік те өзіміз, Шаяхметов екеуміз кабылдау болмесінде күтіп калдык. Өрине, тағатсыздана, не болар екен деп отырмыз. Өлден уақытта Шарап: “Вада будет!” деп Сталин кабинетінен айкайлай шыкты. Жапырлап үшеуміз бір-бірімізді күттықтап жатырмыз. Сол жылы Бөген су қоймасынан шыгатын, Түркістан, Төрткөл, Арыс,Шаян, Шөуілдір өңірін суландыратын Арыс-Түркістан каналы қазыла бастады. Міне, халықтың бір кажетін осылай шешкенбіз, Мүха!...” - деп, өңгімесін аяктаган екен.

Кейіннен, 1978 жылы Ондасынов туған жерді аралап, ағайын-тумалармен көріспекке арнайы Мәскеуден келді. Сол кезде өдейі Бөген су қоймасын, Арыс-Түркістан каналы аймағын аралаганы бар.

Сонда Ондасынов өз болмысындагы сабырлылыгын бір сәтке үмытып, өлде бір сезім билеп, машинадан асығыстау түсіп, ұшы-қиырына көз жетпейтін көк теңіз іспетті көп судың жиегіне келіп, жанарын үзаққа салып үзак-үзак түрған. Қасындағы көп нөкер де Оңдасыновтың өмір белестері есіне түсіп, тебіреніп түрғаньш түсінген, артқа іркіліп кала берген. Ал, Ондасынов сағымы ойнаған, керімсалы азынаған, көк аспаннан бір тамшы су тілеп телмірген даланың адам танымастай өзгерген келбетіне ракаттана карап түр. Мүнда он-он бес жылдың көлемінде канал бойына жаңадан алты совхоз орнаған. Олардың бөрі де макта егумен айналысады. Каналдың кос капталы жайқалған егін мен бау-бакша...

П. Өнеркәсіпті дала

Өзінің бір бас мақаласында, 1942 жылы “Правда” газеті “Қазақстан - Отан қоймасы!” - деп жазды. Бүл - сол уакыттың нак шындығын дөп баскан сөз. Шынында да Орта Азия, оның ішінде, әсіресе, Қазакстан Кеңестер Одағының анау-мынау емес нағыз үлкен коймасына айналды.

Басынан аяғына дейін кару-жарак, техникамен жасакталған неміс-фашист баскыншылары Батыстан ел шетін түре көтеріп, жолындағысын'жайпап, егінін өртеп, адамын бауша қырды. Амалсыздан халык үй-орманын, ауыл-селосын тастай, шегінді. Ірі-ірі зауыт, фабрикаларды, өсіресе, өскери зауыттарды бір күнде, бір түнде көшіріп, Сібір мен Қазақстанға жөнелтті. Оларды жауға тастау, жецісті колдан берумен бірдей еді.

Осы кезде ВКП(б) Орталык Комитеті мен Халык Комиссар лары Кеңесі 1941 жылдың шілде айының 16-да “Әскери-шаруашылык жоспарын” белгіледі. Міне, осы жоспарда өлгі, батыстағы өндіріс орындарының басым көпшілігін Қазакстанға көшіру белгіленді. Содан, бір жылдың ішінде Қазакстанға 142 көсіпорын көшіп келді. Оның ішінде аса ірі ауыр жөне жеңіл машина жасау зауыттары мен токыма, макта-мата, аяк киім фабрикалары, тағы да көптеген көсіпорьшдар бар.

Осылай, табан астынан, тагдырдьщ жазуымен, Қазакстан Кеңестер Одағының нағыз коймасы болып шыға келді.

Көшіп келген көсіпорындар жұмыс істеп тұрған Қазакстанның зауыт, фабрикаларына, солардың мекен- жайларьша жайғастырылды. Соның аркасьшда олар өте тез іске косылып, соғыска кажетті өнімдері шығарып, майданға жөнелте бастады. Өскери зауыттар Алматы, Петропавл, Орал, Акмола, Балкаш каласына орналасты. Мөселе осы жерден туындады. Қару-жарак, ок-дөрі шығаратын зауыттарға шикізат - мыс, корғасын, вольфрам, молибден аса қажет. Бүлардың бөрі де бүрьпшан Қазакстанда азды- көпті өндірілетін. Ол қазіргі жағдайда өте аз. Бүрынғы кажеттілік бес-алты есеге өсті. СССР Қорғаныс Комитеті соғыс үпгін аса кажет вольфрам мен молибден концентратын өндіру керектігін Қазакстан Үкіметі мен Орталык партия комитетіне мөселе етіп койып, талап етті.

Қазакстан Үкіметі вольфрам мен молибден кенін табу мен өндірудің жолдарын талкылай келіп, салынып жаткан Акшатау вольфрам комбинатының күрылысын бітіріп, жедел іске косу керек деп тапты. 1с барысын кадагалайтын, басшылык жасайтын Үкімет комиссиясын күрды. Ол комиссияны баскару Халык Комиссарлар Кеңесі Торағасының өнеркөсіп жөніндегі орынбасары Д.Қонаевка жүктелді. Уақыт тар. Шүғыл іске кірісу керек. Осы істің басы-касында болған Қонаевты тындайык:

“Біз де алды-артымызға қарайлаған жоқпыз. Геолог Вяжевич, таукен инженері, студенттік күндерден кара нанды бөліп жеген Кравченко, Орталык Комитеттің нүскаупіысы Төлебаев, төртеуіміз өуелі қүрылыска катысы бар материалдармен танысып шығып, бес-алты күннен кейін Акшатауға табан іліктірдік. Акшатау - аңызак өтінде жаткан маң дала... барлау жүмысы жеделдетіліп, кен орньш іске косу жүмыстары басталды.

Бүл кезде геологтар оңтүстік күнгей, оңтүстік жөне шығыс бөлігіне барлау жасап, жомарт жердің катпар- катпар қойнауын сүзгіден өткізіп жаткан-ды. Бір апта ітттінде Вяжевич, Кравченко үшеуіміз о шеті мен бү шеті 200 - 400 шақырым келетін ман даланы шарлап, ондағы геологиялык партияларды араладык. Бүл жортуымыз күрғак киял болмады, вольфрамды геологтар ақыры тапты. Комбинат күрылысы да бітуге таяу.

Акшатаудан оралысымен Орталык Комитет пен Халык

Комиссарлар Кеңесінен косымша тапсырма алдым. Молибден кенін шығару үшін енді Балқашқа тарттым.

1941 жылдың бас кезінде-ак инженер Е. Антоновский түн демей, күн демей іздене жүріп, Қоңырат кенінен молибден концентратын алғаны бар. Дүниежүзілік төжірибеде түнгыш рет казак топырағында парфирлі-мыс кенінен молибден ажыратылды. Осынау игілігі мол ерен еңбегі үшін ол Сталиндік сыйльщтың лауреаты атанды.

Молибден шығаруда Шыгыс-Қоңырат кен орнынын жөні бөлек. Соғыска дейін-ак Пухов, Ахунов, Богатырев сиякты геологтар бүл өңірді түгел сүзіп шыккан. Сөйтіп, барлаушылардың, кеншілердің шағын үжымы кеніш көзін ашып, Балкашты молибден кенімен жабдыктай бастаган- ды...

Алматыга оралған бойда Акшатау мен Шыгыс- Қоңыратта аткарылган жүмыс туралы Орталык Комитетке, Халык Комиссарлар Кеңесіне барын бардай, жогын жоктай баяндадым. Сол бойынша Шыгыс-Қоңыратка Майкайыңнан жөне баска кеніштерден төжірибесі мол, ысылған кеншілер жіберілді. Бірак бүл бар проблеманы түкпілікті шеше алмап еді. Соган орай біз Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің мүшесі А.И.Микоянга көмек сүрап, хат жаздық. Қолма-кол жауабын да алдык. Оның нүскауымен Акшатау мен Қоңыратқа сонау “алты айшылык” Уралдан бесаспап бүргышылар мен инженер-техник кызметкерлер келді. Олар аянбай еңбек ете жүріп, білгендерін жергілікті жүмыскерлерге үйретуден жалыкпаған-ды. Оны істін нөтижесінен анык аңгардык: кеніште асыл тас өндіру екі есеге артса, молибден өнімдерін шыгару 70 пайызға дейін өсті. Согыс кезінде өндірілген 100 тонна молибденнің 60 тоннасын Балкаш даласының ерлері, Шыгыс-Қоңырат кеншілері беріп отырды... Соғыс кезінде жау шебін сан рет ойрандап өткен танктердін сауыты Балкаш пен Акшатаудың вольфрам жөне молибденімен суарылган”.

Ең бір күрделі мөселе осылай шешілген екен.

Содан, Үлы Отан согысы жүріп жаткан ен бір киын кезеңнің өзінде республикада ауыр өнеркөсііггің мыкты негізі қаланды. Соның бірі Қарағанды-Теміртау экономикалык аймағы. Соғыс кезінде металга деген сүраныс та күрт өседі. Бүл жөнінде Нүртас Ондасыновтың өзі былай дейді:

“Соғыска дейін Қазакстанда кара металлургия өнеркөсібі жоктың касы болды. Ал, республиканың халык

макта өсіру керек, ол үшін Қаратаудан бастау алатын ірілі- кішілі өзендерден Бөген су қоймасын жасап, одан Арыс- Түркістан каналын казып, суландыру кажет дегенді айтып, хат жаздық.

Өкінішке карай, Арыс-Түркістан каналын жобалау- іздестіру жүмыстарын жүргізу 1950 жылдың жоспарына ілікпегенін баяндайтын КСРО Мемлекеттік Жоспарлау комитетінен “тақтайдай” хат келді. Енді не істеу керек?

Бір республиканың бар билігі қолымда түр дегенмен де, Мөскеудегі “үлкен үйдің” рүқсатынсыз мөселе шешу қиын кез. Мьщты болсаң сол “үлкен үйдің” оябын тауып көр. Қой бүл болмас деп, керек қағаздарды қайта өзірлеп, Мөскеуге баруга жолға дайындалдым. Баска да мөселелер бар дегендей...

Қызык болғанда, дөл осы кезде КСРО Министрлер Кеңесінің “Қазақстан Республикасындағы 25,6 мың гектар шөл даланы игерудегі косымша шаралар” дейтін Қаулысы шыға келмесі бар ма?! Міне, іздегенге сүраған, осы қаулыны бетке үстап, Бөген су қоймасының болашақта 370 миллион текше метрге дейін су жинақтай алатынын айтып, одан Арыс-Түркістан каналы арқылы 200 мың гектар жерге макта мен көкөніс, бау-бақша егуге болатынын, оның картасын сызғызып, баска да мөліметтерді келтіріп, не керек сол аркылы халық шаруашылығын котеруге болатынын баса айтып КСРО Халык Комиссарлар Кеңесінің дой торагасы Сталиннің озіне Қазакстан Үкіметі атынан хат жаздык. Ол хаттың бірден Сталиннің кольша тиюінің амалын, жолын іздедім. Таптым - Түркістаннан сайланган бір депутатты кіргізу керек. Бүл ойымды сол кездегі Қазакстан Коммунистік пар'тиясьшьщ бірінші хатшысы Шаяхметовке айтып едім, күптай жөнелді.

Содан, СССР Жогарғы Кеңесінің депутаты Нияз Шарапты алга үстап, Мөскеуге келдік. Біз Сталинге Шарапты кіргіздік те өзіміз, Шаяхметов екеуміз кабылдау бөлмесінде күтіп қалдық. Өрине, тагатсыздана, не болар екен деп отырмыз. Өлден уақытта Шарап: “Вада будет!” деп Сталин кабинетінен айкайлай шыкты. Жапырлап үшеуміз бір-бірімізді күттыктап жатырмыз. Сол жылы Бөген су коймасынан шыгатын, Түркістан, Төрткөл, Арыс,Шаян, Шөуілдір өңірін суландыратын Арыс-Түркістан каналы қазыла бастады. Міне, халыктың бір кажетін осылай шешкенбіз, Мүха!...” - деп, өңгімесін аяктаған екен.

Кейіннен, 1978 жылы Ондасынов туған жерді аралап, ағайьга-тумалармен көріспекке арнайы Мөскеуден келді. Сол кезде әдейі Бөген су қоймасын, Арыс-Түркістан каналы аймағын аралағаны бар.

Сонда Ондасынов өз болмысындағы сабырлылығын бір сөтке ұмытып, өлде бір сезім билеп, машинадан асығыстау түсіп, ұшы-қиырына көз жетпейтін көк теңіз іспетті көп судын жиегіне келіп, жанарын ұзакка салып үзак-үзак түрған. Қасындағы көп нөкер де Оңдасыновтың өмір белестері есіне түсіп, тебіреніп тұрғанын түсінген, артка іркіліп кала берген. Ал, Ондасынов сағымы ойнаған, керімсалы азынаған, көк аспаннан бір тамшы су тілеп телмірген даланың адам танымастай өзгерген келбетіне ракаттана карап түр. Мүнда он-он бес жылдың көлемінде канал бойына жаңадан алты совхоз орнаған. Олардың бөрі де макта егумен айналысады. Каналдың кос капталы жайкалған егін мен бау-бакша...

П. Өнеркәсіпті дала

Өзінің бір бас макаласьщца, 1942 жылы “Правда” газеті “Қазақстан - Отан коймасы!” - деп жазды. Бүл - сол уакыттың нак пп»тдығын дөп баскан сөз. Шьшьшда да Орта Азия, оның ішінде, өсіресе, Қазакстан Кеңестер Одағының анау-мынау емес нағыз үлкен коймасына айналды.

Басынан аяғына дейін кару-жарак, техникамен жасакталған неміс-фашист баскыншылары Батыстан ел шетін түре көтеріп, жолындағысын*жайпап, егінін өртеп, адамын бауша кырды. Амалсыздан халык үй-орманын, ауыл-селосьш тастай, шегінді. Ірі-ірі зауыт, фабрикаларды, өсіресе, өскери зауыттарды бір күнде, бір түнде көшіріп, Сібір мен Қазакстанға жөнелтті. Оларды жауға тастау, жеңісті колдан берумен бірдей еді.

Осы кезде ВКП(б) Орталык Комитеті мен Халык Комиссарлары Кеңесі 1941 жылдың шілде айының 16-да “Өскери-шаруашылық жоспарын” белгіледі. Міне, осы жоспарда өлгі, батыстағы өндіріс орындарының басым көпшілігін Қазакстанға көшіру белгіленді. Содан, бір жылдын ішінде Қазакстанға 142 көсіпорын көшіп келді. Оның ішінде аса ірі ауыр жөне жеңіл машина жасау зауыттары мен токыма, макта-мата, аяк киім фабрикалары, тағы да көптеген көсіпорындар бар.

шаруашылыгына қажетті металлы алыстан тасымалдап, қамтамасыз ету қиынга түсті. Сондықтан республика Үкіметі Қарагандыда темір сыньщтарын кайта корытып, болат шыгаратын зауыт салу жөнінде ВКП(б) Орталық Комитетінің алдына арнайы мөселе қойды. Одан колдау табылды. Алгашқы кезде зауыттың күрылысына Қазакстан Үкіметі ішкі резервтерді кеңінен пайдаланды.

Бөрінен бүрын мұнда он миллион киловаттық жылу- электр станциясы бар еді. Нұра өзені су мөселесін шешуге себеп. Самарқан су қоймасы салынып біткен. Қандай өндіріс орнын салсаңыз да сумен камтамасыз етуге өзір. Содан, 1942 жылы зауыт іргетасы калана бастады. Самаркандагы сол кездегі жалғыз ғана ірі кәсіпорынның - жылу-электр станциясының директоры болып менің бүрынгы орынбасарым Ибрагим Төжиев жүмыс істейтін. Қүрылысқа басшыльщ жасау оған екінші міндет болып коса тапсырылды.

Реті келгенде айта кетейін, Ибрагим казактың алғашкы энергетиктерінщ бірі, жігерлі азамат, білікті маман еді. Оның Теміртау үшін сіңірген еңбегі ерекше. Кейіннен Қазакстан Компартиясы Орталык Комитетінің секретары болып жүмыс істеді.

Сонымен, металлургия зауытыньщ салынуы соғыстың сүмдык киын түсына тура келді. Осындай қиыншылық үстінде жаңа көсіпорында жүмыс істейтін маман кадрларды қайдан табуға болады деген мөселе түрды. Зауыт уақытьшда бітіп өнім бере бастаса соғыс мүддесі үшін зор болмак. Осьшдай жагдайда біз Мөскеуден, Мемлекеттік Қорганыс Комитетінен көмек сүрадык. Көмектің мөнісі - өскер қатарьша шақырылуга тиісті екі мың жігітті зауытка арнап калдыру еді. Бірак бүл өте қиын шаруа. Бірак баскадай лаж болмады. Партиямыздың Орталық Комитеті казақстандык- тардьщ тілегін қабыл алып, рүқсат етті.

Сөйтіп, екі мың жігітті Магнитогорск мен Новокуз- нецкінің металлургия зауыттарына окып-үйренуге жібердік. Ал, Самаркандагы күрылысшылар мяйдяндягьтдяй жанқиярлыкпен еңбек етті. Қазакстан Компартиясы Орталык Комитеті мен республика Үкіметінің өкілі ретінде Д.А.Қонаев күрылыстың басы-қасында болды. 1944 жылдың 31 декабрь күні зауыт салынып бітті.

Жогарыда айттым, Магнитогорск мен Новокузнецк зауыттарында оку бітірген жігіттерімізді үстаздарымен бірге

алып келген болатынбыз. Уралдьщ байырғы металлургтері бір ай бойы Қазакстан болатын балкытты, төжірибе сыйлады, металлург, өмірінщ жанкиярлык үлгісін көрсетті. Қазакстан Үкіметі оларды үлкен сый-сияпатпен шығарып салды.

Зауыт күрылысы ақталғаннан кейін ол СССР Ауыр өнер- кәсіп министр лігінің карауьша берілді. Теміртауды дамыту жөнінде министр Тевосянға бірнеше рет баруға тура келді. Сол кездегі көрнекті мемлекет кайратері Иван Федорович Тевосян жолдас Теміртаудың дамуына көп көмектесті.

Осы күнгі жастар Теміртау атының қалай койылғанын біле бермеуі мүмкін. Тевосян жайлы еске алып отырғанда, осы бір жайды да айта кетейін. Министрге келесі бір барғанымда Самаркан поселкесінің үлғайғанын жөне оны кала дөрежесіне көшіретінімізді айттым. Қала болған сон оның мүктаждары да көп. Қүрылыс материалдары керек, түрғын үйлер, өлеуметтік-түрмыстык орындар салынуы кажет. Өңгіме үстінде Тевосян менен: “Сол калаларыңның аты калай болады? Самаркан деген кала Өзбекстанда бар”, деп сүрап калганы.

Шынында да біз, казакстандьщтар, соған дейін мётал- лургтер каласьшың а тын ойланбаппыз да. Үлкен адамнын сүрағына жауап бере алмай калып: “барган сон акылдасамыз, хабарлаймыз”, дедім. Ал, Тевосян болса: “жок, мына документтерге шартты түрде болса да каланын атын жазу керек”, деді. Сөйтті де металл деген сөздің казакшасьш сүрады. Мен: “темір” деп жауап бердім. Тевосян темір деген сөзді бір-екі рет кайталап алды да, міне жаңа каланын атын осылайша атауымыз керек деп озі куанып кетті. Жана калага жана ат кою керек деді. Ол кісінің ойынша каланын аты “Темір” болуы керек.

Ал, менін ойыма, ол темір болганда да жай темір емес, бүкіл казак игигігіне, ырысьша айналгалы отырган тау-тау темірлер гой деген пікір келіп калды. Сонымен бірге Актобе облысында шагын да болса Темір деген кала бар, оны кайталау орынды болмас. Оньщ үстіне “темір” деген сөз шолақтау кайырылып, естілуі онша болмай түр. Сөйттім де “Теміртау деп атасак калай болады” дедім жөне ол сөздің символдык магынасын түсіндірдім. Тевосян одан сайын куана күптады. Сөйтіп, Теміртаудың “темірі” Тевосяндікі, “тауы” менікі болып, жаңа каланын аты койылды. Оган осы уакытка дейін өзім мактанамын.

Әрине, Мөскеуде туған Теміртау атауын біз іс кағаздарына шартты түрде жазып кана койдық. Сөтіне қарай Алматыга келгеннен кейін үсьшысымызды Орталык Комитет пен Жоғарғы Совет Президиумы да мүлтіксіз кабылдады. Міне, Сарыарка төсінен алып зауыттың өзі мен “Теміртау” деген аты осылай туған еді. Қазір металлургтер каласына сырттан келген бейтаныс адам: “темірі бар екен, ал тауы кайда?” деп жатса, алып комбинаттан киыр-киырга ағыльш жатқан составтардағы тау-тау металды көрсетуге болар, өрине”.

Осы зауыт күрылысына байланысты кызык бір фактіні біз де естігенбіз.

...Әлгі окуга кеткен 2 мың жас металлург мамандыгын меңгеріп, Теміртауға оралады. Бәрі бойдақ, бәрі жас. Дені казак жастары. Қарап отырса, мемлекет өзі каражат бөліп, өзі металлург мамандыгын әупірімдеп өперген жастардың Теміртауга түрактамай, кетіп калатын түрі бар. Осыны түсінген Оңдасынов Орталық Комитет пен Үкімет алдына Теміртауга тез арада “калыңдыктар жіберу керектігін” мөселе етіп кояды. Оган ешкім карсы болмайды, кайта “Бас екеу болмай, мал төртеу болмайды” - дейді.

Артынша, комсомол үйымына тапсырма беріп, өр түрлі мамандық иелерінен, өз еріктерімен 500 “калыңдыкты” алауы алыстан мен мүндалап түрган Теміртауга аттандырады. Кейіннен сол кыздар мен жігіттер арасынан бас косып, отау тіккендері аз болган жоқ. Жас Теміртауда талай үйлену тойлары болып, шілдеханалар жасалды...

Иө, аса бай кен орындары бар, географиялык жагынан колайлы орналасқан Орталык Қазакстанда кара металлургиямен катар көмір өнеркөсібі каркьшды дамыды. Неміс-фашистері Донбасты оккупациялап алуына байланысты, Караганды көмір бассейнінің ролі ерекше артты. Согыс жылдарында Сібір, Урал, Поволжье өнеркөсіптері киын жагдайда калды. Сол кезде ВКП(б) Орталык Комитеті мен Халык Комиссарлар Кеңесі шүгыл шара колданып, Қараганды көмір бассейнін өркендетіп, материалдык-техникалык жагдайын жаксартып, маман кадрлармен толыктырды. Донбастан атакты кенші А.Г.Стаханов өз бригадасымен Қараганды кеншілеріне комекке келді. Соның нөтижесіңде Сібір мен Урал, Поволжье аудандары жогары сапалы кокстелген көмірмен жабдыкталды. Қарап отырсак, согыс жылдарының өзінде-

ак Караганды кеншілері 34 млн. тонна көмір өндіріпті. Сөйтіп, Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің Ауыспалы Кызыл туьш алты рет жеңіп алды. Әрине, бұл бүгінге өлшем болмаганмен, сол кездін; “Жеңіс үшін!” деп соккан адамдар жүрегінің лүпілі мен ерен еңбегін, тыныс-тіршілігін көрсетері хак. Тағы бірде:

“Көмірге” — деген сүраныс күн сайын өсіп барады. Бір гана Қарагандыга карап отыра береміз бе. Содан Қазакстан геологтарыньщ алдьша көмірдің жаңа кенін табу талабьга койдық. Кешікпей олар Шымкенттің қасындағы Келтемашаттан көмір корын тапты. Енді табылған көмірді тасымалдау, жетер жеріне жеткізу қиындыгы туды. Келтемашат пен Шымкент арасында темір жол жок. Дайьш түрган күрал-жабдык, жол қүрылысына қажетті материалдар тағы да бар дейсін бе. Содан бүкіл республи- кадан рельстің қиындылары мен ескі шпалдарды жинадьщ. Не керек, жан кысылганда амал табыла береді екен. Сол Келтемашаттың көмірі согыс жылдарында Павлодар мен Актөбе облысыньщ кәсіпорындарьш да, үйлерін де жылытып түрды” - деп, Ондасынов естелік айткан еді.

Орталык Қазакстан осылай өнеркөсіп ошагына айнала берді. Соғыс жылдарьшда көмір өндіретін шахта саны он жетіге жетсе, кейіннен бүған Саран, Тентек, Шерубайнүра, Шакан шахталары косылды. Жаңа шахталар маңынан соларга аттас калалар пайда болды.

Текелідегі коргасын-мыс комбинатының бірінші кезегі, Өскемен мыс зауыты іске косылды. Республика бойынша “хальщтык күрылыс” жарияланып Өскемен ГЭС-i салынып бітті.

Кавказ мүнайының басым көпшілігі жау колында калды. Осыдан келіп, Одак бойьшша мүнай өнімінің жетіспеушілігі туды. Барша өнеркәсіп, көлік атаулының “наны” - мүнайдың тапшылыгын жою ауырпалыгы тагы да Қазақстан мүнайшыларына түсті. Ембі мүнайшылары соғыс жылдарында мүнай шығатын төрт жаңа аланды іске косты. Өмірдің, жагдайдың өзі мүнайды өңдейтін зауыттың кажеттігін тудырды. Сөйтіп, алгаш рет Гурьевте (қазіргі Атырау) мүнай өңдеу зауыты салынды. Соғыстың соңғы үш жылында Қазакстан 2.472,2 мың тонна сапалы мүнай ондірді. “Қазақстаннефть” бірлестігінің барша коллективі 12 сағаттык жүмыс күніне соғыстың алғашкы күнінен-ак көшті. Уақыт соны талап етті.

- “Жеңдік!” - деген ұлы үнді Жер-көк айтсын десеңдер,

“Жауды күрттық!” - дегенді Ел боп айтсын десеңдер,

Мүнайшылар, мүнай бер!

Соны Сізден сүрайды ел!

• 
  деп, Ембі мүнайніыларына хат жолдаган Аскар Токмағам- бетов жырлары да сол жылдардан талай сырды шертіп түр.
  

• 
  93 пайыз, көмір өндіру - 68 пайыз өсті. Жалпы Одак бойынша шыгарылатын мыстың, қорғасынның басым бөлігі біздің республикамызда өндірілді. Бүл орайда Қазакстан Компартиясьшьщ Орталық Комитеті мен Үкіметінің жүйелі, тиянақты, ыждагатты ерен еңбегін атамасқа болмайды. Олардың еңбегін біз үмытқанмен, елемегенмен мүрағат (архив) күжаттары үмыттырмайды екен. Тек оны біздің “сөйлетуіміз” кемшін соғып жатыпты.
  

Әрине, каулы шыгады, бірак ол оздігінен іске аспайтыны белгілі. Ал, Оңдасыновтың Үкімет басқарудагы үстанған басты багыты — кабинетте отьфа бермей, істің басьша барып, калай, не болып жатканын өз козімен көріп, туындаган мәселе болса “үзын аркан, кең түсауға” салмай, сол жерде

шешу болған. Әріптестері уөделесіп алғандай бір ауыздан былай дейді: “Оңдасынов бастаған ісін өмірі аяксыз калдырмайтьш. Алдындағы қара дөптерге жазылды дегенше бітті, тапсырма алған саган да, тапсырма берген өзіне де маза жок”. Мазасыздьщ кайдан туар дерсіз, ол отырған орынньщ жауапкершілігін сезінгендіктен, халык, ел мүддесін ойлағандықтан, сайып келгенде өз ісіңе адалдык деген Адамдык асыл касиеттен туьшдайды да.

Үкімет басшысы Нүртас Оңдасьшов өзінід “Қазакстан соғыс жылдарьшда” деген естелік мақаласында:

“Ел басына ауыр күн туғанда Қазакстан теміржол- шылары аянбай еңбек етті. Олар соғыска аса кажетті ок- дөрі, кару-жарактарды, азык-түлікті дер кезінде жеткізіп жөне өндіріс, ауылшаруашыльщ тауарларьш тасымалдауды да үлгілі аткарды. Оның дәлелі - соғыс жылдарында республика теміржолшылары Мемлекеттік Қорғаныс Комитетінің Ауыспалы Қызыл туын он үш рет жеңіп алды!..” - деп, мактаныш сезімімен баяндайды.

Өрине, мүндай жеңіске жетуге Қазақстан Компартйя- сының Орталык Комитеті мен Үкіметінің іргелі істері себеп. Соғыска дейін Қазақстанның барлық жері темір жолмен байланысып жатты десек артык айтқандық болар еді. Бір- бірімен қосылмаған аудан, кала, облыс орталыктары әлі коп болатын. Соны ескерген Үкімет Гурьев -Қандағаш, Басқүншак - Макат, Жамбыл - Шолактау жаңа темір жолын жөне Ақмола - Қарталы линиясын салып бітірді. Бүл жолдар Қазакстан экономикасьшьщ орасан зор орлеуіне септігін тигізді. Айта кеткен артык болмас, темір жолдың жүмысын ауьф да болса, көбіне өйел адамдар аткарды. Олар теміржолшылардың 35 пайызын қүрады.

Бүл жолдар соғыс аякталысымен жалғасын тауып, Қандағаш - Орск, Мойынты - Шу, Акмола - Павлодар, Өскемен - Зыряновск темір жолы салынды. Өсіресе, Қазакстан іпгіндегі магистральді -Петропавл — Көкшетау - Қарағанды - Мойынты - Шу темір жолының салынуы шын мөнінде халык үшін қуанышты болды. Қуанбағанда кайтсін, бүрын Қарағандыдан шыккан жолаушы Алматыға жету үшін кері жүріп, Ресей асып, жеті-сегіз күн дегенде зорға жететін. Енді Мойынты мен Шу арасы темір жолмен қосылған соң бар-жоғы бір төулікке жетер-жетпесте Қарағандыдан Алматыға жетуге болатын болды. Халык үшін зор куаныш емей немене, шынында да! Қаншама шығын, каншама уакыт зая кетіп жатты.

Мойынты - Шу темір жолын салу соғыстан бұрын-ак,

• 
  жылы көтерілген. Сондағы Қазакстан Үкіметінің СССР Халык Комиссарлар Кеңесінің Төрағасы В.М. Молотовка жазган хаты мынау:
  

О строительстве железной дороги Моинты-Чу

Строительство железной дороги Моинты-Чу, как известно, имеет большое как общегосударственное, так и местное значение.

Эта дорога обеспечивает выход хлеба из северных областей Казахстана и карагандинского угля на юг Казахской ССР и Среднюю Азию, сокращая этим нерациональные перевозки по Оренбургской, Ташкентской, Томской и Новосибирской железным дорогам.

Кроме того дорога Моинты-Чу значительно улучшает связь республиканских, правительственных органов с крупнейшими сельско-хозяйственными и промышленными областями: Кустанайской, Северо-Казахстанской, Карагандинской и Павлодарской. Связь эта из Алма-Аты в настоящее время осуществляется окружным путем через Семипалатинск-Новосибирск-Омск с Петропавловском; Новосибирск-Омск-Челябинск с Кустанаем, на что затрачивается 7-8 дней времени.

ЦК КП/б/Казахстана и Совнаркома несколько раз ставили вопрос о необходимости постройки этой дороги в

• 
  г., однако Госплан Союза включил начало строительства этой железной дороги в 1942 году.
  

Председатель Совнаркома

Казахской ССР УНДАСЫНОВ

Секретарь Центрального Комитета

КП/б/Казахстана СКВОРЦОВ

Үлы Отан соғысы басталып, бар мүмкіндік майданға жүмылдырылғанда мүндай шаруалар өз-өзшен артка ығыса берген. Соның бірі - Мойынты - Шу темір жолы. Бірак осы жолдың корлыгын соғыс жылдарында әрлі-берлі жүрген жолаушы да корді, республикаға көп шығын да өкелді. Мойынты мен Шудың арасы - 450 шақырым темір жол косылмағандықтан Қарағандыдан шыккан көмір, темір, астык Шымкентке Ресей асьш, алты-жеті күн дегенде зорға жетіп отырды. Соғыс бітісімен Оңдасыновтың қолга алған бір шаруасы осы болатын...

Республика экономикасы үшін пайдалы, халқы үшін аса кажетті жолдың салынуына тікелей катысы барлығын Нүртас Оңдасынов әр кез ерекше сезіммен еске алатын. Оның бірін үн таспаға жазып алғанбыз. Соны сөйлетіп көрелік.

“ - Қолымда Үкімет билігі түрғанда халқыма аса қажетті Мойынты - Шу темір жолының салынуына септігімді тигізгенімді озім мақтан етемін.

Мен кашанда, қайда жүрсем де халыктың пікіріне, үсьшысьша күлақ түріп, сүрап жүретін адаммын. Бүл маған жас кезімнен жабыскан әдет. Сондай бір халықтың тілегі - Қазакстанның Оңтүстігі мен Орталығын қосатын. Дөлірек айтсак, Шу мен Мойынты арасьш байланыстыратын темір жолдың қажеттігі болатын. Себебі, ол кезде Алматыдан немесе Шымкенттен Қарагандыға бару үшін Ақтобе аркылы Ресей асып, алты-жеті күн жүріп жететін болған. Ал, егер Мойынты мен Шу арасы темір жолмен косылса Алматыдан Қарағандыға тәулікке толмай-ақ жетіп баруға болады екен. Бүл жөнінде Орталык жакка - Мөскеуге үсыныс жасап, хат жазып едік, “мүның жергілікті ғана маңызы бар” деп, қыска қайырылған хат алдык.

Қой, мүны діттеп колға алмаса болмас деп ойладым да, өлгі жолды қартаға түсірткізіл, Қазакстан Үкіметі атынан СССР Темір жол министрлігіне хат жазып, сол кездегі министр Ковалевка кірдім. Ол бірден: “Мемлекеттік жоспар қабылданып кетті, менде басы артык акша да, техника да жоқ...” — деп, жылай жөнелді.

Мен: “Дорогой мой, мне не нужна твоя техника. И рабочей силы не прошу. Сен мынаган кол койсан болды” - деймін. Ол маган: “Госплан конбейді ғой”, - дейді. Мен тагы да: “Сен мынаған кол койып бер, ал Госпланды көндіру оз міндетім” - деймін. Ақыры кондірдім, министрге кол койгызьш алдым.

Достар коп, олармен үлкен іс шешерде акылдасатынмын.

7-1129

97

Олар маған: “Бесжылдык жоспар өлі бекітілген жок, Сталин кол койган жок, жоспар өлі Берияның кольшда. Сондықтан Сталинге баяндалмай тұрғанда Бериямен сойлес” - деді. Өлгі хатымды ешкімге бермей, папкама салып алып, Берияға телефон шалдым. Ол бірден: “Ертең сагат 6-ға келе койьщьіз” - деді.

• 
  Ты долго будешь? - деді.
  
• 
  Я не могу здесь находится долго. У меня остался только один этот вопрос. Меня самолет ждет.
  
• 
  Какой вопрос у тебя? - деді бірден.
  

• 
  Ты сейчас же пришли этот документ моему помощнику. Можешь считать Мойынты - Шу у тебя в кармане, можешь сейчас же выезжать домой к себе, - демесі бар ма. Әңгімені өбден пісіріп алайын деп ойладым да:
  
• 
  Я могу в ЦК и Правительство Казахстана докладывать, что Мойынты - Шу в плане пятилетки?
  
• 
  Сколько угодно!
  

Он торт күннен кейін бекітілген жоспар келді, он миллион сом ақша бөлініпті. Эрине, ондай күрылыс үшін бүл аз, бірак біздің сүрауымыз да солай болатын. Біз бүл күрылысты

“хальщтык” деп жариялап, республиканьщ ішкі резервін, каржысын жұмсау аркылы салмак болғанбыз.

Содан жұмыс басталып та кетті. Мойьшты - Шу темір жолын “бүкіл халыктык күрылыс” деп жарияладык. Құрылыс жүмысын бакылайтын республикалык комитет күрдык. Оган сол кездегі менің орынбасарым Дінмүхамед Қонаев төрага болып тагайындалды. Бүдан кейін мүндай штаб облыстардан, аудан, ауылдардан күрылды. Қүрылыска катыскысы келген колхозшылар өте көп болды. Неге? Сенен себебін сүрап отырмын, балам! Неге?

• 
  Жақсы жалакы берілген болар...
  
• 
  Колхозда оларга еңбекақыға астық, үн, қант кана беріледі, акша берілмейді ғой. Ал күрылыска катыскандар күндегісін күнде акша алып отырды. Онымен коса мата, киім-кешек, түрмыска кажет заттар күрылыс басында сатылды. Мүндай акшаны бүрын көрмеген оларды сегіз сағат жүмыс істеудің орнына енді үйықтата алмадық. Өмірінде колына акша үстап көрмеген колхозшылар ерекше ынтамен жүмыс істеді.
  

Кешке он-он бес еңбек озаттары, арасында үш-төрт аксакалы бар, бөріміз шай іпггік, өңгімелестік. Қандай тілек- талаптары барьш кысылмай айтып, сүрауларьш өтіндім. Сонда бөрінің айтары “су жокка” келіп тіреле береді.

Кешікпей ет те келді. Балам, саган өтірік, маган шьш өлгі ет желінгенде жер сілкінгендей болды. Баягы “Айман-

Шолпан” спектакліндегі Көтібарды көріл пе едің, сол елестеді менің көзіме. Күні бойғы жүмыстан карындары әбден ашкан...

Сорпа ішіліп, шай өкелінген соң олардан өзім өңгіме сүрай бастадым.

• 
  Бүрын бүл жерлерде кімдер отырған, білетіндерің бар ма? - дедім.
  
• 
  Көшпенді қазактар отыратьш, тек жазда ғана, ал кыста қыстауларьша көшіп кететін, - деді, бір аксакал.
  
• 
  Сонда ол көшпенділер малдарьш мына аптап ыстыкта қайдан, қалай суарыпты? Ау, неге білмейсіңдер, аспаннан түскен жоқсыңдар ғой, - дедім. Жиналған жүрттан жауап болмаған соң: - Әрбір ауыл күдық қазып алатын, өздеріне де, малына да жететін. Сол ескі қүдықтьш орнын, бүлак көздерін неге байкастап көрмедіңіздер, - дедім, аксақалдарға қарап.
  
• 
  Ой, Нүреке, бүл жерде 300-400 метр тереңдікте ғана су бар, гелогтар солай деген... - деді бір жігіт.
  
• 
  Геологы жоқ қазақтар баяғыда күдықты қалай қазьшты? Қазір геологтарға айтсаң біз картасын сызуымыз керек, су көзі кайда, кандай тереңдікте жатыр, оны анықтау керек, тағысьш тағылар, өңгіме көбейе береді. Ол мөселелерді шешу сосьш жылдарға созылады. Ал, су бізге бүтін, дәл бүтін керек! Не істеу керек, сол үшін? Ақсакалдар не істейміз? - дедім, оларға карап. Бөрі үнсіз. Сосын:
  
• 
  Қүдық қазу жайын білетін бригадир тағайындалып, бригадалар қүрылсьш. Қанша адам керек болса да, берілсін. Су жакыннан шыкса үш мың, тереңнен шықса бес мың сом берілсін. Ақшаны өркімнің еңбегіне қарап, баршаның келісімімен, бригаданың өзі бөледі, - дедім де, ертеңіне қүрылыс барысьш көру үшін өрі карай - Мойьшты жакты бетке алып жүріп кеттік.
  

Қазак барлык уакытта өзен-көл жағаламаған. Шөбі шүйгін болса болды, бетпактың даласы болса да малынын соңьгаан ере берген. Қүдык казу аркылы жер астының мол, мүздай, дәмді суын пайдаланған. Бүл жөнінен қазактың ©зі геолог па дерсің! Бүрьга өзен-көлдің арнасы болған жерді тауып, өйтпесе, көзі көміліп қалған бүлақты аршып, қүдықты солардың табанынан қазатын болған ғой. Тіптен Қызылдың қүмыньщ ішінде де, шьвдьфауға шеген салып, су шығарған бабаларымыз, мал-жанын солай сақтап, тіршілікті жалғастырып отырған емес пе?! Сол бабаларымыздың амал-айласын кажетімізге жаратып, біз де бір марқайып түрмыз.

Содан көмекшілеріме тапсьфма бердім, канша күдьщ қазылған, оньщ қаншасы таяз, қаншасы терең, ақшасын есептеңдер деп. Сөйтсем, бір түнде 94 мың сомға күдык қазылыпты. Сол күні Бірлік темір жол станциясының бастығының машинасымен екі-үш жігітті рүқсат кағаз беріп, Шудьщ банкісіне жіберіп, ақшаны алдыртьш, көзімше қүдықшыларға таратқызьш бердім.

Соғыстан кейін өлі ешнөрсеге жарып болмаған, түк көрмей отырған халық қой, қүрылысқа катысып, ақша тауып, еңбекақының біразына мата, қант, шай алып, бір мезгіл қарық болды да қалды. Жарты жылдың ішінде өлгі Орталық бюджеттен сүрап алған он миллион сомымызды игеріп, қара күзде елді келесі көктемге дейін ауылдарына қайтардық.

Содан Мойынты-Шу темір жолы үш жылдың ішінде республиканың өз қаражатымен, айналайын, халықтың күшімен бітті. Бүрын Алматыдан Қарағандыға бару үшін Новосибирскіні айналып, алты-жеті күн жүретін халык Шу арқылы он сеғіз сағатта жететін болды. Сөйтіп, Мойынты- Шу темір жолы Қазақстан мен Орта Азияны, Ресейді, өз республикамыздың Оңтүстігі мен Солтүстігін қосатын күре тамыр жолға айналды.

Міне, балам, Мойынты - Шу темір жолы менің Совнарком болғандағы омірімнің бір белесі. Ол күндер менің санамда дөл бүгінгідей сайрап түр”.

Оңдасыновтың ел басқарудағы іскерлігі қандай, халыққа деген жанашырлығы, қамқорлығы, үйымдастырушылык қабілеті, ел тарихьга, түрмыс-төжірибесін білетін біліктілігі қай дөрежеде... тағысьш тағылар, толып жатқан сүрақтарға бір ғана оқиға, жағдай үстінде жауап алғандаймыз.

Осылай, Үлы Отан соғысы жеңіспен аяталғаннан кейін Қазакстан еңбекшілері бейбіт күрылысқа оралған. Қазақстан Үкіметі өзінің бар іс-жоспарын халық шаруашылығы мен мөдениетін өркендетуге бағыттады. Республиканьщ ауыр өнеркөсібін өркендетуге едөуір қаржы бөлінді, егіс көлемін үлғайту, егіннің шыгымдылығын арттыру, мал басын өсіру көзделді.

Жеңіл жөне тамақ өнеркөсібі өркендеді. Петропавлда “Комсомолка” тігін фабрикасы, Шымкент мақта-жіп иіру фабрикасы, Гурьев пен Қарағандыда жаңадан ет комбинаттары салынды.

Қарағанды металлургия зауытының, Екібастүз бассейніндегі көмір разрезінің қүрылысы аяқталды...

Қысқасы, Қазақстан Республикасы халық шаруашылығьш дамытуда Одақ бойынша алдыңғы қатарға шьщты. Ал, онда ел Үкіметінің, Оңдасыновтың үлесі жок деп ешкім де айта алмас.