Ѓылыми ізденіске жетелейтін ќадамдар

деп талпынбайтын адам – µте жаман адам.

Оныњ бойына екі кесел бірдей ±ялаѓан.
Платон.
Мына мєселелерді басшылыќќа ал:
І ќадам.

-Егер сені не ќызыќтырады, соны аныќ біле алмай ж‰рсењ, µзіње-µзіњ мына с±раќтарды беріп, ойланып кµр.

-Мені ќай пєн кµбірек µзіне тартады, бестік баѓаларым ќайсысынан кµп?

-Неге кµњілім б±рады, не ќызыќтырады? Ќай с±раќтыњ жауабын таба алмай ж‰рмін?

-¦стазыњ, достарыња, ата-анања осы с±раќты ќой, олар µз пікірін айтсын, кµмегі тиер.
ІІ ќадам.

¤зіњді ќызыќтырѓан пєн, с±раќтар бойынша материалдар жинаќта, тізімін жасап ќой. ¦стазыњнан кµмек с±ра. Кітапханаларѓа бар, іздегеніњді сол жерден табатыныњ аныќ.

Тапќандарыњды ж‰йелеп, керекті µзіње ±наѓан жерлерін ќысќаша жазып алып ж‰р.

Жобалау жєне зерттеу.

Таќырыбыњды тањдап алѓаннан кейін соныњ айналасында µзіњше іздену, зерттеу ж±мысыњды баста. Іздену, зерттеу ж±мысын ж‰йелі, бір тєртіппен ж‰ргізген д±рыс. Ол ‰шін ѓылыми жоба т‰ріне ж‰гінгеніњ д±рыс. Енді зерттеу деген не, жоба деген не, соны т‰сініп ал:

1. 
   Зерттеу дегеніміз – жања бір µнім, нєтижеге ќол жеткізу маќсатындаѓы ізденіс, танымдыќ іс-єрекет.
   
2. 
   Жоба дегенімізді тµмендегідей т‰сінуге болады.
   

-Алдын-ала жасалынѓан жоспар, мєтін, нобайлар...

жобалау

Ќай ѓылым саласы, ќай проблема зерттелмесін оѓан ќойылатын ќатањ ѓылыми талап болады, оѓан ѓылыми жетекшіњ де баѓынуы керек.

-Зерттеу таќырыбыњ ѓылымда б±рын ќолѓа алынбаѓан, тыњ проблемаларды зерттеуге баѓышталуы керек.

-Кµмескі, айќын емес, зерттеу кµзі бола алмайтын мєселелерден бас тартќан жµн.

-Ізденісті зерттеу таќырыбына сай, сол ѓылым саласына тєн ѓылыми стильмен жазу – басты талаптыњ бірі болып табылады.

-Т±жырым, ќорытындылар наќты, айќын болуы керек.

-Ѓылыми болжамыњды дєлелдеуге (гипотеза) ерекше тер тµк.

Зерттеуіњніњ жемісті, табысты болуы мына мєселелерге де байланысты болмаќ.

-Шешім ќабылдаѓан соњ, бірден іске кірісу, батылдыќ, ќажырлылыќ, табандылыќ, алѓан беттен ќайтпау;

-Сенімсіздікке, ќайта-ќайта к‰мєндануѓа бой алдырмау;

-Орынды аќыл-кењес пікірлерді тыњдай білу, керегінде оны т‰зетіп отыру.

-Ѓылыми ізденістегі асыѓушылыќ, тез шешім ќабылдау (дєлелденбеген, шындыќќа сєйкес емес, ѓылыми негізі жоќ) сєтсіздікке ±шырататынын еске ±стау.

-Ќателік жіберуден, оны т‰сіну, мойындай білуден ќорыќпау. Ењ ќорќыныштысы – жалѓан намыс, менікі ѓана д±рыс деген тоњмойындылыќ.

Оқы, еске ұста...
Ыстыќ ќайрат, н±рлы аќыл, жылы ж‰рек...
Абай
Ѓылым ‰шін ар тазалыѓы, жан тазалыѓы ерекше керек. Біреудіњ ењбегінен ±рлау, кµшіру, кешірілмес к‰нє! Абайдыњ жоѓарыда келтірген дана сµзі тура ѓылым ‰шін айтылѓандай. Зерттеушілерге ашќан жањалыќтары ‰шін авторлыќ право береді. Оѓан ешкімніњ ќол с±ѓуына болмайды. Егер ізденісінде біреудіњ ењбегін мысалѓа алсањ, оны ашыќ жазып отыр. Ќай ењбек, авторы кім дегендей. М±ны осы ењбектіњ алдындаѓы тарауларында таѓы да жазѓан болатынбыз.

Ќай таќырыпќа зерттеу ж‰ргізсењ де м±ѓалімдеріњмен, ѓалымдармен байланыс жасап, аќыл-кењес алып отырѓан д±рыс. Олар саѓан ѓылыми ењбектер, ќосымша материалдардыњ тізімін ±сына алады, баѓыт-баѓдар береді. Зерттеу ж±мыстарды ж‰ргізудіњ амал-тєсілдерін, талаптарын, жолдарын, ѓылыми стильмен жазу нормаларымен таныстырады. Тіпті, µздеріњ зерттеу таќырыбына ќиналсањдар, таќырып та ±сына алады. Сондай-аќ егер биология, химия, астрономия, физика пєндері бойынша зерттеу ж±мыстарын ж‰ргізсењдер, тек ѓылыми ењбектер ѓана емес, сендерге микроскоптар, бинокльдер т.б ќ±ралдар кµмекке келе алады. Олардыњ кµмегімен баќылау, байќау, саралау ж±мыстарын ж‰ргізе аласыњдар. Б±л ѓылым ‰шін ењ ќажетті мєселелер. Ал тарих пєні бойынша зерттеу ж‰ргізсењ, белгілі бір тарихи оќиѓаларѓа ќатысќан адамдарѓа да ж‰гінген д±рыс. Мысалы, µздеріњ туѓан жердегі коллективтендіру, немесе тыњ жерді игеру, Желтоќсан, Отан соѓысы оќиѓалары ќызыќтырса, оларѓа ќатысќан адамдармен с±хбаттасу, деректер алудыњ мањызы зор. Біраќ олардыњ мєліметтерін келтіретін дєлелдерін тарихи ќ±жаттармен салыстырыњдар. Ѓылыми зерттеу, проблема айналасындаѓы ізденістіњ барлыѓы да шындыќќа ж‰гінуі керек. Дєлелденбеген деректер, сезімге негізделген болжамдар, немесе тек µз пікіріне ќ±рылѓан пайымдаулар д±рыс емес, б±рыс ќорытындыѓа келтіруі єбден м‰мкін. Сондыќтан тек шындыќты табуѓа єрекеттеніњдер.

єрбір к‰н – зая кеткен к‰н.

-Б±рын б±л таќырып зерттелген бе екен, кімдердіњ ењбектері бар? (кітапхана, газет-энциклопедия, аныќтама т.б журнал материалдарын ќара).

Єрине, ±стазыњмен аќылдасып отырарсыњ.

-Осы зерттеу таќырыбы туралы µзім не білемін, маѓан не таныс?

-¤зімніњ ќандай пікір, ойларым бар?

-Зерттеу барысында ќандай тыњ мєселені кµтере аламын?

Осыларды жазып отыр, ізденістеріңнің жобасын жазуға әзірлен.

Ѓылыми жобаны ќалай жазуѓа болады, оѓан ќойылатын талаптар, негізгі кезењдері.
Жобаныњ ѓылымилыѓын, жањалыѓын эксперименттік сарапшылар баѓалайды, талдайды, дєлелдейді, пайдалануѓа жолдама береді (не талќылайды). Ќазаќша маѓынасы «тєжірибе» деген ±ѓымды білдіреді. Орысша (опытный). Ѓылыми жоба жазу ‰шін мына мєселелерді басшылыќќа ал да ж±мысыњды ж‰йеге, тєртіпке келтір. Жоба ж‰йесініњ негізгі кезењдерін т‰сініп ал да зерттеуіњді сол бойынша жаз. Жоба жазѓанда оныњ мына кезењдеріне ж‰гін:

1. Жобаѓа негіз болып отырѓан проблема µзектілігін, б±рын оныњ ѓылымда ќарастырылмаѓанын наќты, дєлелді т‰рде т±жырымды етіп жеткіз. Ѓалымдар пікірлерінен, басќа да ќ±жаттардан ‰зінді алуѓа болады. Ол ойыњды дєлелдеуге кµмекке келеді. Авторын, ењбегін, ќай бетінен алдыњ ‰зіндіні аныќ жазып ќой. Ізденісіњде б±рын ќарастырылмаѓан проблемаларды зерттеу кµзі етсењ, ѓылыми мєні мен ќ±ндылыѓы салмаќтана т‰седі.

2. Проблема µзектілігінен зерттеу таќырыбы туындайды. Таќырып наќты єрі ѓылыми мєнде алынуы керек. Себебі ол арќылы зерттеуіњ, оныњ баѓыт-баѓдары, ауќымы кµрінеді. Мысалы, «Шєкєрім м±расындаѓы Абай дєст‰рі», «Ф.Оњѓарсынова шыѓармаларындаѓы жыраулыќ ‰лгі» т.с.с

3. Енді зерттеуді ќандай єдіс-тєсілдермен ж‰ргізесіњ, соны аныќтайсыњ (салыстыру, баќылау, эксперимент, б±рынѓы т±жырымдарды жоќќа шыѓару т.с.с)

4. Материалдар, ѓылыми ењбектер, яѓни, аќпараттар жинаќтау, оларды саралау, керекті дегендерін бµліп алу. Ѓылыми ж±мыстардыњ ењ бір басты ерекшелігі – аќпараттарды тек жинаќтау немесе ењбектеріњде одан ‰зінді алып, сол ќалпы пайдалану емес, оларѓа талдау беру, келісетін, келіспейтін т±жырымдарѓа дєлелді т‰рде пікір білдіру, баѓалау болып табылады. ¤з пайымдауларыњды дєлелдеу ‰шін де б±л ж±мыстыњ мањызы зор екенін ±мытпа.

5. Ж±мысыњды жазып болѓан соњ, есеп беруге дайындал. Жобаныњ єр бµліміндегі басты мєселелерді ±ѓыныќты єрі т±жырымды баяндай білуге, жатыќ тілде сµйлеуге дайындыќ ж‰ргіз. Дауыс екпініне де назар аудар. Модель, схема т.б жасасањ, оныњ кµрнекілігіне, эстетикалыќ мєніне де кµњіл бµл. Компьютер, немесе басќа да техникалыќ ќ±ралдар пайдалансањ, олардыњ да сапасына назар аудар. Оларды хабарламањныњ ќай т±сында пайдаланасыњ, соны аныќтап ал. Есебіњде негізгі т±жырымдарыњ, басты ойларыњ айќын айтылсын. Зерттеуіњніњ ќорытындысын, нєтижесін жеткізуге ерекше кµњіл бµл.

6. Есебіњ бойынша с±раќтар беріледі. Ќандай с±раќтар болса да µзіњді ±стап, психологиялыќ жаѓынан жаѓымды кµњіл-к‰ймен жауап беруге тырыс. Есіње ±ста, с±раќтар сеніњ ізденісіњ бойынша беріледі, µйткені ж±мысыњ ќызыќты болса, тыњдаушыларды да ќызыќтырады, ой салады. Сондыќтан с±раќ неѓ±рлым кµп болса, оѓан ќуан, яѓни ж±мысыњда нєтиже, тыњ т±жырымдар бар деген сµз. С±раќтар басќаша маќсатпен ќойылды деген ойдан аулаќ бол. Ѓылым ‰шін терењ ізденіспен ќатар ж‰рек тазалыѓы да ерекше керек. Керісінше, ќиын ситуация туса, одан шыѓудыњ жолын ќарастыр. Ол ‰шін µз ізденісіњ, ж±мысыња деген сенім керек. Сµйлеу мєдениетініњ нормативін саќтауѓа да назар аудар.
Зерттеудіњ єдіс-тєсілдері, оны ±йымдастырудыњ ж±мыс жоспарын жасаудыњ тиімді жолдары.
Адам µзініњ ќабілеттерін оларды іс ж‰зінде

ќолдануѓа тырысуы арќылы біле алады.

Бастаѓан ісіњді тастап кетпе, аяѓына дейін жеткізуге аянбай ізден. Зерттеу ж±мысына, ењ алдымен, жоспар жасап алу керек. Ж±мыс жоспары «Не істеу керек, ќандай жолдары бар, ќандай єдістер д±рыс?» деген с±раќтарды ќамтиды.

-Зерттеу таќырыбы бойынша єдебиеттер тізімін жасау. Ѓылыми ж±мыстарѓа ‰њілу.

-¦стазыњнан, ѓалымдардан аќыл-кењес с±рау.

-Кино, телехабарлар кµру, тыњдау (егер таќырыбына ќажет болса).

-Интернетке ж‰гіну.

-‡немі баѓамдау, байќау, іздеу, жинаќтау ж±мыстарын ж‰ргізу.

-Тєжірибе (эксперимент) ж‰ргізу, оныњ барысы, нєтижесін ж‰йелі т‰рде талдап отыру.

-Ќорытынды жасау.

-Ж±мысты ќорѓауѓа дайындалу .

Маќсат – зерттеу таќырыбына жауап іздеу, табу. Мысалы, «адам µмірін ±зарту жолдары» зерттеу таќырыбы болса, маќсат оны ќалай ±зарту жолдарын іздеу, табу, соѓан жауап беру болып табылады.

Маќсаттардан зерттеудіњ міндеттері туындайды. Міндеттер маќсатты орындаудыњ наќты шараларын белгілейді.
Тµмендегі мєселелерді еске ±ста:

Зерттеу маќсатын саралаѓанда мына ѓылыми сµздерді пайдаланѓан д±рыс:

-аныќтау;

-табу;

-зерттеу т.с.с.

Ал ѓылыми жобаныњ маќсатына мынадай сµздерді пайдалануѓа болады.

-жасап шыѓару;

-орындау;

-ж‰йелеу т.с.с.

Енді шәкіртіміз қазіргі абайтанушы, мұхтартанушы, филология ғылымының кандидаты Картаева Айжанның ғылыми жұмысынан үздінді берейік.
Тақырыбы: Абай мұрасы Әуезов шығармашылығында («Абай жолы» роман-эпопеясы негізінде).
Жұмыстың жалпы сипаттамасы:
Тақырыптың өзектілігі
Мұхтар Әуезов – тұла бойына ақындық дарын мен ғұламалық ойшылдық қатар біткен суреткер. Қайталанбас талант иесінің әдеби шығармашылық жолын танып, сырына қанығу – мұхтартану саласының келелі міндетіне айналып отыр. Осы жолда айтулы қаламгердің жүріп өткен әдеби соқпағына үңіле түскен сайын беймәлім, тың деректер көзіне де ұшырасып жатамыз.

Еліміз тәуелсіздік алғанға дейін біз Абай шығармашылығын оның қайнар көзі болған шығыс және орыс классикалық әдебиетімен, оның өзінен бұрынғы қазақ ақындарымен үндесу құбылысын аракідік болса да тілге тиек етіп келдік. Ал бүгінгі таңда ұлы ақынның дана Әуезовке тигізген ықпалы, әсері, Абай мен Әуезов үндестігі тақырыбының арнайы зерттелуі қажет болып отыр. Өйткені бұл мәселенің өте маңызды қыры бар. Академик З.Ахметов: «Тек Абай поэзиясындағы кейбір сарындардың Әуезов прозасынан, айталық «Абай жолы» роман-эпопеясынан көрініс табуы үлкен ізденісті, жаңаша көркемдік шешім табуды қажет еткенін байыптап түсінсек болғаны»-деп арнайы түрде атап көрсетеді [1;5]. «Осындай өте қажетті де күрделі проблемалардың бірі – «Абай мұрасы – М.Әуезов творчествосында» деп аталатын тақырып қазірдің өзінде зерттеу нысанасына алынуда»,-деп профессор М.Мырзахметов келелі ой тастайды [2; 196]. Абай мұрасынан нәр алған М.Әуезов турасында профессор Р.Нұрғалиев былай дейді: «Қазақтың реалистік әдебиетіндегі халықтық арнадан, ұлы Абай айдынынан нәр алған М.Әуезов қазақ әдебиетіне реалистік дәстүрдің тереңдеп сіңгенін танытты» [3;180].

Абай мұрасының Әуезов шығармашылығына әсері, дәстүр жалғастығы, Абай өлеңдері мен қара сөздері қаламгерлік пайдалану шеберлігі, Абай сөздерінің М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясындағы түрлену жолдары, ақын поэзиясындағы психологизмнің жазушы шығармашылығында көркемдік даму мәселелері осы зерттеудің өзектілігін айқындайды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері
Зерттеудің алдына қояр негізгі мақсаты – Абай мұрасының М.Әуезов шығармашылығынан, дәлірек айтсақ, «Абай жолы» роман-эпопеясынан көрініс беріп, келісімді жалғастық тапқан соны қырларын ашу. Ұлы ақын мен ұлы жазушы арасындағы рухани сабақтастықты дәстүр жалғастығы тұрғысынан алып, екі алыптың әдеби шығармашылығындағы үндестікті пайымдау. «Абай жолы» роман-эпопеясында Абай өлеңдері мен қара сөздерін пайдаланудағы М.Әуезовтің шеберлігін анықтау. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін жұмыстың алдына мынадай нақты міндеттер қойылды:

-Абай мұрасының М.Әуезовке әсер-ықпалын көрсету;

-Абай мұрасының Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясынан дәстүрлік жалғастық табу жолдарын іздеу;

-Абай өлеңдері мен қара сөздерінің М.Әуезовтің туындыларында қолданылу ерекшеліктерін сараптау;

-Абай сөздерін М.Әуезовтің түрлентіп, жаңартып пайдалану тәсілдерін ажырату;

-М.Әуезовтің характер жасаудағы, портрет сомдаудағы, пейзаждық көріністерді берудегі Абай поэзиясынан үндестік алған қырларын табу;

-Абай тілінде кездесетін көріктеу құралдарының «Абай жолы» эпопеясында қолданылуындағы жазушы тілінің ерекшелігін табу;

-Абай поэзиясындағы психологизмнің Әуезов шығармашылығындағы көркемдік сабақтастығын саралау;

-Әуезовтің жазушылық шеберлігінің өзіндік қолтаңбасын көрсету.
Зерттеу нысаны
Зерттеу жұмысының негізгі нысаны ретінде Абайдың өлеңдері, қара сөздері, аудармалары алынды. М.Әуезовтің ғылыми монографиялық еңбектері және «Абай жолы» роман-эпопеясы зерттеу нысаны болды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы
Абай мұрасының М.Әуезов шығармаларына тигізген игі әсері ғылыми негізде сараланды. Ақын мұрасының Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясынан дәстүрлік жалғастық табу жолдары ажыратылды.

-Абай өлеңдері мен қара сөздерін «Абай жолы» эпопеясында М.Әуезовтің пайдаланудағы негізгі себептері дәлелденді;

-Әуезовтің Абай сөздерін эпопеяда түрлентіп, жаңартып қолдану тәсілдері зерттелінді;

-Абай тіліндегі көріктеу құралдарын М.Әуезовтің эпопеяда қолдану жолдары анықталып, оларға әдеби-теориялық талдау жасалды;

-Абай поэзиясындағы психологизмнің Әуезов шығармашылығындағы жалғасып, жаңашыл бағыт тапқан қырлары ашылды.
Жұмыстың зерттеу әдістері
Зерттеудің негізгі әдіс-тәсілдері – баяндау, салыстыру, қажетті мәліметтерді саралау, ұғымдарды жинақтау, пікірлерді қорыту, ғылыми тұрғыда талдау. Сондай-ақ, әдеби-теориялық талдау басшылыққа алынды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы
Ұсынылып отырған жұмыс нәтижелерін жоғары оқу орындарында Абай мен Әуезов шығармашылығын оқығанда, қазақ әдебиетінің тарихы пәнінде қосымша материал ретінде пайдалануға болады. Зерттеу жұмысында Абай Құнанбаев мен М.Әуезов сынды көрнекті тұлғалардың ойшылдық, гуманистік, пәлсапалық көзқарастары әдебиет пәнінде кеңінен сөз болатындықтан, диссертация нәтижелері қазақ әдебиеті тарихын зерттеуде, орта, арнайы, жоғары мектептерге оқулықтар, оқу-құралдарын әзірлеуде, сондай-ақ филология факультеттерінде арнайы курс, арнайы семинар ретінде пайдалануға болады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар
1. Абай өлеңдері мен қара сөздерінің «Абай жолы» эпопеясындағы қолданылуының негізгі себептері мына тұрғыда айқындалды:

-Абай өмірбаянының белгілі кезеңдерін баяндау, тарихи деректерді, өмір шындығын, қоғам және заман көрінісін беру, ақын өлеңдерінің туу мезгілін көрсету мақсатында;

-Эпопеяның композициялық жүйесін байланыстыру негізінде;

-Абай өлеңдеріндегі көтерген мәселенің эпопея оқиғасындағы жазушы идеясымен сабақтастығын тұтастыру барысында;

-Абай өлеңдері арқылы жазушы шеберлеген ақындық тұлғаның басты сипатын ашу мақсатында.

2. Абай сөздерін түрлентіп, жаңартып пайдаланудағы жазушы шеберлігі.

3. М.Әуезовтің характер жасау, портрет сомдау, пейзаждық үлгілер көрінісін суреттеу тәсіліндегі Абай поэзиясының дәстүрлік жалғасы.

4. А.Құнанбаев пен М.Әуезов тілінің ортақ өрнектері, әсіресе, жазушының Абай сөзін, сөз образын түрлендіре қолданудағы ерекшеліктері.

Зерттеу ж±мыстары проблемаѓа негізделеді дедік, ол сол проблеманы шешу ‰шін болжам жасалады (гипотеза). Еске ±стайтын бір мєселе кез-келген болжамдарды ѓылыми болжамѓа жатќызуѓа болмайды. Ѓылыми болжам наќты дєлелдер, шындыќќа сєйкес ±ѓымдар, т±жырымдардан т±рады. Зерттеушініњ кµрегендігі, ойлы ізденісі µте керек, себебі оныњ болжамы ізденіс барысында дєлелденуі тиіс.

Мысалы, М.О.Єуезовтіњ «Кµксерек» єњгімесін бєріњ білесіњдер. Осы єњгіменіњ тарихи негізін зерттесењдер, мынадай болжамдар жасауѓа болады:

1. Егер жазушыныњ жары Валентина Ивановнаныњ сµзіне сенсек, єњгіменіњ тарихи негізі жоќ, ол жазушыныњ µз ойынан туындаѓан.

2. Егер М.Єуезов туралы, оныњ шыѓармаларыныњ жазылу тарихы туралы мєліметтерге ‰њілсек, «Кµксеректіњ» µмірден алынѓаны, ќасќыр асырап, аќыры содан мерт болѓан баланыњ жазушы аулында µмір с‰ргені туралы деректер бар.

Міне, зерттеу барысында осы болжамдардыњ біреуін не жоќќа шыѓарып, не дєлелдеп шыѓу керек. Ол ‰шін наќты дєлелдер, ѓалымдар пікіріне ж‰гінген жµн.

Жақсы мен жаманды ажырата білуде

талғамың жоқ болса, бақытыңнан

айрылғаның.

Ізденісіњді аяќтаѓаннан соњ міндетті т‰рде жазѓандарыњды, зерттеген д‰ниелеріњді ой елегінен, ой с‰згісінен µткізген д±рыс. ¤з ж±мысыњды µзіњніњ ќараѓаныњ, артыќ деген т±старын алып тастау, жетпеген жеріне ќайта ‰њілу µте ќажет. ¤з ж±мысына µзіндік саралау жасау – зерттеушіге, ізденушіге аса ќажетті ќасиет. Ол ‰шін мына мєселелерге ерекше кµњіл бµл:

1. 
   а) Зерттеу ж±мысыныњ алдында т±рѓан проблеманы аша алдыњ ба?
   

б) Зерттеу негізінде тапќандарыња, «жања µнімдеріње» ќайта ‰њіл. Оны саралап жазып ќой.

в) Сауаттылыќќа, ж±мысыњныњ тіліне ерекше назар аудар. Зерттеудіњ ѓылыми стильмен жазылатынын естен шыѓарма.

Пайымдау, µзіндік саралауларыњды жазып ќой.

ѓаламат мол ќазына болар еді.

Сендердің зерттеулеріңнің өзектілігін, ғылыми жаңалығын тәжірибе ғана анықтайды. Ол үшін ғылыми жетекшің, эксперттік топтың қорытындыларына көңіл қою керек. Ғылыми зерттеу тәжірибелерін жүргізу - өте күрделі іс. Оның тәсілдері де сан алуан. Егер физика, химия, биология ғылымынан зерттеу жүргізсеңдер, әр түрлі тәжірибе жүргізуге тура келеді (әрине тақырыпқа сай). Тәжірибе ғана еңбегіңнің сапасын, күтілетін нәтижені дәлелдей, нақтылай алады. Ѓылыми тєжірибелерге бару жолы – к‰нделікті ќарапайым байќаулардан, ањѓарымпаздыќтан басталады. Тіпті, µзіњнен баста «µзімді-µзім танимын, µзімді-µзім танытамын» деген маќсат ќой да соѓан жетудіњ жолдарын жаса, ±стазыњнан аќыл-кењес с±ра.

Сеніњ алдыњдаѓы басты проблема «Өзімді-өзім қалай танытамын» деген с±раќтан т±руы керек. Жоспарда мына мєселелерді ќамтуѓа болады.

-Єр к‰н сайын µзімніњ іс-єрекетім туралы талдау беріп, ойланып отырамын. Єр к‰німе ќорытынды жасаймын.

1. Ќандай кемшілік жібердім?

2. Ќандай жаќсы істер істедім?

3. Ќолым неге жетті, неге жетпеді?

4. Осы к‰нім табысты µтті ме?

5. Ертењ не істеуім керек?

Осыларды жазып отыр (ќысќаша).

¤мірден тек ѓылым емес, ќарапайым мысалдар келтірейік. Єлемге єйгілі єнші Ермек Серкебаевтыњ єншілік дарынын басќаны былай ќойып, µзі де білмеген. Радиода диктор болып ж‰рген. Дауыс ырѓаѓы, тазалыѓы, оныњ мµлдір де ж±ѓымды лебі композиторлар, µнер адамдарын елењ еткізген. Оны єн салуѓа икемдеген. Соныњ нєтижесінде Ермек аѓаларыњныњ ењ басты ќабілеті, дарыны ашылѓан. Ермек ќазаќ операсыныњ ќ±былысына айналды. 24 жасында СССР халыќ єртісі атанѓан, арнаулы музыкалыќ білімі жоќ К‰лєш апаларыњ (Байсейітова К) ±саќ-т‰йек пьесаларѓа ѓана ќатысып ж‰рген. Кейін ол ѓажайып єнші болды. Б±ндай мысалдар кµп. Медицинада бір ауру т‰рін емдеуге шыѓарылѓан дєрініњ басќа ауруѓа да емдік ќасиетініњ бары кейін білінген. Жан-жануарлар д‰ниесінде де ќызыќ оќиѓалар кµп. Жыртќыш ањдардыњ ірісі саналатын арыстанныњ бірі жетім ќалѓан еліктіњ лаѓын жемей, оны жарты айдай жанына ертіп ж‰рген. Себебі не? Ѓалымдар оѓан єлі жауап берген жоќ. Пародокс ѓылымда, µмір тєжірибелерінде дєлелденген абсолюттік шындыќ деп есептелінген д‰ниелерге ќарама-ќарсы бір ќ±былыстыњ пайда болуы деген ±ѓымды да білдірген.

сезеді, еріксіз салмақты болады, бәрін білем

дей алмайды. Көкірек кермейді.
Гельвецкий
Егер зерттеу ж±мысыњ маќсатына жетпесе, болмаса, ќате т±жырымдар жасасањ, сен іздендіњ, ењбек еттіњ, ѓылымѓа ќарай ±мтылдыњ. Сен т‰скен жол – наѓыз д±рыс жол. Іздене бер, зерттеу ж±мысыњды жалѓастыр, басќа жаѓынан ќарастыр! Немесе басќа таќырыпта ізден.

Іске сєт!

¦стаздыќ еткен жалыќпас, ‰йретуден балаѓа.

1. Балаларѓа зерттеу, іздену баѓытындаѓы проблемалыќ тапсырмалар ж‰йесін ±сыну керек. Бір таќырыптыњ µзіне бірнеше тапсырмалар беру, оќушылардыњ оны µз ќабілеті, ќалауына сай тањдап алуы - ќазіргі технологияныњ басты талабы. Єрине, тапсырмаларды ж‰йелі оќыту технологиясыныњ т‰рлеріне ќарай саралап беруге болады. Соныњ ішінде оќушыныњ ізденіске икемділігін жобалау технологиясын басшылыќќа алѓан тапсырмалар ањѓартады. Мысалы, «Мен армандаѓан мектеп» таќырыбын ±сыныњыз. Оѓан бірнеше бала ќатыса алады. Тањдауларына ќарай топ ќ±рыњыз.

І топ. Архитекторлар тобы.

Мектептіњ архитектурасы, ќ±рылысымен айналысады.

ІІ топ. Дизайн тобы іші, кабинеттер т.б безендірілуімен айналысады.

ІІІ топ. Ѓалымдар тобы. Білім беру, ќандай пєндерді оќыту саласымен айналысады т.б

Осы тєсілді ары ќарай жалѓастыруѓа болады.

Кейде индивидуальдыќ та тапсырмалар беруге болады. Жобалау технологиясы арќылы баланыњ білімі, д‰ниетанымы, ќиялы т.с.с ќасиеттері танылады, ќабілеті айќындалады.

2. Салыстыру, зерттеу баѓытындаѓы орындалатын єр т‰рлі тапсырмалар да сізге кµмекке келе алады. Мысалы: «Абай µлењдері «Абай жолы» эпопеясында», С.Сейфуллин, М.Ж±мабаев поэмаларындаѓы ќалмаќ ќызы т.с.с

2. 
   Ѓылыми ењбектермен ж±мыс.
   

є) Рецензия

б) Ѓылыми сипаттаѓы хабарлама т.с.с
Басќа да ж±мыс т‰рлері кµп. Ѓылымѓа икемді балаларды тањдап алѓаннан кейін олармен ж‰йелі ж±мыс ж‰ргізген жөн. Ѓалымдармен кездесу, олардыњ кандидаттыќ, докторлыќ ж±мыстарыныњ авторефераттарымен, ењбектерімен таныстыру, ғылыми жоба ќорѓаудыњ єдістемелік н±сќауларын оқып, таныту сияқты шаралардың маңызы зор. Соның бірін назарларыңызға ұсынып отырмыз.
Оқып үйренбесең, өнерге де,

даналыққа да қолың жетпейді.

«Оќушылардыњ ѓылыми-зерттеу

болуға, шешен сөйлеуге тырысады, соның

бәрінің негізі күрделі ойлауға тырыспайды.
Сект Экзюпери.
-Зерттеуіњніњ маќсаты, міндеті, µміршењдігі, негізгі ойыњныњ, ж±мысыњныњ барлыѓы ѓылымѓа, ізденіс талабына сай жазылу керек екенін б±рын да айттыќ. Ал енді ж±мысыњды сарапшылар алќасына, немесе жетекшіње таныстыру ‰шін оны баяндама т‰рінде ќорѓауѓа т‰сіру керек.

Баяндама наќты, т±жырымды, басты мєселелерді ќысќа ѓана ќамтитын дєрежеде ойлы, мағыналы жазылѓаны д±рыс:

-Таќырыптыњ зерттеліну себебі, µзектілігі;

-Маќсаттары мен міндеттері.

-Ќай болжам (гипотеза) ќалай зерттелінеді?

-Ењбек ќандай єдіс-тєсілдер арќылы зерттелінеді?

-Зерттеудегі ќол жеткен табыстар, нєтижелер.

-Зерттеу ќандай ќорытындыѓа келді, басты т±жырымдар.

-Зерттеу барысында таѓы да ќандай мєселелер айќындалды. Ары ќарай таѓы нені зерттеуге болады?

-Баяндаманыњ мєтіні мазм±нды, тілі жатыќ, т‰сінікті єрі сауатты болуы да аса ќажет.

-Ізденісіңді қай ғылым саласынан жаздың, тілің сол саланың стилінде жазылу керек (яғни ғылыми стиль).

-Ғылыми баяндамада көтеріңкі, лепті сөйлемдер, немесе түсініксіз болжамдар мен эмоцияға негізделген әдеби, шешен, тұжырымды айқын тіл қажет.

Дәптерлеріңе баяндаманың тезисін жазып қойыңдар.

Оқы, есіңе ұста, тәжірибеңде пайдалан.
Сөйлеуге үйрену үшін, адамға екі жыл керек;

Ал тіліне ие болу үшін алпыс жыл керек.

... «Ғылым тілі» мен «ғылыми тіл» деген ұғымдар өзара байланысты болса да, екеуі бір емес. «Ғылыми тіл» - әрбір саладағы ғылымның өзіне ғана тән тілдік ерекшеліктерінің белгілі жүйесі, қолданыс тәсілдері. Бұл терминді көбінесе «ғылыми стиль» деп те атайды. «Ғылыми тілге» қарағанда «ғылым тілінің» мағынасы әлдеқайда кең, ауқымы зор. Өйткені «ғылым тілі» деген ұғым жалпы әдеби тілдің атқаратын әлеуметтік-қоғамдық қызметінің үлкен бір саласын қамтиды. Бұл сала ғылыми-техникалық прогрестің шарықтап дамуына байланысты қанатын кең жайып, тамырын тереңдете түседі. Басқаша айтқанда, қоғам өміріне ғылыми-техникалық прогресс қаншалықты қажет болса, сол қоғам мүшелеріне қызмет етіп отырған тіл де соншалық қажет.

(Р.Гамзатов)

-Жырдыњ басты оќиѓалары фильмде ќамтылѓан ба? Ќайсысы бар, ќайсысы жоќ...

-Кейіпкерлер (жырдаѓы) фильмде саќталынѓан ба? Жырда жоќ кейіпкерлер, оќиѓаларды саралаңдар.

-Жырдыњ негізгі проблематикасы фильмде ќалай берілген? Басќа да ќандай мєселелер кµтерілген?

-Жырдыњ мєтіні фильмде саќталынѓан ба?

-Фильм ±нады ма, ±наса дєлелдеуге тырысыңдар.

-Не ұнамады? Себебін т‰сіндіріңдер.
Сондай-аќ, тарих пєнінен зерттеу ж±мысы ‰шін тарихи кинолардыњ да мањызы зор болып келеді.

Мынадай таќырыптарды зерттеудіњ кµзі етіп алуѓа болады:

-Ќазаќ халќыныњ жоњѓар-ќалмаќ шапќыншылыѓына ќарсы к‰ресін бейнелейтін фильмдердіњ тарихи негізі.

Зерттеудіњ алдындаѓы негізгі проблема:

Фильмдерде тарихи шындыќ ќалай берілген?

Зерттеудіњ кµзі болып, тарихи адамдар, тарихи оќиѓалар жµніндегі хабарлар, ењбектер, баяндамалар, әлі де шешімі табылмай дау туғызып келе жатқан мәселелер де жатады. Мысалы, «Ќазаќстан Ресейге µз еркімен ќосылѓан ба?» деген с±раќтыњ єлі де беті ашыќ т±р. ¤з пікіріњ ќандай? Ѓылыми ењбектер, оќулыќтарды негізге ала отырып, µз тапқандарыњды жазып ќойыңдар.

Егінді еге білсең,

Өйткені өмірдің мәні – жаңалық ашу ғой.

-Ѓылыми ж±мысты жазу, іздену тер тµгетін ењбекті ќажет ететіні т‰сінікті. Ал оны ќорѓау да µте к‰рделі мєселе. «Ќорѓау» деген сµздіњ мєні-маѓынасына ‰њілші. Жоњѓар-ќалмаќ шапќыншылыќтарында батырларымыз, сарбаздарымыз елін-жерін, ќазаќ даласын, халќын сырт жаудан, басќыншылардан ќорѓады. Ењ алдымен, бірлік керек болды, ќару-жараќпен ќоса, ‰лкен ж‰рек, ±лттыќ намыс, батырлыќ, соѓыс тєсілін мењгеру µнері де ќажет болды. Отан соѓысында да солай. «Ќорѓау» деген сµздіњ астында жењіп-шыѓу, маќсатќа жету деген де ±ѓым жатыр. Ал ѓылыми ж±мысты ќорѓау дегеніњ µз ±станымыңды, µз пікіріњді, µзіњніњ ењбегіњді ќорѓау деген сµз. Ењбектенгеніњ, маќсатќа жеткеніњ бір ќамал да, оны дєлелдеп, ќорѓап шыѓудыњ одан да биік ќамал. Ќамалдан асу оњай емес.

Ќорѓауѓа µте тыњѓылыќты дайындалу керек.

-Ж±мысыњдаѓы ењ басты ±ѓым, басты ойларды, ќол жеткен табыстарыњды т±жырымды т‰рде баяндап шыѓу, уаќыт алмау, берілген уаќытты тиімді пайдаланып б‰кіл ізденісіњніњ негізгі баѓытын, мањыздылыѓын айтып шыѓу ‰шін де ќабілет, алѓырлыќ аса ќажетті ќасиеттер.

-Тіл – б‰кіл тірліктіњ кµзі, ж±мысыњды жазғанда ѓылыми стильге баѓынсањ, оны басшылыќќа алсањ, ќорѓауда ауызекі сµйлеу тілініњ стиліне баѓынуѓа тура келеді.

- «Дауыс ырѓаѓыња» кµњіл бµл. Дабырлап, ќызынып, немесе кµмескі, бєсењ сµйлеу де тиімді болмайды. Ашыќ, айќын, мєнерлі де ойлы сµйлеудіњ ±тымдылыѓы зор. Ењ мањызды мєселеге келгенде дауыс ырѓағыњды µзгертіп, кµтеріњкі леппен ќатысушылар назарын бірден µзіње ќарату да тиімді болмаќ.

- Ѓылыми ж±мыстарды ќорѓаѓанда да шешен, єдемі сµйлеу артыќ емес. Дегенмен, тым ќызбаланып, орынды-орынсыз шешенсіп, сµзді жадаѓай т‰рлендіруге талаптану д±рыс емес. Ѓылыми стильге баѓын, ењ бастысы ж±мысыњды шамањ жеткенше т‰сінікті етіп баяндауѓа тырыс. Атақты Демокрит: «Арғы жағыңда ақыл болмаса, тек сыртқы сұлулық жануарларға да тән нәрсе»-деген екен.

-Дєлеліњ, деректеріњ, салыстыруларыњ, пайымдауларыњныњ барлыѓы басќа да µзіњ ж‰гінген ѓылыми ењбектермен, ќосымша материалдармен байланыста беріліп отырсын. (келісу, ќ±птау, келіспеу, жоќќа шыѓару т.с.с)

-Ќорѓау кезінде єр т‰рлі оќиѓалар да кезіге береді. С±раќтар ќойылады, талдау болады. Дау да туады, ол зањды нєрсе. Міне, осындай жаѓдайларда сабырлылыќ, µзіњді ±стай білу аса ќажет. С±раќтарѓа келіспегенде µз пікіріњді дєлелді т‰рде ќорѓауѓа тырыс. Кері эмоцияѓа берілу жењіс єкеле бермейді. Ќ±рѓаќ дауласу, тек менікі д±рыс деп µњеш жырту ѓылымѓа тєн ќасиет емес. Б±л жерде ±лы Абайдыњ «¤скіњ келсе, µзімшіл болма»-деген даналыѓын еске алуѓа тура келеді.

-Ќорѓау кезіндегі сын-ескертпе, ±сыныстарѓа ерекше кµњіл бµл. Кемшілікті мойындап, оны т‰зетуге тырысу-білімді, ізденгіш адамныњ µте жаќсы ќасиеті.

«Өз мінін білген, кісіге төрелік етеді»-дейтін халық даналығында терең ой жатыр.
-Ќорѓауѓа дайындыќ алдында ж±мысыњды ѓылыми сарапшылардыњ (мектептегі, оќу орындарындаѓы арнаулы ќ±рылѓан, ѓалымдар, ±стаздар т.с бар эксперттік комиссия) алдынан µткіз. Алдын-ала ќорѓау ж±мысы, ізденісіње анализ береді. Жетістік, табыстарыњмен ќоса, кемшіліктер сараланады. Ѓылыми жетекшіњмен аќылдаса отырып, оларды т‰зеуге ењбектену керек. Сонан кейін ѓана ж±мысыњ ќорѓауѓа жіберіледі.
Ескерту: Єрине, барлыќ ±сыныс, с±раќтарѓа бас ие беруге болмайды. Егер келіспесењ, олар зерттеу ж±мысыњныњ маќсаты мен міндетіне сєйкес келмесе, µз ±станымыњды, ењбегіњді ќорѓай біл. Сол ‰шін де ѓылыми ізденісіњніњ ќорытындысын жинаќтайтын, саралайтын ж±мыс т‰рі «ќорѓау» деп аталады емес пе?!
- Ќорѓауѓа дайындалу барысында ж±мысыња классификация жасаудыњ мањызы зор болып табылады. Классификация жасау деген не? Ол ізденісіњдегі негізгі ±ѓымдар, т‰сініктерді, ж±мысыњныњ мазм±нын реттеу, бір ізге т‰сіру, басты мєселелерді бµліп алып реттеу деген сµз.

Классификация заттыњ ортаќ бір белгісіне, сипатына ќарай топтау деген маѓынаны да білдіреді.

Классификацияны сызба (схема) т‰рінде де жасауѓа болады, тек жазумен беру міндетті емес, ж±мысыњды реттеп, жазып ќой.

Классификация маѓынасын ќарапайым сөзбен т‰сіндірейік. Мысалы, ќарасµзбен жазылѓан туындылардың барлыѓы роман емес, олар повесть, єњгіме т.с бµлінеді. Ѓылыми ж±мысыњда негізгі ±ѓымдарды да осылай топтап, саралау керек.

Жүре көтерер нардай бол.

Ақыл айтар мезгілде,

Мың жасаған шалдай бол.

Б.Момышұлы
Іздену ж±мысыныњ аяќталуы, ќорытындысы ќорѓауѓа єзірленумен жалѓасады. Ќорѓау ол баяндама жасау, немесе реферат жазу емес. Онда ѓылыми ізденістіњ не бергені, жањалыѓы дєлелденуі керек.

Ќорѓау ‰шін мына мєселелер ерекше ќажет:

Бірінші сатысы:

Ѓылыми ізденісіњді, ењ алдымен, жазуѓа т‰сіресіњ. Оны жазу тілі дейді. Ѓылыми мєтін – ѓылыми ойлардыњ, ѓылыми ізденістіњ жемісі болып табылады. Ал енді ж±мысыњды ќорѓаѓанда, басќа да семинар, конференцияларда оны ортаѓа салѓанда саѓан ауызекі сµйлеу тілі кµмекке келеді. Ауызекі сµйлегенде ойыња да, тіліње де ерік бересіњ. Кейде эмоцияѓа да ерік беруіњ м‰мкін, ѓылыми стильге ќойылатын талаптан ауытќып кетуге де болады. Ал, жазба тілде ондай еркіндік орын алмауы керек. Ол µзіне ќойылатын ќатањ талапќа баѓынады. Ой ж‰йелігі, сµйлеудіњ жатыќтыѓы, ѓылыми ізденіске ќойылатын талаптарды ќатал саќтау міндетті мєселе. Ауызекі сµйлегенде тыњдаушыларды дауыс мєнерімен, эмоциясы тіпті єртістік ќасиетімен баурап, т±тќындап алатын шешендер болады. Ѓылыми баяндамаларѓа б±л µнерге єуестік жараспайды. Бұл жөнінде жоғарыда да айттық.

Сонда толық боласың елден ерек...

Үлкен бір жиында өлеңдері енді-енді баспа бетін көріп, «ақын» аталып жүрген бір жас жігіт Сәбитті сынай келіп, «ақын емес» деген қорытынды жасаса керек. Жігіттің сөзін бөлмей, сабырлылықпен тыңдаған аталарың: «Осынікі жөн, мен де кезінде Абайды ақын емес дегенмін»- депті. Зал қол соғып, Сәбитті жақтаса керек. Орнынан тұрып аталарың жігітпен дауласпаған, оны да сынай жөнелмеген. Кемеңгерлік, кеңдік танытып, аз сөзбен ғана оны «жығып» тастаған (дерек «Кәдімгі Сәбит Мұқанов» естелігінен алынды).

Сәбит аталарың қаламгерлерге, жоқ-жітіктерге көп көмек жасаған. Қолына қалам алғандардың дарынын ашуға, жетелеуге септігі тиген. Атақты сыншы Есмағамбет Ысмайылов та Сәбеңнің осы кең жүрегінің жылуын көрген. Дегенмен, бір жиында баяндама жасап тұрып, қайта-қайта Сәбеңе шүйліксе керек. Сол жерде ешнәрсе демесе де қатты өкпелеп, ренжіп жүреді. Бір күні Есмағамбетке телефон шалады. Амандық-саулықтан соң, сыншы Абай еліне бара жатқан жайын хабарлайды. Сонда Сәбең: «Есмағамбет, Абай қабірінің басына да баратын шығарсың, сонда мына бір жағдайды сұрап келші ұлы ақыннан: «Күшік асырап ит еттім, ол балтырымды қанатты»-деген өлеңін неге жазған, себебі неде екен?»-депті. Сыншы үндей алмай, «қақалып» қалған сияқты. Бұл – болған оқиға. Ұрыс-керіске, өнбейтін дауға, өш алу сияқты арзан мінез-құлықтарға бармай, аталарың сабырлы, тапқырлығымен қарсыластарын жеңіп отырған.

М.Єуезовті зерттеушілердіњ, оны кµзі кµргендер мен шєкірттерініњ айтќанына с‰йенсек, ол мінбеде 5-10 минуттай м±рнын сипалап, кµсіліп сµйлей алмай т±рады екен де, одан соњ Ќобыландыныњ Тайбурылындай кµсіле жµнеледі екен. Ол µте шешен адам болѓан. Оны тыњдаушылар (шетелдіњ жазушылары) сол шешен тілініњ астындағы ѓажайып терењ біліміне, ±лаѓатты ойына ќызыќќан, мойындаѓан. Ол сµйлегенде (ќай елде болмасын) халыќ сілтідей тынып, жан-д‰ниесімен беріліп отырѓан. М.Єуез±лы жазушы ѓана емес, ±лы ѓалым да болѓан. Ѓажайып білімін, терењ де жан-жаќты биік ѓалымдыѓын ойлы да мєнді, тµгіліп т±рѓан тілі арќылы таныта білген. Керегінде қанатты, мәнді сөздерімен де тыңдаушыларын таң қалдырған. Оның: «Қазір әдебиет әлемінде толмаған Толстойлар мен шала Шекспирлер қаптап кетті»-деген сөзі қанатты сөзге айналып, ұрпақтан-ұрпаққа тарап кетті. Мұндай мысалдарды көптеп кездестіруге болады. Ғылыми жобаңды қорғау кезінде осылай сөйле деп отырғамыз жоқ, мәселе, қиындыққа тап болғанда жол табу, өзіңді-өзің ұстау мәселесінің айналасында болып отырғанын өздерің де түсініп отырған шығарсыңдар.

Шыдамды, сабырлы адам – бастаған ісінің жақсы

нәтижесін көреді, білімге құштар адам іздегенін табады.