Бітібаева Қ. О оқушыларды ғылыми-зерттеу жұмысына баулу жолдары

Іске сєт, жас ізденуші, талапты дос! Шоќан бабаларыњдай ѓылымныњ бар саласын мењгеруге асыѓыњдар. Абай бабаларыњдай ѓылым мен білімді ењ басты ќазынам, байлыѓым деп есептеп, сол биікке жету ‰шін маќсатты µмір с‰ріњдер. Ењ бастысы, ізденіњдер, іздегеніњді табуѓа ењбектеніњдер.

Адам баласынан адам баласы

ақыл, ғылым, ар, мінез деген

кµп нєрсені ести білуге, кµп нєрсені

кµкейге т‰юге тиістісіњ.

Софокл
Ќай ѓылыми ж±мыс болмасын, ол µзекті проблемалардан туындайды. Ал «проблема» ескі грек сµзі. Аудармасын «ќиындыќ, кедергі, шешімін к‰тіп т±рѓан мєселе» деп т‰сіндіруге болады. Мысалы, ќарапайым ѓана деректер келтірейік. Жер неге сілкінеді, таулар, Ай, К‰н, Ж±лдыз ќалай пайда болѓан деген т.б с±раќтар ѓылымныњ дамуына т‰рткі болѓан. Адамдар сонау алѓашќы ќауымдыќ ќ±рылыстыњ µзінде табиѓаттыњ, жаратылыстыњ тылсым д‰ниелеріне ‰њілген. Єр т‰рлі саланы зерттейтін ѓылымдардыњ барлыѓы да адам баласыныњ «білсем», «танысам» деген ынталарынан туындаѓан. Ж±мбаќ д‰ниелер проблеманы туѓызѓан, ал проблемалар б‰гін µздеріњ білетін не бір ѓылым саласыныњ тууына, дамуына ықпал еткен.

Ѓылыми ізденіс таќырыптары проблемалардан туындайды дедік. Егер айналаѓа, ќ±былыстарѓа, µзіњ оќып ж‰рген пєндерге ‰њіле ќарасањ, кµп проблемаларды табуѓа болады. Шынайы ізденіс ‰шін байыптылыќ, ањѓарымпаздылыќ, ойлылыќ ерекше керек. ‡стірт оќу, баѓа ‰шін оќулыќтаѓы, немесе ±стаздарыњныњ айтќанын ќайталап шыѓу ізденіске жетімсіз. Ол ‰шін µздеріњде зерделілік, талдай білу, саралай білу, сыни кµзќараспен ќарай білу даѓдылары болу керек. Даѓды да наѓыз ойлы ењбектен туындайды. Осыны еске ±ста.

Проблеманы іздеудіњ ењ оњтайлы жолы - бір нєрсені єр т‰рлі жаѓынан кµре білу; дайын т±жырымдардыњ µзіне де сыни кµзќараспен ќарау, басќа шешімін іздеу, оны табуѓа ењбектену болып келеді.

¤здеріњ білесіњдер, біздіњ ата-бабамыз кµшпелі ел болѓан. К‰ндіз ќой баѓып ж‰ріп, т‰нде оны к‰зетіп отырып, табиѓаттыњ тылсымына ‰њіліп, ойѓа, ќиялѓа батќан. Ѓылым, білімі жоќ сахарада еш жерде жазылмаѓан жањалыќтар ашылып жатќан. Байќампаздыќ, µмір тєжірибесініњ негізінде олар ќай к‰ні жањбыр жауады, не боран соѓады, биыл ќыс жылы бола ма, єлде суыќ бола ма т.б алдын-ала болжап отырѓан. Шµптерге ‰њіліп, олардан ем-дом жасаѓан. Мысалы, жалбыздыњ дененіњ ќызуын басатынын, кермек иісті жусанныњ, г‰лдердіњ талай ауруларѓа ем болатынын тєжірибелірініњ негізінде дєлелдеген. Ќымыздыњ, ш±баттыњ µкпе ауруына таптырмайтын емдік ќасиетін де, ењ алдымен, кµшпенділер ашќан. ¤здеріњ биологиядан оќып ж‰рген ген (тек) мєселесіне де ата-бабамыз ерекше кµњіл бµлген. Ќан тазалыѓын саќтауды, сµйтіп ±рпаѓын мыќты, дені сау етіп µсіруді µмірініњ маќсатына айналдырѓан. Жаќын-туыстардыњ ‰йленуіне ќатал тыйым салѓан. Арасы жеті атаѓа толмайтындарды ‰йлендірмеген. Єр саладаѓы ѓылымныњ дамуы, оныњ ашып жатќан жањалыќтарыныњ барлыѓында да адамдардыњ µмір бойы жинаќтаѓан тєжірибесініњ де жатќандыѓы даусыз шындыќ. Ќазіргі дамыѓан, ѓылыми медицина халыќтыќ медицинаны жоќќа шыѓармайды, керісінше, халыќтыњ µмірлік тєжірибесін практикаѓа пайдаланып келеді. М±ндай мысалдарды кµптеп келтіруге болады.

Сµз µнері де проблемаларѓа толы. Єдебиеттегі проблемалар сол кµркем туынды негізінде жатќан ќалам иесініњ кµтерген ойынан, айтайын, берейін деген маќсатынан туындайды. «Єдебиет – ќоѓам айнасы» дейді, кµркем туындыда ќаламгер сол ќоѓамдаѓы басты µзекті проблемаларды кµрсетуге тырысады. Мысалы, ±лы Абайдыњ кµп µлењі µз халќын, µзі µмір с‰рген ортаны ащы сынауѓа негізделеді. Себебі неде? Себебі Абай µз халќыныњ, ќоѓамыныњ басындаѓы басты кемшіліктерді т‰сіне білді. Содан шыѓу жолын іздеді, оны сынау арќылы халќын оќу-білімге ‰ндеді, имандылыќ, тазалыќќа тєрбиелегісі келді. Аќын ќазаќ халќыныњ артта ќалу себебін жалќаулыќ, ќарањѓылыќтан іздеді. Осы проблемалар Абайдыњ кµп µлењдерініњ туу себебіне єкелді.
Сонымен, проблеманы ќалай табуѓа болады екен, соныњ айналасында ойланып кµрелік.

Іздену, зерттеу ж±мысын проблема (жауабын тосып т±рѓан, немесе єлі де д±рыс шешілмеген, ќарама-ќайшы пікірлер) туѓызады дедік. Проблеманы табу оњай емес. Ол ашыќ т±рмайды, «мен м±ндамын» демейді. Егер сеніњ білім алуѓа деген ынтањ, оны мењгеруге деген салмаќты, ж‰йелі ењбегіњ болмаса, ењ бастысы, білімді саралап, талдап, зерделі оймен алмасањ, оныњ негізінде жатќан проблеманы да байќай алмайсыњ. Ќарапайым ѓана мысалдар келтірейік. Мысалы, міне, ертегілерді оќып жатырсыњ делік. Алдын-ала µзіње маќсат ќой:

-Ертегі деген не?

-Ол туралы б±рыннан не білемін? (Оны саралап, жазып ќоюыња да болады).

-Б±рынѓы білгеніме не ќосылды, ол ќандай ±ѓым, біліммен толыќты. «Нені білдім», «неге ‰йрендім» деген с±раќ айналасында ойланып ж‰р.

-М±ѓалім т‰сінігі, немесе оќулыќта берілген білімнен, єсіресе, µзіњді не ќызыќтырады?

-Неге келіспейсіњ?

Әдебиетті сүйетін, көп ізденіп жүретін Оралхан Айбек (ќазір ШЌМУ-дыњ журналистика бµлімінде оќиды) 9-сыныпта оќып ж‰ргенде мына мєселелерге келіспейтінін айтты:

-Ќай халыќтыњ ертегілерін алмайыќ, «мыстан кемпір» деген кейіпкер бар. Мен соны т‰сіне алмадым. Єлбетте, біздіњ халыќ ќартайѓан адамдарды ерекше ќ±рметтеген ѓой. Єжелерге де ерекше сезіммен ќараѓан. Сонда «мыстан кемпір» ќайдан шыќќан? Неге ол «мыстан шал» емес? «Мыстан кемпір» деген сайын єжем есіме т‰сіп, соны аяймын...

-«Кемпір» сµзіне талдау жасап, «кему, кеміп ќалѓан» деген ±ѓымды білдеретінін т‰сіндім. ‡лкен єжелерді «кемпір» дейді. Мен «мыстан кемпірді» былай ќойып, кемпір деген сµзді ќолданыстан алып тастаѓым келеді.

¤здеріњ алып жатќан білімдеріњніњ (пєндер бойынша) барлыѓында да ‰њіле ќарасањдар проблема бар. Мысалы, Ќазаќстан тарихы пєнінде, тарих ѓылымында Исатай Тайман±лы ќолбасшы болѓан кµтеріліс Шаруалар кµтерілісі ретінде ќарастырылып, оќытылып келді. Ал еліміз µзініњ тєуелсіздігін алып, азат елдер ќатарына ќосылѓаннан бастап, б±л кµтеріліс - Ұлт азаттыќ кµтерілісі делініп ж‰р. Проблема ќайда жатыр, неге ол шаруалар кµтерілісі емес, ¦лт азаттыќ кµтерілісі? ¤з пікіріњ ќандай, соны дєлелдеу керек. Ол ‰шін оќулыќќа ѓана ‰њілмей, ѓалымдардыњ зерттеулеріне де назар аударѓан жµн (єр кездегі). Алдымен, Шаруалар кµтерілісініњ де, ¦лт-азаттыќ кµтерілісініњ де басты белгілерін саралап алѓан д±рыс. Єрине, ќосымша материалдар, ѓалымдар ењбегін, ѓылыми т±жырымдарды басшылыќќа алған жөн. Осы ж±мысты мына ‰лгіде, т±жырымды т‰рде ѓана орындап, дәптерлеріңе жазып қойыңдар.

Ал єдебиет пәнінің єр таќырыбында проблема жатыр десек, артыќ емес. Оныњ бастысы кµркем шыѓармалардыњ ќайсысында болмасын, ќаламгер ойы, идеялыќ-эстетикалыќ маќсаты (проблематикасы) жатады. Мысалы, С.Сейфуллинніњ «Кµкшетау», М.Ж±мабаевтыњ «Батыр Баян» поэмаларында ќалмаќ ќызыныњ бейнесі бар. ¤здеріњ білесіњдер, олардыњ екеуін де аќындар с±лу, аќылды, ќайратты, айлалы етіп бейнелейді. Олар - µз ±лтыныњ патриоты, µз с‰йгеніне берік, адал. Тіпті, Абылай да (Кµкшетауда) ќалмаќ ќызыныњ алдында єлсіз, ол «Батыр Баянда» ќалмаќ ќызы Баянды да, Ноянды да ќармаѓына т‰сіреді. Батыр Баянды жазылмас ќайѓыѓа душар етеді.

Проблема ќайда жатыр? Неге ќалмаќ ќызын екі аќын осылай бейнелеген? Єлде олардыњ бейнесінде тарихи шындыќ жатыр ма? Оќулыќтан б±л с±раќтыњ шешімін кездестіре алмайсыњдар. Тіпті, ѓалымдар ењбегінен де оныњ дєл жауабын табу ќиын. Б±л жерде, ењ алдымен, µз болжамыњ, шыѓармаларды ќабылдау дєрежелеріњ, тіпті эстетикалыќ талѓамыныњ дењгейі де кµмекке келе алады. Ењ бастысы, ќабілет, іскерлік даѓды, аналитикалыќ ойлау, салыстыра білу, кµркем мєтінді жете т‰сіну, ѓалымдар ењбегіне де µзіндік кµзќараспен ќарау, кµмекке келе алады.

ХХ ѓасыр басында ќазаќ азаматтары, оќыѓандары елдегі мешеулік, ќарањѓылыќтыњ басты себебі – єйел тењсіздігі, ќалыњ мал деп ±ќќан. Сол кездерде ±лы М.Єуезов «Ел болам десењ, бесігіњді т‰зе», «Адамдыќ негізі-єйел» деп жар салѓан. Ќоѓамдаѓы осы проблема С.Кµбеевтіњ «Ќалыњ малын», С.Торайѓыровтыњ «Ќамар с±луын», «Кім жазыќтысын» туѓызѓан. Б±л шыѓармалардыњ басты мәселесі єйел тењсіздігін көрсету болѓан.

¦заќ жылдар бойы ќазаќтыњ жазу, сызуыныњ ќай уаќытта ќалыптасќаны белгісіз болды. Ал, Орхон-Енисей жазуларыныњ табылуы, оныњ б‰кіл т‰ркі тектес халыќтардыњ ортаќ ќазынасы екені дєлелденгеннен кейін бұл проблема µз шешімін тапты.

Іздену таќырыбын м±ѓалім ±сына алады, ал ењ мањыздысы µзіңніњ талдауыњ. Кез-келген іс-єрекет ‰шін оны іске ќосатын ќ±ралдар керек. Ол не? Маќсат ќою, іс-єрекетті ж‰зеге асыру ‰шін жоба жасау, жоспарлау; әдіс-тєсілдерді тањдап алу, оќулыќ, ќосымша ќ±жаттар, энциклопедия, аныќтаѓыштармен ж±мыс. Проблемаларды шешу, зерттеу іздену ж±мыстарына тікелей байланысты болып келеді. Өздеріңе жол сілтеп, ақыл-кеңес беретін келесі пікір, тұжырымдарға назар аударыңдар.