Қазақ мемлекеттік қыздар


СҮЙЕК ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ МӘНІ



бет12/20
Дата05.11.2016
өлшемі4,28 Mb.
#400
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   20

СҮЙЕК ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ МӘНІ
Ибадуллаева З.Ө. - т.ғ.к., доцент м.а.

( Түркістан қ., Ясауи атындағы ХҚТУ)


Қазақтың дәстүрлі мәдениетінің белгілі бір бөлігін құрайтын сүйек және оның этнографиялық мәні, оның қазақи болмыстағы этномәдени ерекшеліктерін ғылыми тұрғыда зерделеу қазақ этнографиясы үшін маңызды мәселелердің бірі. Сол себептен сүйектің этнографиялық болмысы, атап айтқанда сүйектің қолөнердегі, жалпы сүйек туралы түсініктің өзі, оның әдет ғұрып, салт дәстүр мен наным сенімдер жүйесіндегі орны және ұлттық ойындар жүйесіндегі қызметтері мен өзіндік мәдени бітімдері ғасырлар бойы қалыптасқан жүйе. Сүйектің өзіндік болмыс бітімі әдет-ғұрып, салт-дәстүрлерде, қолөнерде, халықтық емдеу тәсілдерінде және ұлттық ойындарда даралануы табиғат пен халық (этнос) арасындағы заңдылық. Сүйектің этнографиялық мәнінен біз халқымыздың бай ой дүниетанымын, білгірлігі мен ілімін, ой-санасын, сондай-ақ халық шеберлігін аңғарамыз.

Сүйекке қатысты атау, түсінік, ұғымдар ең алдымен жан жануарлар мен хайуанаттар сүйегі және адам қаңқасы екендігімен ескеріле отырып, сүйекке қатысты өлшемдердің де қазақ дүниетанымында бар екендігі, оның бүгінгі өмір тұрмысында да рухани мәдениетіміздің бір қыры екендігін естен шығармауымыз керек. Сондай-ақ сүйек атауы рудың, жалпы тектің шыққандығымен түсіндіріліп, ол барлық түркі халықтарына ортақ екендігі аңғарылады. Осыған байланысты қазақ баласы бір бірімен жөн сұрасқанда «сүйегің кім?» деген. Әдетте қазақ ұғымында тайпа, ел, ру жақындастық түсініктерін де «сүйек», «сүйектес», «бір сүйектен» деген атаулармен айтқан. Мұндай жақындастық, туыстық қарым қатынастағы түсінік басқа түркі халықтарында да кездесетіндігін ғылыми зерттеулер айғақтайды. Мәселен, бұл туралы зерттеуші этнограф Д.Ескекбаевтың зерттеуінде де жан-жақты қарастырылған /1/.

Алтай, тува тілінде де тайпа, халық ұғымы – тұтастай «сүйек» деп аталады. Қазақи салт – дәстүрде сүйек сакральды күшке баланып, рухани дүниенің көрінісі саналды. Жан жануарлардың дене бөліктері саналған сүйек атауларының да әрбір салт дәстүрде өзіндік қызметі болды.

Кейбір сүйек бұйымдар осы уақытқа дейін өзінің архаикалық ерекше нанымдық мәнін жоғалтпай келеді. Ата-бабадан келіп жеткен наным-сенімдер жүйесінде мал мен жануарлардың жекеленген сүйек бөліктері қорғау, желеп-жебеу күштеріне ие. Нанымдық ғұрыпта жан-жануарлардың бас сүйегі, мүйізі, тырнағы, тұяғы, сирағы, жауырыны, қары жілігі, мойын омыртқасы, тарамысы қолданылды. Олардың кейбірі бойтұмар ретінде де тағылды.

Халықтық әдет ғұрыптарда қойдың мойын омыртқасының өзіндік қасиеті бар. Мәселен, Моңғолия қазақтарының арасында жас жұбайлар отау құрғаннан кейін күйеу жігітке қойдың мойын омыртқасын тіс тигіздіртпей жегізіп, жігіт оны түндіктен сыртқа лақтыруы қажет. Бұл қазақта «мойын тастар» деп аталады да, оның мағынасы бойынша жас отаудың түндігінен мойын омыртқаны күйеу жігіттің лақтыруы «жас отаудың босағасы берік, түтіні түзу шығатынына себепкер» деген ырыммен жасалады /2, 252-б/. Ал Қосағаш қазақтары арасында егер сүйек шаңырақтан түзу шықса онда қалыңдық бақытты болады деп есептелген /3, С.99/.

Сонымен бірге дәл осы мойын омыртқаның жас босанған әйел үшін де қадір қасиеті ерекше. Қалжаға сойылған қойдың мойын омыртқасын босанған әйелдің сыбағасы ретінде табағына тартады. Мойын омыртқаны жас босанған әйел тіс, пышақ тигізбестен, еті мен жұлыннан тазартып жегізіп ілгізеді. Халық ұғымында мойын омыртқаны бөлмей жеу, баланың мойнының тез бекуіне себепші.

Қарап отырсақ, қазақтың наным сенімінде қойдың мойын омыртқасы «өмірге жаңа келген сәбидің, оның қадам басуының, жастардың кейінгі өмір тіршілігі мойындай бекіген берік болсын, құт береке дарысын» деген мағынада жасалатындығын байқай отырып, қойдың мойын омыртқасының қазақ дүниетанымында екі дүниені жалғастырушы функциясын атқаратындығын аңғарамыз /4, 132-б/.

Халық түсінігінде кәрі жілік аталып кеткен қары жілікті үй адамдары өздері мүжіген соң, үй босағасына мал аман болады, үйді, малды ұры-қарыдан, пәле-жаладан сақтайды, - деп осы сүйек арасындағы тесігінен ши өткізіп, құрық ұстаған жылқышы тәрізді етіп іліп қояды. Қары жілік қонаққа, бөтен жат адамға емес, керісінше «ағайын мінемейді», - деп ауыл – үй адамдарының табағына салынады. «Қанына тартпағанның қары сынсын», - деуі де оның ағайын арасының, отбасы мүшелерінің сыбағасы екендігін білдіреді.

Қары жілікті қазақтар ердің алдыңғы қасына іліп, жылқы мен ер-тұрманды сақтаушы ретінде түсінген. Ал басқа түркі тілді саналған буряттар мен түрікмендерде қары жілікті бөтен адамға берген. Дегенмен де бұларда да бұл сүйектің қорғау, сақтау қасиеті болған. Қары жілік атауының мағынасы бөтен, жат ұғымын білдірді /2, 253-б/. Кәрі жілікті қазақ өсіп келе жатқан ұлы мен қызына ұстатпаған, әсіресе қыз балаға «оң жақта отырып қаласың» десе, бойдақ балаға «сүр бойдақ» боласың деген сеніммен ұстатпаған.

Жауырынға қатысты наным сенімдер тізбегін Сарыарқа қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет ғұрыптары туралы жазған М.Ибраевтың ғылыми зерттеуіне сүйенсек /5, 147-б/, төрт түлік мал өсіріп, көшіп қонып жүрген халқымыз малдың он екі мүшесінің ішінде жауырынды ерекше қадір тұтқан. Тілімізде күш иесін «жауырыны жерге тимеген» деген балама атау бар. Қастасқан дұшпан өз бақталасының күш қайратын қайтару үшін жауырын тұсындағы жұқа шеміршектің басын кесіп алу секілді оғаш әдеттер де көп замандар бойы сақталып келген.

Ертеде жауырынмен бал ашқан. Көптеген түркі, моңғол жұрттарында ұшырасатын жауға қарсы әрекет жасау шарасы болып саналған жауырынды от жалынына қақтағанда пайда болған сызат, жолақтарына қарап бал ашу («жауырын жағу»), «жауырын қарау» болжам жасау сияқты қызметтерді атқару арнайы білімді қажет етеді /6,14-б/. Сондай-ақ ірі қараның, жылқының жауырыны әріп жазуға арналған тақта ролін де атқарған.

Сақтаушы күш ретінде үй жануарлары мен жабайы аңдардың, әсіресе жылқының бас сүйегін пайдалану ырымы кең тараған. Малдың басын қарақшылыққа қою рәсімі егінді сырт көзден сақтау ниетінен туындаған. Бас сүйекті жерге тастамай, мал-жан баспасын деп биік жерлерге: қораның төбесіне, жартастың үстіне, ағаштың бұтағына ілетін. Орталық Қазақстанда асқа сойылған жылқының басын бейіттің маңдайшасына қою, Жетісу егіншілерінде қу басты қадаға шошайтып қарақшы етіп тігу кездеседі.

Біртіндеп бүкіл Орта Азиядағы сияқты қазақ егіншілерінің арасында жерге қадалған ағашқа жылқының, түйенің (сирек жағдайда сиырдың) бас сүйегін іліп қою бақшалық өнімдер мен жас егіндікті тіл көзден сақтайды деген сенім таралған. Сондықтан бау-бақшалар мен егіндік алқаптардың барлық жерлерінде тіл көзден сақтайтын тұмарлар – ағарған бас сүйектер бой түзейді. Бүгінгі күннің өзінде саяжайлық бау бақшалардан кейде сырыққа ілінген малдың бас сүйектерін кездестіруге болады.

Әйгілі жүйрік, бәйге, жорға аттардың, батырлардың аттарының басын биік таулардың, шыңдардың басына киізге тігіп, шиге орап, кебіндеп қойған. Мұны аттың басын кебіндеу деп атайды. Қазақта кейде қу басты арнайы жеке сөзбен «толағай» деп атайды. Әдетте, бас құрметті, сыйлы адамға тартылды. Бас тартылмас бұрын «бастың жолын ашу» рәсімі орын алған.

Қазақтардың ежелгі сенімі бойынша жеті қазынаның бірі болып саналатын иттің бас сүйегін сақтық мақсатында пайдалану Қызылорда облысының Жалағаш ауданындағы Таң ауылында кездескен /7, 46-б/. Көз тиген жағдайда даладан иттің бас сүйегін тауып алғаннан кейін, оны мұқият жуып, суға қайнатқан соң осы сумен баланы шомылдырады. Бұдан кейін иттің бас сүйегін таза ақ шүберекпен орап, жайлы орындардың біріне қойып, егер балаға тағы да көз тисе осы әдісті қайталайтын болған.

Балаға «көз тигенде» немесе «ит тигенде» оны діни наным-сенім белгілері, сондай-ақ мұсылмандақ негізде құран аяттары жазылған бойтұмар баланың бесігіне ілінген, арнайы «дем салушы» молда, қожа немесе сол ауылдың имамы да құран аяттарын оқу арқылы емдеген.

Ит тиюді емдеудің тағы бір түрі өте ауыр болған жағдайда иттің жатқан жеріне және иттің бас сүйегіне шомылдыру. Ол бойынша, иттің жатқан жеріне баланы жалаңаштап, ішін сол жерге тигізіп «Бисмиллә рахман-р-рахим, Тіл сұқтан аман ет, ит тигеннің итін қайтар» деп айтатын болған. Иттің басына және сүйектеріне; қабырға, омыртқаларына да түсірген. Бұл туралы, информатордың бірі; «баласының өте ауыр жағдайда ит тигендігін, және оның халінің өте нашарлауына байланысты, иттің бас сүйегін 3 рет қайнатып, 3-ші қайнатылған суды суытып жылы күйінде шомылдырған. Сонда сол күннен бастап баланың беті бері қараған» /8/ -дейді. Емдеудің мұндай жолы бала бойындағы иттің иісін ит өзі иіскегенде өзімен бірге алып кетіп, бала бойынан шығады деген түсінік бар.

Қазақи салт-дәстүрде ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан сүйек атауына қатысты біршама дәстүрлер бар. Оның қатарында «сүйек жаңғырту», «сүйекке түсу», сондай-ақ далалық этикалық нормалармен біте қайнасқан «сүйекке таңба» сияқты құбылыстар бар. Сүйек жаңғыртуқазақ дәстүрі. Халықтық дәстүрде «сүйек жаңғырту», «сүйек шатыс» деген сөздер жиі кездеседі. Бұл да үйлену, құдандалық жолына байланысты шыққан ғұрып. Бұрын құдандалы болып бірімен бірі сыйласқан екі жақ, екі ру бұрынғы іліктілікті қайта жалғастыратын болса, оны «сүйек жаңғырту» деп атайды. Яғни бұл бұрынғы үзілген құдалық қайта жалғасыт деген сөз. Жалпы қазақ рулары бұрын соңды құдалық салтты бұзбай қыз алуды немесе қыз беруді үнемі қадағалап, кей жағдайларда еске салып отырған. Қанаттас, қоныстас отырған екі елдің бұл қарым қатынасы елдің тұтастығы мен бірлігіне, әлеуметтік жағына да қатысты болған /9, 221-б/. Өзімнің жинаған этнографиялық мәліметтерім бойынша айтар болсам, осы Түркістан өңірінің тұрғыны Ауелбекова Базаркүл апаның (1948 ж. туған) айтуынша, оның күйеуінің туған шешесі ол бала күнінде қайтыс болады да, ол басқа әйелге үйленеді. Бірақ ол бала көтермей, оның күйеуіне ана болып арада біраз уақыт, дәлірек айтқанда 30-35 жыл өткенде екі ұрпақ бір бірімен суысып кетпесін деп, өгей анасы атанған екінші шешесі өзінің төркін жағы саналған еліндегі жігіттің біріне баласының қызын беруге келіседі. Бұл рәсім жоралғыны өздері «сүйек жаңғырту» рәсімі деп атаған. Бүгінде ол екі жас 30-35 жас шамасында, 3 бала тәрбиелеп отырған үлгілі отбасылардың бірі /10/. Әдетте мұндай жоралғы туысқандық, тамырластық мәселе ұзап кеткенде, ұрпақ аралық сабақтастық сақталсын деген ниетпен жасалатын болған.

Сүйекке түсу немесе сүйекке кіру – қайтыс болған кісіні ақ жауып арулауды атайды. Бұған сүйекті жуудың жөнін білетін аруақтың өзі қатарлы адамдары кіреді. Сүйегіне кіретін адамдарды марқұмның өзі де айтып кетуі мүмкін. Мәйітті жерлеудің алғашқы дайындықтарының жосын-жоралғысының бірі – «ғұсылдандыру» немесе «сүйекке түсу» болып табылады. Өлікті жуу көбінесе «сүйекке түсу», «сүйекке кіру» деп те аталады. Сүйекке кіретін адамдарды марқұм көреген болса, алдын ала белгілеп кетеді, әйтпесе оның жанашыр туыстары не басы қасында жүрген молда белглейді.

Сүйекке кіретін адамдардың саны сүйекке түсетін адамдардың саны тақ, марқұммен жұп болып шығады. Ал бұл көрініс Түркістан және Жаңақорған өңірлерінде сүйекке түсушілер саны 4 адам, ал өліктің өзімен тақ сан бесеу, яғни олар барынша жанашыр аталастар немесе аталас қожалар болады. Олардың қызметтері бірі басын сүйесе, екіншісі су беріп тұрса, үшіншісі су құйып, төртіншісі жуады. Әдетте, олар мұрындық қап, қолғап киіп жуады. Осы сүйекке түскен кісілерге, қайтыс болған адамның киім-кешектерін «теберік» («тәбәрік») ретінде таратып берген, ал мәйітті жуу үшін пайдаланған қолғапты ырым етіп жара, ісік ауруларына пайдалану үшін алған.

Саян түріктері арасында өлімді бір қара күш керек еткен соң, оның жанын, яғни «тынын» (демін) керек еткен соң алған деген сенім бар. Марқұмды олар «тоң соок» (нағыз сүйек) деп атады /11, - С.92-93/.

Қазақи салт санада дәстүр және ерекшелікті бұзғаны болса немесе оғаш қылығымен ел арсында көзге түссе, онда ол жанұясы, туған-туысқаны, айналасы тарапынан шеттетіліп, сүйекке таңба салған, яғни бір қауым елге немесе бір рулы елге таңба салған адам болып есептелінген. Бұл көрініс Орта Азия және түркі халықтарының арсында да бар. Ал керісінше, қандай да болмасын жауапкершілікті іс тындырып, ел көзіне өзінің қадір қасиетімен, асқан жомарттығымен танылатын кісілерді «сүйегі асыл» деп атаған.

Мал сүйектерінен де әр түрлі ұлттық ойындар: ақсүйек, асық, тобық сияқты түрлері кең тарады. Асық ойыны балалар үшін өте ұқыптылық пен шапшаңдықты, әрі білгірлікті танытатын ойын түрлерінің бірі. Әдетте асық жіліктегі асық балалар еншісіне берілген. Мәселен, сонау көне дәуірлердің өзінде-ақ балалар жерленген қабірлерде көп мөлшерде қойдың асықтары кездеседі, олардың көбі қызыл жосамен боялған, ал қайсыбірінде өңдеудің іздері байқалады. Мұны бүгінгі күннің көрінісінен де байқауға болады. Себебі көп асықты иеленген ауыл балалары асықтың ішінен кейбірін қызыл бояумен бояп, оны сақа деп атаған.

Тобық ойыны әдетте жезде мен балдыз арасында, тамырлас, дос жарандар арасында, сондай-ақ құрбы құрдастар арасында ойналатын ертеден келе жатқан ойындардың бірі. Ол бойынша мүжілген тобықты ойнаушы екі адам келісе отырып, оған куәгерлер міндеттей отырып, тобықты біреуі жасыруы тиіс. Ойынның шарты бойынша тобықты жасырушыдан екіншісі тобықты кез келген уақытта сұрауы тиіс. Егер оны жасырушы дер кезінде көрсете алмаса, онда ол үшін жасырушы сұраушыға айып төлеген. Әдетте, айыптың шамасы немесе сый сияпаты алдын ала ойын басталмас бұын келісіледі де, жасырушы сол айтылған уәдесінде тұрады. Бүгінде мұндай ойнаушылар арасында негізгі берілетін айыптар ұсақ түйек бұйымдардан бастап, зергерлік алтын бұйымдарға дейін, керек десеңіз үй жиһаздары мен көлік түрлеріне дейін ауысып жатқандығын ел арасындағы мәліметтер растайды.

Сүйекті халқымыз көненің көзі, теберігі, қасиеті ретінде мойындап, қадір тұтқан. Сүйектің нанымдық қасиеті мен оның қолөнердегі орнын халқымыз көне дәуірден-ақ білген. Сүйек ұқсату өнерінің тамыры өте тереңде жатыр. Сүйек бұйымдар мен сүйектеу өнерінің даму эволюциясы туралы сөз еткенде ең алдымен тас дәуірінен бастаймыз. Мәселен, орта тас дәуірі – мезолит кезеңінің ең басты өнертабысы – садақ. Шынына келгенде ол адам баласына жоғарғы палеолитте ақ мәлім болған. Бірақ оның кең таралуы жеке аң аулауға көшуге байланысты қажет болды /12, 82-б/. Қазақстан аумағында қола дәуірі қоныстарының көп екені мәлім. Оларға жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары, сол дәуір тайпаларының қолөнер кәсіпшілігінде сүйек бұйымдардың болғандығын және тұрмыста сүйек заттар да қолданылғанын анықтайды /12, 109-б/. Ерте темір дәуірінде де сүйек бұйымдар да өз жемісін тапты

Қазақ қолөнерінде сүйек пен мүйіз өңдеу ісі өз алдына жеке кәсіп ретінде бөлінбеген. Ертеректен сүйектен кейбір еңбек құралдары мен қару жарақ бөлшектерін жасаған. Ағаштан жасалатын үй жиһаздары мен ыдыс аяқтар сияқты тұрмыстық бұйымдарды, атап айтқанда кебеже, асадал, адалбақан, төсекағаш және ожау, тегене, тостаған сияқты ыдыстарды көркемдеу үшін мал сүйегін кеңінен пайдаланған. Қазақ шеберлері музыка аспаптарын әзірлегенде, оларды әшекейлеп безендіру үшін мүйіз бен сүйекті кеңінен қолданған /13, 77-82-б/.

Малдың, жабайы аңдардың сүйегі мен мүйізінен әр түрлі сәнді әшекей бұйымдар жасаған. Сүйектен жасалған бұйымдар өздерінің шығу тегін сонау ерте дәуірден бастағанымен, ол бүгінде қолданыстан шығып қалған. Десек те сондай сүйек бұйымдарының бірқатарын қазақ қолөнер шебері, әрі этнограф Д.Шоқпарұлының мәліметтері бойынша тарқатсақ /14, 77-б/: ұста, зергерлер көріктің көмейіне көмір салуға, ыстық шоқты көсіп алуға, күл шығаруға арнайы малдың жауырын сүйегінен жасалған қалақты қож немесе қожы, қазбай деп атаса, ірі қараның қос жауырынан жасалған бұйымды ескек деген. Ал қойдың, ешкінің кәрі жілігінің құрығынан әзірленеген бұйым тоқубіз, қойдың, ешкінің асық жілігінен жасалған шүмек, сонымен бірге ұршықбас, жебе, сүңгі, түтік сияқты бұйымдарды пайдаланған.

Сүйектен жасалған бұйымдардың кейбірі болмаса, бүгінде сүйек бұйымдар қолданыстан шығып қалған. Олар тек музей қорларында ғана сақтаулы. Сонымен, сүйектің этнографиялық мәніне қатысты құбылыстар кешенді жүйе ретінде өмір сүріп, халықтық этномәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде көшпелі ортада өмірдің барлық салаларымен (қолөнермен, салт-дәстүрмен, наным-еніммен, халықтық емдеумен, ұлттық ойындармен) байланысқан құбылыс. Мұның өзі этномәдени байланыстарды реттеу мен үйлестірудегі басты тетік.


ӘДЕБИЕТТЕР
1.Ескекбаев Д. Қазақтың байырғы дүниетанымы және түркі әлемі // Тарих тағлымы ХХІ ғасырда: Халықаралық Е.Бекмаханов оқуларының материалдары. 2 бөлім. Алматы, 2001. 221-227 – бб.

2.Қатран Д. Қзақтардың қазіргі кезеңдегі дәстүрлі ғұрыптық тамақтану жүйесі. // Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі және бүгіні. Алматы, 2001. 245 – 258 бб.

3.Шаханова Н.Ж. Мир традиционной культуры казахов. Алматы, 1998.

4.Тоқтабай А., Сейтқұлова Ж. Төрт түліктің қасиеті. Алматы, 2005.

5.Ибраев М. Сарыарқа қазақтарының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары. 1 –том: біртұтастығы және ерекшелігі. – Алматы, 2005. – 328 б. 141-150-бб.

6.Хинаят Б. Қазақтың дәстүрлі малдәрігерлік білім жүйесі (тарихи-этнологиялық зерттеу). //Тарих ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған автореферат. Алматы, 2001.

7.Әжіғали С., Оразбек Е. Қазақтардың дінге сенгіштігі // Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет – ғұрыптары. 1 –том: біртұтастығы және ерекшелігі. – Алматы, 2005. – 328 б. 37-72-бб.

8.Ел арасынан жиналған этнографиялық мәліметтерден

9.Кенжахметұлы С. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. Алматы, 2007.

10.Ел арасындағы этнографиялық мәліметтерден

11.Бутанаев В.Я., Монгуш Ч.В. Архаические обычаи и обряды саянских тюрков. Абакан, 2005.

12.Қазақстан тарихы (Көне заманнан бүгінге дейін). Төрт томдық. 1 том. Алматы, 1996. – 544 бет.

13.Шоқпарұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы, 2007

14.Шоқпарұлы Д. Қазақтың қолданбалы өнері. Алматы, 2007; Сүйектерге жан бітсе //Ана тілі. 1992. 17сәуір.


ТҮЙІНДЕМЕ
Мақалада қазақтың дәстүрлі қолөнеріндегі сүйек ұқсату өнерінің қалыптасу мәселелері қарастырылған.

РЕЗЮМЕ
Статья посвящена рассмотрению вопросов формирования косторезного исскуства казахов.



ЭТНОКУЛЬТУРНЫЙ ОБЛИК НАСЕЛЕНИЯ ЖЕТЫСУ
Калыш А. Б., к.и.н., доцент (г.Алматы, Казгосженпу)
Известно, что одним из важнейших индикаторов характера и направленности развития этнокультурных процессов в Жетысу является этноязыковая ситуация. Длительность территориального контакта и полиэтнический состав населения региона способствуют интенсивным процессам языкового взаимодействия. Данный процесс характеризуется развитием процессов утраты национальных языков дисперсными группами, проживающими за пределами территории основного расселения (см. таблицу 1). Так, в Алматинской области по переписи населения 1999 г. лишь немногая часть белорусов, поляков и украинцев владели родным языком, соответственно 14,8–15,4–18,2 % /1, с.68/.
Таблица 1

Население Алматинской области по национальностям и владению языками /1, с.68, 74/.



Этносы

Все население

Из них владеют языком

родным

казахским

русским

Все население

Всего в том числе

1 558 534

93,0

17,8

56,4

Казахи

926 137

99,1

-

69,6

Русские

339 984

100,0

24,8

-

Уйгуры

140 725

87,5

82,8

68,4

Турки

28 187

79,2

69,3

86,3

Немцы

18 927

23,9

26,8

97,6

Корейцы

17 488

35,3

35,3

95,0

Азербайджанцы

16 073

41,3

66,0

88,7

Сельское население

Всего

в том числе



1 093 581

93,6

17,8

57,3

Казахи

713 833

99,1

-

64,4

Русские

160 687

100,0

25,1

-

Уйгуры

121 400

88,0

83,1

65,0

Турки

21 729

79,8

70,7

86,5

Немцы

10 203

23,1

27,6

97,8

Корейцы

7 122

38,6

27,2

95,7

Азербайджанцы

12 970

39,7

67,7

88,0

Необходимо отметить, что сельская среда значительно консервативнее и в меньшей степени подвержена развитию процессов утраты своего языка крупными этносами, проживающими компактно. Например, от 79,2 до 79,8% турков, от 88,0 до 87,5 % уйгур и 99,1 % казахов ориентированы на свои национальные языки. Одновременно возрастает доля русскоязычного населения, особенно среди белорусов (98,8–991 %), украинцев (97,9–98,4 %), немцев (97,6–97,8%), поляков (96,6–97,1%), корейцев (95,0–95,7%) в меньшей степени среди немцев (26,3 %) и татар (18,7 %) /1, с.67, 73/.

Русский язык как средства межнационального общения глубоко проник в структуру языкового общения исследуемых этносов. Практически у всех этносов прослеживается стабильное возрастание удельного веса хорошо знающих русский язык. Это в первую очередь относится к украинцам, белорусам, немцам, казахам и т.д. Аналогичные тенденции отмечены исследователя во всех регионах нашей республики /2/.

Все более важным фактором развития этноязыковых и этнокультурных процессов является двуязычие, которое обеспечивает коммуникативную

Таблица 2 Распространение двуязычия среди различных этносов

Алматинской области в 1999 г. /1, с.67, 73/.




Этносы

Все население

Из них владеют

одним языком

двумя и более

Все население

Всего

в том числе



1 558 534

38,8

61,2

Казахи

926 137

30,3

69,7

Русские

339 984

74,4

25,6

Уйгуры

140 725

13,5

86,5

Турки

28 187

14,1

85,9

Немцы

18 927

56,9

43,1

Корейцы

17 488

49,9

50,1

Азербайджанцы

16 073

18,8

81,2

Сельское население

Всего

в том числе



1 093 581

38,2

61,8

Казахи

713 833

35,4

64,6

Русские

160 687

74,2

25,8

Уйгуры

121 400

14,1

85,9

Турки

21 729

13,8

86,2

Немцы

10 203

56,7

43,3

Корейцы

7 122

46,5

53,4

Азербайджанцы

12 970

18,3

81,7

функцию языка среди представителей различных этнических групп, способствует взаимообогащению и взаимодействию национальных культур. В изучаемом регионе, равно как и по всей республике в целом, распространено национально-русское двуязычие: казахско-русское, уйгурско-русское, немецко-русское и.т.д. Особенно это заметно в этноконтактных зонах расселения, менее – в моноэтнических. Например, на вопрос: „Каким языком свободно владеете?» от 76,5% до 82,1% опрошенных казахов в Енбекшиказахском и Коксуском районах Алматинской области указали на одновременное ипользование родного и русского языков. Идентичные процессы зафиксированы учеными и в других регионах Казахстана /3/.

Указанная нами ранее языковая особенность коррелируется и данными переписи 1999 г. (см. таблицу 2). По ней видно, что высокие показатели знания двух и более языков свойственны представителям тюркских этносов. Например, среди каракалпаков, кыргызов, крымских татар, узбеков, уйгур, турков и азербайджанцев на билингвизм ориентированы свыше 80%. Несколько ниже этот показатель у казахов, башкиров, татар и туркменов /1, с.67, 73/.

В то же время в Алматинской области высок показатель трехъязычия. Так, на знание третьего языка в Енбекшиказахском районе указали 25,5% казахов, 38,6% уйгур, 53,3% представителей из национально-смешанных семей.

Если взять казахский язык, то им в основном владеют представители тюркских этносов (уйгуры, турки, татары и др.), для которых знание данного языка в значительной степени облегчено родственностью языков, продолжительным периодом совместного проживания и т.д. (см. таблицу 3).

Таблица 3



Степень владения государственным языком среди основных этносов Алматинской области в 1999 г. /1, с.196, 200/.

Этносы


Все население

Степень владения государственным языком, в %

Изучают государст-венный язык

Владеют

из них слабо владеют

не владеют

Все население

Всего

в том числе



1 558 534

76,7

8,2

23,3

18,0

Казахи

926 137

99,1

0,4

0,9

1,1

Русские

339 984

24,8

20,2

75,2

53,9

Уйгуры

140 725

82,8

18,1

17,2

19,6

Турки

28 187

69,3

19,4

30,7

24,9

Немцы

18 927

26,8

20,0

73,2

52,8

Корейцы

17 488

27,6

20,6

72,4

64,8

Азербайджанцы

16 073

66,0

19,3

33,9

26,6

Сельское население

Всего

в том числе



1 093 581

82,5

6,8

17,5

12,7

Казахи

713 833

99,1

0,3

0,9

1,0

Русские

160 687

25,1

19,2

74,9

46,9

Уйгуры

121 400

83,1

18,2

16,9

19,3

Турки

21 729

70,7

20,1

29,3

24,5

Немцы

10 203

27,6

19,1

72,4

47,1

Корейцы

7 122

27,2

18,6

72,8

53,7

Азербайджанцы

12 970

67,7

18,6

32,3

24,6

По степени владения государственным языком можно сделать следующие дифференциацию: каракалпаки (92,4% всего населения и 92,8% сельского), кыргызы (89,0–90,5%), уйгуры (82,8–83,1), турки-месхетинцы (79,4–79,7%), туркмены (77,0–77,5%), узбеки (76,3–78,6%), татары (74,9–75,6%), дунгане (73,1–73,6%), татары крымские (71,1–71,4%), турки (69,3–70,7%), башкиры (66,8–74,7%), азербайджанцы (66,0–67,7%) и т.д. /1, с.196, 200/.

Слабое владение казахским языком русскими, украинцами, немцами и другими европейскими этносами можно объяснить следующими факторами. Во-первых, прежней государственной политикой центра, искусственно ограничивавшей сферы использования национальных языков, включая казахского. Во-вторых, отсутствием у них стремления к овладению этим языком В-третьих, слабым контролем надлежащими государственными органами реализации Закона о языках /4/. В то же время в постсоветских республиках Прибалтики, Кавказа и Средней Азии такой проблемы не существует, там русскоязычное население не только понимает, но и владеет языками титульных этносов.



Теперь, перейдем к рассмотрению повседневной культурно-бытовой жизни сельского населения исследуемого региона. Известно, что формирование системы ценностных ориентации во многом обусловлено социально-экономическим развитием региона, расширением параметров культурного функционирования, тесным переплетением и синтезом традиционной этнической культуры и реалиями современной культурной сферы. Они определили интенсивное освоение всеми этносами изучаемого региона интегральной совокупности культурно-значимых признаков и социально-престижных норм жизнедеятельности общества в сфере культуры. На этой основе по многообразным каналам происходит усвоение различных форм культуры.

Действенными каналами обогащения духовного мира сельского населения, передачи межэтнической, культурной информации являются такие средства массовой информации, как телевидение, радио и печать.

Несомненно, ведущая роль среди средств массовой информации принадлежит телевидению, как по оперативности передач, так и по масштабам зрительской аудитории. Населению Алматинской области транслируются одновременно множество телевизионные программ, как отечественные, так и зарубежные, в основном российские. Свыше 80% опрошенных респондентов вне зависимости от этнической принадлежности ответили, что постоянно смотрят телепередачи. Аналогичное преобладающее место телевидения в структуре свободного времени граждан отмечены и в других регионах нашей республики, а также за его пределами /5-6/. С другой стороны, широкое распространение телевидения способствует преимущественно пассивному и однообразному восприятий духовных ценностей, так как оно в основном ориентировано на массового зрителя. Порождаемая им массовая культура часто отвлекает молодежь и особенно детей от других активных форм культурной деятельности.

Радио, благодаря своей доступности, является одним из самых оперативных средств передачи информации и оценки в краткой и квалифицированной форме важнейших событий дня, происходящих как в республике, так и в мире. В основном в радиопередачах слушателей привлекают последние известия, новости, международная жизнь, музыкальные передачи. Сельчане охотно слушают передачи различных программ республиканского радио, включая программу «Шалкар» и областного радиовещания на казахском, русском, немецком, уйгурском, корейском языках. Как показали опросы, практически все сельское население Алматинской области слушает радио, часто на двух языках. Так, на вопрос: «На каком языке слушаете радио, смотрите телевидение?» от 85,1% до 92,0% опрошенных казахов указали на использование родного и русского языков.

Значительную часть культурной информации (и не только культурной) сельский житель получает из периодической печати. Однако не все сельчане одинаково ориентированы на чтение газет и журналов. Здесь сказывается влияние разных социально-профессиональных и возрастных групп населения. С повышением уровня образования населения увеличиваются читательские запросы и потребности. По нашим данным, на ежедневное чтение газет указали в своих ответах более половины опрошенных респондентов вне зависимости от этнической принадлежности. В тематиках выписываемых газет и журналов их прежде всего интересуют международная жизнь, новости республики и за ее пределами, информация об общественной жизни и спорте, сельском хозяйстве и технике, науке и культуре и другие. В языковом аспекте указанные источники информации используются по-разному. Например, в моноэтнических селениях от 51,8% до 53,3% опрошенных казахов читают периодическую печать только на родном языке, от 46,7% до 47,5% – на обоих языках, родном и русском. Аналогичные показатели по полиэтническим селениям составили соответственно 27,6%–31,5% и 65,7–66,5%, что еще раз свидетельствует о том, что совместное проживание казахов с русскими и другими контактирующими этносами значительно влияет на язык чтения периодической печати, способствует взаимообогащению национальных культур. Схожие тенденции отмечены этносоциологами в Меркенском районе Жамбылской и Туркестанском районе Южно-Казахстанской областей /7/.

Такое же высокое место в жизни сельского населения Жетысу занимает музыкальная и танцевальная культура. Они содействуют формированию как интернациональных культурных установок, так и подъему национального самосознания. Казахи, как и в других областях республики больше ориентированы ни национальные виды культурных ценностей. От 66,7% до 80% опрошенных казахов предпочитают слушать казахскую народную музыку. В то же время у них невелик интерес казахским танцам, порядка 16,7%. По нашим полевым материалам особенно притягательны в народной музыке домбровая. Она представлена многочисленными произведениями выдающихся казахских композиторов Курмангазы, Даулеткерея, Таттимбета, Дины Нурпеисовой, Нургисы Тлендиева и др. С другой стороны, у казахов проявляется глубокий интерес к аналогичным ценностям других народов, включая русских. Например, на любовь к русской народной музыке и танцам указали в своих отлетах от 25,0% до 53,9% казахов. Идентичной популярностью пользуются среди других контактирующих этносов казахские народные песни и танцы. Так, в Енбекшиказахском районе соответственно 44,4% и 48,1% опрошенных русских отдали свое предпочтение отмеченным видам искусства. Наблюдение над соотношением потребления национального музыкального искусства и искусства других народов изучаемого региона позволяет говорить о его гармоничности, когда интерес к инонациональной культуре во многом не связан с ограничением собственной национальной культуры. Одновременно у всех опрошенных респондентов независимо от этнической принадлежности, преимущественно у молодежи проявляется достаточно высокий интерес к современной эстрадной музыке и танцам, соответственно от 60,0% до 73,7% и от 42,1% до 68,4%. Противоположная тенденция зафиксирована нами в отношении к симфонической музыке (от 0,9% до 6,7%) и балету (от 6,7 до 15,8%), что подтверждается аналогичными данными по другим регионам Казахстана

Таким образом, этноязыковые процессы в Жетысу характеризуются сложностью и рядом отличительных черт по сравнению с этноязыковой ситуацией в республике в целом. Будучи этноконтактной зоной данный регион отличается большей ин­тенсивностью процессов утраты национальных языков дисперсными субэтническими группами, проживающими за пределами территории основного расселения; значительным развитием национально-русского и русско-национального двуязычия; широкими масштабами функционирования русского языка не только в качестве языка межнационального общения, но и в качестве родного языка для все более значительной части нерусского населения; определенными сдвигами в знании государственного казахского языка европейскими этносами; ростом владении этого языка представителями тюркских этносов, а также дунганами и курдами.



Приведенные данные также убедительно свидетельствуют о наличии у сельских жителей изучаемого региона устойчивого стремления к расширению сфер культурного потребления. При этом их культурные интересы не замыкаются рамками лишь национальной культуры, а обнаруживают направленность на освоение культурных достижений совместно проживающих этносов, равно как и общемировой культуры. Тем самым в этнокультурном облике населения исследуемого региона отчетливо прослеживается диалектическое взаимодействие национального и интернационального: многие из рассматриваемых компонентов культуры, приобретая даже интернациональный характер, одновременно сохраняют национальную форму и этнические особенности. С другой стороны, нельзя не отметить и процессов утраты определенной частью молодежи навыков к воспроизведению и развитию многих жанров национальной художественной культуры.

Вместе с тем, несмотря на наличие указанных тенденций, которые сближают культурные устремления жителей села с ценностными установками городского населения, их удовлетворение в сельских районах оказывается неполным. Основным способом осуществления культурных запросом сельчан являются средства массовой информации, особенно телевидение, чего нельзя сказать о работе культурно-просветительных учреждений.

ЛИТЕРАТУРА

1.Национальный состав населения Республики Казахстан. Т. 2. Население Республики Казахстан по национальностям владению языками / Итоги переписи населения 1999 г. в Республике Казахстан. Статистический сборник. Алматы, 2000. 272 с.

2.Сулейменова Э.Д., Смагулова Ж.С. Языковая ситуация и языковое планирование в Казахстане. Алматы, 2005. С.47-71.

3.Шаймерденов Е.Ш., Шаукенова З.К., Ракишева Б.И. Языковая ситуация в Республике Казахстан (по данным социологического исследования) // Саясат-Polis. 2001. № 1.С. 22-28.

4.Основные законодательные акты о языке в Республике Казахстан. Алматы, 2001. –С. 6.

5.Абдраманов Е.С. Оңтүстік Қазақстан ауыл тұрғындарының мәдени өміріндегі телевизияның орны // ХҚТУ хабаршысы. Қоғамдық ғылымдар сериясы. Түркіствн, 2004. № 1. 134-141 бб.

6.Асанканов А.А. Социально-культурное развитие современного киргизского населения. Фрунзе, 1989.С.90-96.

7.Абдраманов Е.С. Оңтүстік Қазақстан ауыл тұрғындарының рухани өмірінде – мерзімді баспасөздің орны // Қазақстан археология зерттеулері: «Марғұлан – 14» ғылыми-практикалық конференцияның еңбектері. Шымкент-Алматы, 2002. 188-192 бб.

РЕЗЮМЕ


В статье на основе статистических и этносоциологических материалов рассматриваются современные языковые процессы и культурные ориентации среди основных этносов Алматинской области.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Алматы облысы негізінде ірі этностар арасындағы қазіргі кездегі тілдік үрдістер мен мәдени бағыттар статистикалық және этносоциологиялық материалдар арқылы қарастырылған.




Каталог: attachments
attachments -> Формирование профессиональных умений и навыков
attachments -> ҚазақТҰтынуодағЫ
attachments -> История финансовой науки и ее развитие в России
attachments -> Актуальные проблемы международных отношений
attachments -> Ұлы баба есімі дәріптелді  Жаңа кітап баспадан шықты  Кітап тұсаукесеріне әзірлік
attachments -> Биография великого инструмента
attachments -> Урок музыкальной литературы в 5-м классе. Тема урока: И. С. Бах. Органное творчество
attachments -> «Найрозумніший» 8 клас І тур
attachments -> Қазақ мемлекеттік қыздар
attachments -> Програма за развитие на читалищната дейност в община пещера за 2016 година


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   20




©www.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет