Қазақ тілі сабақтарында сөздік жұмыс арқылы оқушылардың тілін дамыту

Еліміз егемендік алып, қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болғалы, қазақ тілін жан - жақты үйрету, мәнерлі тіл құралдарының барлық байлығын игерген болашақ жастарды тәрбиелеу міндеті болып отыр. Сол себепті бүгінгі жастарымызды қазақ тіліне деген ынта-жігерін, сүйіспеншілігін арттыру, құрметтеу, алған білімін практикада қолдана білуге үйрету міндет болып табылады.

Қазақ тілінің грамматикалық заңдылықтарын үйретуді тіл дамыту жұмыстарымен сабақтастыра жүргізу - тілді сапалы әрі жеңіл меңгертудің бірден - бір тиімді жолы.

Тіл дамытудың ең алғы шарттарының бірі - сөздік  жұмыс.

1. Мазмұнды түрде сөйлеу

2. Жүйелі түрде сөйлеу

3. Мәнерлі түрде сөйлеу

4. Нақты түрде сөйлеу

Мазмұнды түрде сөйлеу - ойды айқын, сендіре, оқушыға немесе тыңдаушыға әсер ете білу шеберлігі. Мұнда тиісті сөздер таңдау, фразалар құрастыру, жалпы әңгімедегі көңіл-күйді білдіре алушылық үлкен қызмет атқарады.

Нақты түрде сөйлеу– баланың сөйлеу тілінде нақтылық, дәлділік қажет. Әрбір сөз дұрыс айтылуды, дыбысталуды қажет етеді. Онсыз сөздің мағынасы, әсері болмайды.

2. Белгілі және жаңа сөздерді қолдану, пайдалану аумағын, көлемін көбейту, үйренген сөздермен салыстыру арқылы пайдалану.

3. Сөздің стилистикалық рөлін және лексикалық категориясын бақылау арқылы үйрету.

4. Сауатты сөйлеуде көркем сөздерді пайдалану, оның грамматикалық тұлғаларын аңғарту, өмірмен байланыстыру.

5. Синоним, антоним, көп мағыналы сөздерге талдау жасау, астарлы сөздердің мағынасын нақтылау.
6. Сөздерді дұрыс қолдануға мүмкіндік жасау, яғни әрбір оқушы сөйлегенде, сөйлем құрағанда мүмкіндігінше жаңа сөз қосып отыру.

Сөздікті байытудың негізгі көзі – оқулықтағы мәтіндер, жаттығулар, өлеңдер, мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, жаңылтпаштар, тапсырмалар, мұғалімнің сөзі, т.б. Оқушы оқыған мәтіннің мазмұнын дұрыс қабылдау үшін, сөздік жұмыстарының мұқият жүргізілуі қадағаланады, яғни балаға түсініксіз бірде-бір сөз болмауы керек. Мәтіндегі кездесетін түсініксіз сөздер мен ұғымдарды түсіндіру 3 кезеңде жүргізіледі:

Қорыта айтқанда, сөздік жұмыстарының ең маңызды бөліктерінің бірі - оқушылардың үйренген сөздерінің белсенділігін арттыру. Ол үшін сабақ сайын жүйелі түрде арнаулы тапсырмалар ойластырылып отыруы керек.

Оқушы өзінің үйренген сөздерін ауызекі сөйлеу тілінде қолдана білсе, оның ақыл ойын дамытуға әсер етеді. Бұл жөнінде Л. Н. Толстой: «Балаға үйренген сөзін қолдана білуіне жағдай жасау керек, үйренген сөзін сөйлеу тілін өзінің ауызекі сөйлеуінде бір рет қолданса, ол өзінің жеке меншігіне айналады» - деп айтқан еді. Демек, сөзді орынды қолданып, оның мағынасын жетік білетін бала өз бетімен сөйлем құрап, оның мағынасын түсініп, сөйлеу тілінде шебер қолданатыны сөзсіз. Оқушыны осындай деңгейге жеткізу үшін, сабақты қызықты, тартымды өткізе білу, мұғалімнен көп ізденуді, білімділікті, қабілеттілікті, тапқырлықты қажет етеді. Осы мақсатта әр түрлі әдіс-тәсілдерді пайдаланып, тіл дамыту жаттығуларын, шығармашылықты талап ететін тапсырмаларын үнемі қолданып отыру керек.

Жоғарыда аталған әдіс-тәсілдер пайдалану арқылы игерілген жаңа сөздер ауызша, жазбаша сөзде үнемі қолданылып отырғанда ғана сөздік жұмыстары нәтижелі болып, оқушыларды терең білім алуға, сөйлеу дағдысын қалыптастыруға, ізденімпаздыққа, өз бетімен білім жетілдіруге баулып, шығармашылық қабілеттерін дамытады.