Дипломдық ЖҰмыс тақырыбы

«Қайнар» университетінің «Педагогика және психология» факультетінің 5-курс студенті Е.Құдайбергеновтің «Көрнекті құралдардың білім сапасында алатын орны» деген тақырыпқа жазған диплом жұмысына

Мектеп міндеті - әр оқушыға терең білім беру. Сонымен қатар, оқушының ойлау қабілетін арттыру. Сол мақсатта сабақтың сапалы, саналы өтуіне байланысты сабақта көрнекті құралдарды орынды пайдаланудың маңызы зор екені бәрімізге белгілі, осы проблемалық мәселені тақырып етіп, зерттеуші Е.Құдайбергенов орынды мәселе көтерген.

Зерттеу жұмысында көрнекіліктердің түрлеріне тоқталып, көрнекіліктерді оқу процесінде орынды пайдаланудың жолдарын көрсеткен. Сонымен қатар көрнекіліктердің оқушы біліміне, ой-өрісіне, ойлау қабілетіне тигізер туралы практика жүзінде дәлелдеп, ашып беруге тырысқан.

Диплом жұмысы кіріспе екі тараудан және бөлімдерден, қорытынды пайдаланылған әдебиеттерден құралған.

Димлом жұмысында зерттеу жұмысына байланысты ғылыми әдебиеттерді орынды пайдаланып, ол жайындағы ғылыми тұжырымдарға, зерттеу еңбектерге арқа сүйей отырып жазған.

Жұмыс жоспары бар көлемі, мазмұны, өзіндік ой-қорытындылары дұрыс, тақырыпты ашуға барынша әрекет жасалынған.

Жұмыс қорғауға ұсынылады.


Ғылыми жетекші аға оқытушы: Э.Бекбаева

"Қайнар" университетінің "Педагогика және психология" факультетінің 5-курс студенті Е.Құдайбергеновтің «Көрнекі құралдардың білім сапасында алатын орны» деген тақырыпқа жазған диплом жұмысына

Қазақ орта мектептерінің қазіргі таңда міндеті-әр оқушыға терең білім беру. Сонымен бірге оқушының ойлау қабілетін арттыру, сапалы білім беру мақсатында көптеген еңбек еңбектер жүргізілуде.

Диплом жұмысында Е.Құдайберенов қазіргі өзекті мәселе оқу процесінде көрнекті құралдарды орынды пайдаланудың маңызының зор екенін дәлелдеуге тырысқан. Сонымен қатар көрнекті құралдардың түрлеріне тоқталып, олардың әрқайсының оқу процесіндегі рөлін баяндап өткен. Көрнекіліктің оқушыларға сабақ түсіндіру барысында байқағыштық, логикалық түйінділікке және өздерінің көргендерін сөзбен дұрыс жеткізуге, одан қорытынды шығаруда маңыздылығын дәлелдеп айтып өткен.

Диплом жұмысы тақырыпқа сай, ғылыми әдебиеттерді орынды пайдалана отырып жазылған.

Зерттеу жұмысында пайдаланған материалдар рет ретімен жүйелі түрде берілген. Көлемі, мазмұны, жағынан талапқа сай орындалған. Жұмыста тақырыпқа байланысты барлық мәселелер толық қамтылып, тақырып мазмұны терең ашылған.

Диплом жұмысы ғылыми тұрғыдан дұрыс жазылған.

Көрнекіліктің оқу процесіндегі мақсаты байқағыштыққа логикалық түйіндікке және өзінің көргендерін сезбей дұрыс жеткізуге, бұлардан логикалық қорытынды шығаруға жаттықтыру екенін анықтау.

2. Дидактиканың негізгі ұстанымдарының бірі - көрнекілік екенін практикада дәлелдеп көрсету.

Мари Фон Эбнер - Эшенбахтың (Австрия жазушысы, 1930-1976) «Ешнәрсе білмейтін адамға бәріне сену ғана қалады» деген қанатты сөзі бүгін де маңызды болып табылады. Қазіргі таңда білім беру жүйесінің басты міндеттері - жастар мен балалардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру, қоғамның ақпараттануы және жаңа ғылымды қажет ететін технологиялардың дамыған кезеңінде кәсіби шеберлігін дамыта алатын жоғары білімді адамдар мен білікті мамамдарды дайындау. Болашақ білікті де, білгір мамандар даярлау үшін сабақта көрнекті құралдарды орынды пайдаланудың маңызы зор. Көрнекті құрал білім сапасының кепілі. Осыны ерте түсінген шығармашыл ұстаздар өзінің әрбір сабағында көрнекілікті орынды пайдаланып, сапалы білім беруге атсалысады.

Білім - өркениеттіліктің әрі өлшемі, әрі тетігі. Өлшем болатындығы кез келген мемлекеттің рухани да, әулеметтік-экономикалық та дәрежесі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейіне байланысты бағаланады.

Ғылым — ғалымды танудың кілті болса, сол ғылымның негізгі білімде жатыр. Ал білімнің іргетасы орта мектепте қаланады.

Жаңа буынды тәрбиелеу мен оқыту мектеп табалдырығынан басталып, арнайы орта және жоғарғы оқу орындарында жалғасады.

Өйткені кешегі оқушы бүгінгі студент, бүгінгі студент ертеңгі — маман, елді өркениетке жеткізуші. Мектеп қабырғасында да, арнаулы кәсіби оқу мекемелерінде де, жоғарғы оқу орындарында да білімді де мәдениетті жаңа ұрпақты оқыту мен тәрбиелеу мынадай маңызды мәселеге келіп. тіреледі. Ол – оқу жүйесінің сапалылығы, оқытылатын матириалдың қажеттілігі, кешегі оқушы, бүгінгі студент, болашақтағы маманның, Абай айтқандай, «бір кірпіш тәрізді дүниеге кетігін тауып қалануы».

Бүгінгі ұрпақ - тарихи кезеңде өмір сүріп, ұлттық, елдің, жердің болашағы үшін үлкен жауапкершілік міндетін арқалап отырған ұрпақ. Ғасырлар бойы бабаларымыздың арманына айналған Тәуелсіздігімізге қол жеткізіп, егемендік еншілеген ұрпақ. Олардың болашақта ұлттық дәстүр мен салт-сананы берік сақтайтын, тіліміз бен ділімізді жалғастыратын, саналы да, парасатты болып өсуінің бір кілті ұстазда деп білеміз.

Қазіргі таңда есімізде Н.Назарбаевтың 2030 бағдарламасы жұмыс істеуде. Білім, ғылым туралы заң. Тіл туралы бағдарлама қабылданды. Бізде осы мемлекеттік бағыт-бағдар негізінде қызмет етеміз. Жас ұрпаққа ұлттық тәрбие беру-қазақ мектебінің негізгі мақсаты. Идеялық-саяси, еңбек, дәстүрлік тәрбие оның өзара астасқан бөліктері, сондықтан бұлар кешенді түрде шешіледі.

Шәкірттің жақсы болуы-ұстаздың айтқан сөзіне ғана емес, көрсеткен үлгісімен сабақтасып, байланысып жатады. Ұстаз-бәрінен бұрын тәрбиеші. Ол оқыту мен тәрбиені қатар алып жүруші. Ұстазға қойылатын басты талап пен тілек ортақ. Ол білімділік, имандылық, парасаттылық.

Ұстаз шәкірттерге білім бергенде , тіл факторын үйреткенде, олардың логикалық ойын дамыту тәрбиесін қатар жүргізеді. Бұл мақсатта ғылымда балаларға білім мен тәрбие беру міндеттерін сабақ үстінде бірлікте іске асырудың тиімді жолдары, қолайлы әдістері іздестірілуде.

Бұл әдістер оқушыларға жан-жақты білім беруде, өмір заңдылықтарын меңгертуде, олардың сөйлеу мәдениетін қалыптастыру, сөздік қорын байыту, логикалық ой-өрісін дамыту, саналы еңбекке, өз бетімен жұмыс жасай білу дағдысын тәрбиелеуге белсенді қызмет етеді. Бұл тарапта шәкірттердің өздігінен ойлау, бақылау және тұжырым жасай алу қабілеттерін дамытудың тиімді тәсілдері қарастырылады.

Әр сабақта сапалы, тиянақты білім беру үшін, әсіресе көрнекілік принципі басты роль атқарады. К.Д. Ушинский: «Көрнекілік оқыту кезінде затпен таныстыру, заңын өзі үшін екінші дәрежелі; көрнекілік оқытудың ең негізгі мақсаты-байқағыштыққа, логикалық түйінділікке және өзінің көргендерін сөзбен дұрыс жеткізуге, бұлардан логикалық қорытынды шығаруға жаттықтыру¹»,- деп айтты. Көрнекіліктің ғылыми негізі И.П.Павловтың жоғары дәрежелі нерв қызметі туралы ілімі негізінде психология ғылымында түбегейлі зерттелді.

Оқыту жүйесінде Я.А.Коменский көрнекілік принципін оқу материалын меңгерту құралы ретінде қарастырып, дидактиканың алтын ережесі деп атаған. Оқушылардың дүниетанымы негізінде көрнекілік арқылы жүзеге асырылады, олар заттардың өзін немесе бейнесін, көлемін тікелей көріп, байқап таниды. Бұл принципті соңғы жылдары ғылым дәлелдеді. Мысалы, көру органдары миға есту органдарымен салыстырғанда 5 есе, сипалау органдарымен салыстырғанда 13 есе көп ақпарат өткізеді екен. Көз арқылы алған мәліметтерді оқушылар тез, әрі есте көп сақтайды.

Көрнекілік принципін жүзеге асырып, оқушылардың білім көлемін тереңдету, қызығушылығын арттырып және есте сақтау қабілетін шыңдау үшін мұғалім өз ойын оқушыларға нақтылы жеткізу үшін қолданатын ережелерді атап өтейік.

- «Алтын ереже»: көруге болатынды көрсету, есіте алатынды естірту, сезіне алатынның бәрін - оқушылардың сезім мүшелеріне сездірту, түйсік туғызу.

- Оқушылар заттың немесе құбылыстар мен оқиғалардың бейнелерін, көлемін, түр-түстерін сөзбен емес көру арқылы әрі жеңіл, әрі тез есте сақтайтынын қамтамасыз ету.

- Көрнекілік - көрсету мақсатында емес, логикалық ойлауды дамыту құралы ретінде пайдаланады. Оқушылар заттарды көзімен көрумен қатар, қолымен ұстап, түр-түсін байқап, өзінің қажетіне жаратады.

Көрнекілік заттар мен құбылыстардың өзін тікелей көрсетуге болмайтын жағдайда да көрнекіліктер қолданылады. Көрнекіліктер оқушының құбылыстарды байқауға, қабылдауға деген ынтасын оятып, ізденіс дағдыларын қалыптастырады. Көрнекілік бақылауға, білуге, салыстыру, қатар қоя білуге, абстракты ұғымдарды дамытып, жетілдіруге жол ашады. Көрнекілікті оқытудың белгілі мақсатына сай қолдану барысында алғаш оны бүтіндей, кейін бас және қосалқы бөлшектерін, соңында тағы да бүтіндей көрсетуге болады. Көрнекілікті сабақта ұстаз немесе оқушылардың өздері жасасада болады.

Көрнекіліктерді көрсету барысында демонстрация, иллюстрация және бақылау тәсілдері жатады.

Демонстрация оқушыларды құбылыстар, процестер және заттардың нысанымен табиғи жағдайда таныстыру барысында қолданылады. Әдістің бұл түрі қолданылып отырған құбылыстың қозалысын анықтау, заттың ішкі құрылысы мен сыртқы құрылысын немесе бірыңғай заттардың орналасу жағдайымен таныстыруды көздейді. Табиғи нысананы көрсету негізінен сыртқы көрінісінен басталады. (көлемі, түсі, формасы, өзара байланысы т. б.). Келесі кезектік оның ішкі құрылысы мен жекеленген құрамы көрсетледі.

Демонстрациялау көбінесе оқушылардың практикалық әрекетімен ұштаса жүргізіледі. Приборлар мен нысаналарды демонстрациялау нәтижесінің табысты болуы бірнеше жағдайға байланысты болады. Көрсетіліп отырған нысана барлық оқушыларға анық нақты көрінуі тиіс. Оқу материалын түсіндіру кезінде көрсету жұмыстары жүргізіліп, соңынан нысана алынып тастауы керек.

Оқытуды былай ұйымдастыру оқушылардың оқу материалдарын жеңіл, терең меңгеруіне септігін тигізеді, олардың ойлау қабілетін арттырып, қосымша ақпараттар береді. Оқушылардың өздері құбылыстарды, процестерді және нысаналарды белсенділік танытып оқып, үйренсе, шын мәнінде әдіс нәтижелі болмақ.

Сабақ барысында оқытуды демонстрациялау әдістерін қолданғанда оқу киносы, диапозитив, диафильм, магнитофон, радио, үнтаспа, киноскоп, эпидоскоп, теледидар, видеофильдер секілді техника құралдары пайдаланылады. Заттар мен құбылыстарды, кейбір жағдайда қажеттілігіне сай табиғи ортада да көрсетуге болады. Мысалы, табиғат, оның құбылыстары, жан-жануарлар, өсімдіктер, ауылшаруашылығы техникасы, өндіріс құралдары.

Иллюстрация - демонстрация әдісімен тығыз байланысты болады. Бұл әдісті иллюстративті құралдарды (плакаттар картиналар, портреттер, суреттер, чертеждер, картограммалар, модельдер) көрсетуге қолданады. Иллюстрация әдісінің нәтижелі болуы, негізінен оның қолдану тәсілдерін мұғалімнің қаншалықты меңгергеніне байланысты болып келеді. Соның нәтижесінде оқушы мен мұғалім оқу материалдарын табысты. меңгеруге айтарлықтай көмек бере отырып, ғылыми ұғымдарды жеңіл меңгеруге септігін тигізеді. Мектеп тәжірибесінде көрсеткендей сабақта иллюстрациялық материалдарын көптеп қолдану, оқушылардың наразын тек өткен материалға бағыттап, ауытқымауға әкеп соғады. Сондықтан көрнекті құралдарды пайдаланудың дидактикалық қолданысын және таным процесінде олардың рөлін алдын-ала жақсылап ойластырып алу қажет.

Бұл әдістердің ішінде ең басты рөл атқаратыны - бақылау әдісі. Ол барлық оқу пәндерін оқытуда кеңінен пайдаланылады. Бақылау әдісі сабақта нақты заттар мен көрнекі, техника құралдарын көрсету кезінде, экскурсияда, лабораториялық жұмыстарда , еңбек операцияларын орындауда ерекше орын алады. Бақылау мұғалімнің қатысуымен сабақ уақтысында да, сабақтан тыс уақытта да қолданылады. Дұрыс қолданған бақылау әдісі оқушылардың ойлау қабілетін арттырып, байқағыштық қасиеттерін арттырады. Бақылау әдістерінің қолдану тиімділігі мынандай болады: байқаудың мақсатын анықтау, қабылдайтын нәрселердің мөлшерін белгілеу, демонстрациялық бақылау, экскурсиялық бақылау, техникалық бақылау, лабораториялық бақылау.

Өмірде бар заттар мен құбылыстарды көрнекті құрал арқылы көрсету мектепті өмірмен байланыстырады. Демек, теорияны практикамен ұштастыру жөніндегі диалектикалық принципті жүзеге асыруға көмектеседі.

Нақты көрнекті материалды сапалы түрде меңгерту үшін қабылданатын зат пен құбылысты дұрыс байқау, анализ жасау керек.

Көрнекілікті оқу процессінің барлық кезеңінде пайдалануға болады, бірақ оны жай қолдануға болмайды. Көрнекілікті белгілі тақырып мақсатында пайдаланғанда ғана тиімді құрал болып саналады.

Кез келген сабақта көрнектілікті маңызды қолдану оқушылардың пәнге деген ынтасын арттыру, қызықтыруда үлкен роль атқарады. Пән кабинеттерін қажетті көрнекіліктермен жабдықтау сапалы білім беруге үлкен септігін тигізеді. Кабинеттердің қазіргі заман талабына сай көрнекіліктермен жабдықталуы, кабинеттерде техникалық көрнекіліктің болуы өмір талабы. Кабинет қабырғаларына қажет деген көрнекіліктер ілінуі шарт.

Әр пәннің белгілі тақырыптарына сәйкес әр түрлі сабақта мынадай көрнекіліктің түрі іске асырылады: кесте, үлестірмелі кеспелер, схема, карточкалы дәптер, плакат, суреттер, оқулықтар, перфокарталар, макеттер, кесте, натуральды заттар және техникалық құралдар. Қай кезде болмасын тәжірибелі педагогтар өз сабақтарында көрнекті құралдарды пайдаланып, сабақ сапасын арттыруға тырысып отырған.

____________________________________________
¹Ушннский К.Д Балаларды тәрбиелеу және оқыту жөніндегі таңдамалы пікірлері

Алматы, Каз.Мем.ОҚБ. 1951-846

Дидактикалық принцинтердің бірі- оқыту жүйесінде көрнекі құралдарды пайдалану. Мектепте білім беруде, окытуда жазба көрнекіліктер пайдалану, сабақтың сапалы, қызықты, тартымды өтуіне әсер етеді. Мұғалімнің түсіндіруімен қоса, есту мен көру үшін көрнекіліктер қолданылады. Сыныптан тыс жұмыстарда да көрнекілікті пайдалану, оқушының ана тілін құрметтеуге, сонымен бірге тілге деген сүйіспеншілігін арттыруға ықпалын тигізеді. Оқушының танымдық қабілетін жетілдіріп, өздігінен жұмыс істеуге бағыт береді. Әсіресе, қазақ тілі сабағында көрнекіліктерді пайдалану грамматикалық ұғымдарды немесе ережелерді түсіндіруге көмектесіп қана қоймай, сондай-ақ, оқушылардың пікір алысуына да мүмкіндік туғызады. Көрнекі құрал мұғалімнің сабақта өткен материалдарды қайталау, жаңа материалдарды түсіндіру, бекіту мақсаттарында қолданылуы мүмкін.

Сондықтан да көрнекілікті белгілі бір мақсат қоя отырып, пайдалану қажет.

Жазба көрнекіліктер деп бір қағазға жазылған түрлі көрнекіліктерді айтамыз. Олар: сызба (схема, таблица) кеспе (карточка) грамматикалық материалдар үшін көбірек қолданылады. Сызба көрнекіліктер қабырғаға ілінеді. Көлемі жағынан түрліше болып келеді. Кейде үлкен плакат көлемінде, кейде оның жартысындай болуы мүмкін. Сызба көрнекіліктер қолдану мерзіміне қарай екі түрлі болып келеді. 1).ұзақ уақыт қолданылытын көрнекіліктер.

2). Бір сабақта қолданылатын көрнекіліктер.

Ұзақ уақыт пайдаланылатын сызба көрнекіліктерге бірнеше мысал келтіріп өтейік.

Мұндай сызба көрнекіліктер қазақ тілі бойынша мазмұнына қарай лексикалық, морфологиялық, фонетикалық, орфографиялық, орфоэпиялық, синтаксистік, пунктуациялық болып бөлінеді. Ал қолданылуы жағынан салыстырмалы, сөзді көрсету, анықтау болып бөлінсе, түрі жағынан (формасы) жылжымалы болып келеді.

Лексикалық сызба сөздің мағынасын түсіндіруге, оқушының сөздік қорын дамытуға, лексикадан ауызша және жазбаша жаттығу жұмыстарын жүргізу үшін қолданылады.

Лексикалық сызба мазмұны жағынан әр түрлі болады. Мысалы, сөз және оның мағынасы, сөздің тура және ауыспалы мағынасы, антонимдер, синонимдер, омонимдер, қазақ тілінің сөз байлығы туралы, басқа тілден енген сөздер, көнерген сөздер мен жаңа сөзде (неологизмдер) жалпылама қолданылатын сөздер мен терминдерге, диалект сөздер мен кәсіби сөздерге, тұрақты сөз тіркестеріне, мақал мәтелдерге, сөздіктер мен олардың түрлеріне байланысты сызбалар жасалады. Осындай мақсатта жасалған сызбалар лексика саласын өткенде әр тақырыпқа байланысты қолданылып отырады.

Қазақ тілі пәні бойынша жасалған бірнеше көрнекілікті мысалға келтірейік.

_________________________________________________________

Байтұрсынов Л. Тіл тағылымы-Алматы, Ана тілі, 1992жыл-448бет

Синонимдер

Синонимдік қатар	Мысалдар	Қай сөз табы, сұраулары
Оқушы, шәкірт Аспан,көк, әуе	Сағила – Жақыпбектің оқушыларға үлгі ететін адамдарының бірі еді.(М.И.) Мен оны не алтыншы, не жетінші класта оқитын шәкірт бола ма деп жобаладым. (З.Ш.) Кешке қарай аспанды бүркеп алатын күздің сұр бұлтты ол түні жоқ еді.(С.М) Көктегі күн жер үстін қарық қылып түр.(С.С) Әуе кемесі дегеніміз — аспанға ұшатын аэроплан. (С.С.)	Зат есім. Кім? Зат есім. Не?

Сөздің тура және ауыспалы мағыналары

Математика пәні оқушылардың өз ойын қысқа, дәл және дұрыс айтып бере алуына мүмкіндіктер туғызады. Оқушының математикадан білімін арттырудың бір жолы сабақта көрнекті құралдарды көптеп пайдалану болып есептелінеді. Сабаққа сызба көрнекіліктерді математика сабағында көптеп қолдануға болады. Бұл сызба көрнекіліктер арқылы өткен сабақтың теориясын практика жүзінде көрсетіп, есте сақтауға мүмкіндік беруге болады. Математика сабағына мысал келтіріп өтейік.

Сабақтың тақырыбы: Туынды. Сабақтың мақсаты:

1. Оқушылардың туынды туралы ұғым, туынды есептеу туралы ережелерін, күрделі функцияның туындысы, туындының қолданылуы туралы түсіндіру.

2. Оқушылардың іскерліктерін, өз бетімен еңбектену сезімдерін білімдерін дамыту.

3. Оқушыларды ұйымшылдыққа, сыбайластыққа тәрбиелеу. Сабақтың көрнекілігі:

Тақта, оқулық, карточкалар, схема, сызба көрнекіліктер. Сызба көрнекіліктерді қалай пайдалануға болатынынан бір мысал келтіріп өтейік.

28 (2х-7)13	х2 + 2х
4cosx	6y

50(3+5х)9	-2х2 + 4х
-3sinx	20y

((2х-7)14)1	((3+5Х)10)1)
(4sinx)1	(3соsх)1

4х2	nxn-1	0	-1	cosx	6x	2
П	И	Ф	А	Г	О	Р

Бұл сызбалар оқушылардың сөздік қорын молайтумен бірге, грамматикадан, орфографиядан саналы білім алуға мүмкіндік береді.

Сызба көрнекіліктер қазақ тілі сабағында жаңа материалдарды бекіту кезеңінде көбірек қолданылады.Оқулықты өздігінен байқауға салыстыруға, белгілі тілдік материалдардың көлемімен таныстыруға, абстрактілік қабылдау сезімдерін дамытуға үлкен әсер етеді.