Әдебиет (араб тілінде «адаб» үлгілі сөз) тыңдарман, оқырманның ақылына, сезіміне, көңіліне бірдей әсер беретін дарынды сөз зергерлерінің жан қоштауынан туған көрнек өнері



бет2/7
Дата05.11.2016
өлшемі2,23 Mb.
#537
1   2   3   4   5   6   7

Дәріс №3. Мұхтар Әуезов әдебиет тарихын зерттеуші.
- М. Әуезовтің қазақ халқының ауыз әдебиеті туындыларын жинап, жариялауға қосқан үлесі. Қазақ фольклоры жайлы ой-пікірлері. 

- Қазақ ертегілері туралы зерттеулерінің ғылыми мәні. Эпостық жырларды зерттеп танудағы еңбектері. Қазақтың айтыс өнері туралы ой-толғамдары.

- "Әдебиет тарихы" кітабының қазақ әдебиеттану ғылымында алатын орны. - - Әдебиет тарихын дәуірлеу тәжірибесі. Көшпелі дәуір әдебиеті мен зар заман ақындары жайлы ой-пікірлері. Жыраулар поэзиясы мен оның басты өкілдері туралы ой-пікірлері.

- Туысқан халықтардың фольклоры туралы еңбектері. "Манас" эпосын зерттеп танудағы қосқан үлесі.

        

М.Әуезовтің қазақ әдебиеті мен тарихындағы алар орнын оның әдебиеттану ғылымына сіңірген еңбектерінсіз, атап айтқанда талант қыры жан-жақты ғалымның әдеби сын, теориялық тұжырымдарға толы ғылыми зерттеу еңбектерінсіз толық күйде сипаттап, талдап шығу мүмкін емес. Ол – қазақ әдебиеттану, фольклортану ғылымының негізін салушы ғалымдардың бірі. Әдебиетші ғалымның фольклор, әдебиет тарихы, әдебиеттер байланысы, абайтану мәселелері бойынша жазған еңбектері бір ғана қазақ әдебиеттану ғылымында емес, кешегі кеңес одағы көлемінде де аса жоғары бағаланып отырғаны тарихтан мәлім.

         Ғалымның әдебиет тарихы, оның басталуы мен дамуы жайлы айтқан пікірлері мен ойлары өте маңызды. Өкінішке орай қазақтың қоғамдық өмірінің дамуы жағдайларына сүйеніп айтылған бұл ойлар кеңінен өріс ала алмады, керісінше ғалымның ұлтшыл ретінде айыпталуына (1929-1932) байланысты тоқталып қалды. М.Әуезовтің бұл саладағы алғашқы күрделі еңбегі «Әдебиет тарихы» (1927, Қызылорда) пайдаланылудан алынып тасталып, тіпті идеялық жағынан зиянды кітаптардың қатарына қосылды, осылайша халық игілігіне пайдаланудан тыс қалды. Бұл кітап Қазақстан өзінің ғасырлар бойы күткен тәуелсіздігіне қолы жеткеннен кейін ғана «ұлтшылдық ағым» ақталып, соған қатысты тиым салынған әдебиеттер ішіндегі М.Әуезовтің «Әдебиет тарихы» (Алматы,1991) да толық күйінде қайта басылып шықты, сөйтіп рухани байлығымыздың алтын қорын толықтыра түсті.

         Қазақ халқының тарихи өткен жолын шолу мен оған баға беруде, әдебиет туындыларын солармен байланыста қарастыруда М.Әуезов тұжырымдары алғашқы ғылыми ойлардың басы деп те айтуға әбден болады. Жазба әдебиет тарихын ғалым Әуезов әйгілі Абылай ханның заманынан, күміс көмей жырау Бұқар жырау дәуірінен бастайды. Бұл айтылған пікірлер кейінгі кезеңдегі Қажым Жұмалиев еңбектерінде («Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері»,1968) дамытылып, көп уақыт ғылымда осы жоба үстемдік етіп келді. Одан арғы заманның деректері ол ғалымдардың қолына түсе қойған жоқ еді. Қазақтың ұлттық әдебиетінің тарихи жолы қазақ хандарының тұсынан (ХҮ-ХҮІ-ғасырлар) басталып, жыраулар поэзиясы үлгісінде дамығаны, олардың ар жағында жалпы түріктік ортақ мұралардың жазба әдебиетке бастау болғаны кейінгі жылдары зерттеліп, ғылыми тұрғыдан дәлелденді. Соған қарамастан әдебиет зерттеушісі Әуезовтің жобасы әдебиет тарихының алғашқы сүрлеуі есебінде аса бағалы.

         Абылай заманынан басталатын әдебиетті Мұхтар Әуезов «Зар заман әдебиеті» деп (Шортанбай өлеңінің атын алған) атайды. Оның пікінше, зар заман ақындарын сол дәуірдің тарихи жағдайлары туғызған. «Ақтабан-шұбырындыдан басталған қазақ қайғысы кейін орыс патшалығына бағынуға ұласып», «ноқтаға бас иіп, асаудың жуасып, алыптың басылған уақытымен» жалғасады. «Абылай заманынан бастап, -дейді Мұхтар, -жоғарыда саналған екі-үш тарихи өлеңдерді туғызған оқиғаларға шейін өткен мезгілді алсақ бұл дәуір жүз жылдай уақытқа созылады. Осы жүз жылдық дәуір қазақ өмірінің барлық суретін өзгертіп, бар өмірін екінші салаға түсіріп жібереді... Бұрын жаман-жақсы болса да өзінің ханы билеп, өз бетімен өмір сүрген ел, бері келгенде әуелі ханынан айрылды. Бұрынғы хан елдің өзгеден бөлек бір тіршілігінің белгісі сияқты болса, бері келген уақытта орыс үкіметінің көз, құлағы сияқты, болымсыз ғана төрешігі болып қалды. Соңғы уақыттың хандары қазақтың қасы, патша үкіметінің тыңшысы болды. Шенге, шекпенге сатылған сатымсақ ханның маңайынан өлекседен тараған сасық иістей толып жатқан ұсақ төрешік, ұсақ би, ру жуандары шықты. Мұның бәрі патша өкіметінің жорға құлы болды. Ел тіршілігінің өзгеріп, азуға айналғанының бір белгісі осы еді». Бұлардың қатарына автор патша үкіметінің қазақ жеріне иелік жасауын, қалалар мен бекіністер салып орыстың жерсіз шаруаларын қоныстандыруын қосады. Бірінен соң бірі шыққан «закондар» ел шаруасын қыса бастайды. Осы мезгіл қазақ қауымының ішінен ел мұңын, ел тілегін жоқтайтын екі алуан адамды шығарады, біреулері – заман халін қайғырып, елдің мұң-зарын жалынды сөзбен суреттеген кемеңгер ақылшы қария, толғаушыл жырау, сезімді ақындар, яғни ой батырлары болса, екіншісі –елдің ескі күйін қайтармақ болған қол батырлар (Сырым, Кенесары, Исатай, Махамбет сияқты).

         Зар заман ақындарының шығуын М.Әуезов ХІХ ғасырдың орта кезінен бері қарай, Исатай, Махамбет, Кенесарылар қозғалысынан кейінгі кезеңге жатқызады. Бұл  кезеңмен Абылай заманының арасындағы тарихи байланыстарға лайық әдебиеттегі Кенесары жорығының артынан шыққан зар заман ақындарымен Абылай дәуіріндегі ақындардың арасынан сондайлық үзілмейтін жалғастық табады. Ол Абылай дәуіріндегі зар заман ақынын екі топқа бөледі: бірі – келер күннің жұмбағын шешіп беріп, елге өсиет айтатын қария, екіншісі – толғау айтқан жырау. Екеуінің де көпке айтар сөздері өлең күйінде айтылып, тақпақ, толғау болып келеді. Олар – елдің ақылшы кемеңгері, заман сыншысы, елді меңгерген хан мен бектің ақылшы уәзірі. Қауым тіршілігінде саяси салмағы зор ақындардың аузынан шыққан сөзі де қорғасындай ауыр, оқтай жұмыр өтімді болған.

         Зар заман әдебиетіне М.Әуезов ХІХ ғасырда болған ақындардың бәрін де қосады. Махамбетті оның басы санап, аяғын Ы.Алтынсаринге тірейді. Аралықта нағыз зар заман әдебиеті ақындары ретінде мойындалған Шортанбай, Мұрат, екі ғасыр шекарасында өмір кешкен Нарманбет шығармаларына талдау береді. Айтыс ақындарынан осы топқа Шернияз, Досқожа, Күдеріқожа, тарихи жыр айтушылардан Нысанбай мен Ығылманды қоса қарастырады. Махамбеттің көтеріліс жалауын көтеріп, тар заманда елді күреске үгіттеген өлеңдерін талдау тұсында ғалым онда алдан күткен үміт, тілек барын, соған жетем деген екпін, жалын барын атайды.

         Кітаптағы Шортанбай, Мұрат, Нарманбет шығармашылығына берілген баға – қазақ әдебиеттану ғылымындағы бұл ақындар жайлы алғашқы пікір. Олардың өлеңдерін Мұхтар Әуезов заман шындығымен салыстыра отырып байсалды талдаған. Шортанбай, Мұрат өлеңдеріндегі заманның бұзылу суреттерімен заман адамының кейпі, Мұрат көбірек жырлаған қазақтың жерінің алынуы, қоныс пен өрістің тарылу идеяларының көрінісі сөз болады. Ақындардың шындықты айта білу ерекшеліктеріне көңіл бөлінеді. Нарманбетті автор зар заманның ақырғы ақыны санайды. «Ол бұрынғы зарлы мұңның бәріне ақырғы күмбезді тұрғызып, әдебиеттің бір ғасырлық дәуірін осы жоқтаумен тындырады» дейді.

         М.Әуезовтің бұл кітабы ұлттық әдебиеттің даму жолы туралы алғашқы сүрлеу болғандықтан, ол кітапта әдебиет тарихына қатысты көптеген деректер, жеке ақындар еңбектері өзінің толық бағасын ала қойған жоқ. Оның негізгі себебі сол кезеңдегі аталған ақындардың шығармаларының түгелдей жиналып басылмауы басты себеп болған. Жалпы түйіндеп келгенде Мұхтар Әуезовтің «Әдебиет тарихы» кітабы қазақ әдебиеті тарихын жүйелеуде, оның тарихи сүрлеуін салуда аса маңызды, тұңғыш еңбек болып табылады. Оның негізгі қағидалары қазақ халқының сыртқы басқыншылық пен отаршылдыққа қарсы күресі тұсында туған әдебиет материалдарына сүйеніп жасалды. Автордың позициясында ел тағдыры, ұлт мүддесі жайында ойлану жағы басым келеді.

         Мұхтар Әуезов сол кездің өзінде әдебиет тарихы «Қазақ мектебінде ана тілінің іргесін нығайтып толық білім беру үшін» қажет екенін жете түсінген. «Әдебиет мектеп ішіндегі ақыл, сезім тәрбиелеп, қалыптап жетілуден басқа оқушыға қазақ деген елдің өткендегісі мен бүгіндегі пішінін танытуға керек» дейді ғалым.

         Әдебиетші ғалым Әуезовтің осы саладағы еңбектерін сөз еткенде ең алдымен тоқталып өтетін үлкен бір сала, жемісі мол арна бар, ол - абайтану саласы. Осы ретте академик Зәки Ахметовтің «Абай және Әуезов» деген еңбегіне аз кем тоқталып өтсек. «Абай және Әуезов» деген тақырыпты сөз еткенде Мұхтар Әуезовтің Абайдың өмірі мен өнерпаздық жолын танып-білуге қосқан үлесі көбірек айтылады. Мұның өзі екі үлкен сала. Бірі - Әуезовтің Абайтануға, яғни Абайдың өмірі мен творчествосын, оларға қатысты мәселелерді баяндайтын ғылыми еңбектерін, зерттеулері мен мақалаларын талдап бағалау. Екіншісі - Әуезовтің көркем шығармаларында Абай бейнесін суреттеуі...». Әрине, бұл екі сала бір-бірімен тығыз байланысты екені түсінікті, алайда мұның бәрін кеңінен қозғап талдап шығуға біздің мүмкіндігіміз жоқ және алдымызға мақсат етіп қоймаймыз да. Біздің мақсат ұлы Әуезовтің Абайтану ғылымына қосқан үлесі, алар орны жайында ғана болмақ. 

         М.Әуезовтің ұзақ жылдар бойы жүргізген ізденіс үстінде туған ой-пікірлері түгелге жуық «Әр жылдар ойлары» деген атпен басылым көрген монографиялық еңбегінде жарияланды. Еңбектегі назар аударарлық ерекшелік – Абайдың әдеби мұрасының тұтас қамтылып, ақындық мәдениеті мен көркемдік шеберлігінің даму жолдары, дүниетанымы мен рухани өсуінің эволюциясын хронологиялық желіге сүйене отырып әрі ақын творчествосындағы өзгерістер мен бетбұрыстардың себебін сол дәуірдің тарихи шындығымен сабақтастыра қарап, сырын ашып саралауында жатыр.

         Елуінші жылдар ішіндегі зерттеулерінде М.Әуезов Абай мұрасы жайында кейбір талас тудырған күрделі мәселелерге көңіл аудара бастады. Әсіресе, Абайдың әдеби мектебі, немесе Абайдың ақын шәкірттері туралы қолдан қоздырылған, бірақ ғылыми ойдан тыс, саяси-идеологиялық мақсат көздеген теріс бағыттағы ой-танымдарымен пікір таластырып, өз көзқарасын қорғау жолында күреске түсті. Ұтыстар да, ұтылыстар да болып жатты. Бұл саладағы күресте ақыры шындық жеңді.

         Түйіндей келгенде Абайтанудың негізін салған әрі ол мұраны ғылыми тұрғыдан меңгеру жолында тарихи еңбек атқарған М.Әуезов артына ұлан-ғайыр көркем туындыларын, әсіресе, атақты «Абай жолы» эпопеясы мен ұзақ жылдарғы ізденуден туған ғылыми-зерттеу еңбектерін қалдырды.

М.Әуезовтің әдебиеттану саласындағы еңбектері де сан алуан. Соның бір шоғыры ауыз әдебиеті мұраларына қатысты жазған ғылыми-зерттеу еңбектері. Ең алдымен фольклор ғылымының қыр-сырына жетік М.Әуезов қазақ халқының аса бай ауыз әдебиеті мұраларын ыждағаттылықпен жинап, баспасөз беттерінде жариялап, ғылыми тұрғыдан зерттеу саласында өлшеусіз еңбек етті. Осындай тұрғыдағы ұдайы ізденістер, ғұмыр бойғы жоғары оқу орындарының филология факультеттеріндегі ұзтаздық қызметтер, сабақ жүргізулер ғалымға ауыз әдебиетінің көптеген жанрлары туралы іргелі ғылыми жұмыстар жазуына, жүргізуіне мол мүмкіндер беріп отырды. Ауыз әдебиетін зерттеуді М.Әуезов шығармашылық өмірінің барлық кезеңінде жазушылық жұмысымен қатар алып жүрді десе де болғандай. Ғалымның 20-30 жылдардағы көптеген зерттеу мақалалары газет, журнал беттерінде үнемі жарияланып отырды. 1939 жылы Л.Соболевпен бірлесе отырып жазған «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» деген көлемді еңбегі – ғалымның есімін Одақ көлеміне кеңінен мәшһүр етті. Бұл аталған еңбекте қазақ фольклорының барша жанрына ғылыми тұрғыдан сипаттама берілді.

         М.Әуезовтің аса бағалы еңбектерінің бірі – қырғыз халқының атақты эпосы «Манас» жөніндегі монографиясы. Ғалым «Манас» жайындағы зерттеулерін де үздіксіз жүргізді, өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары бастау алған ізденіс нәтижесінде ол елімізге ең танымал манастанушылардың қатарынан берік орын алды. Манастанушы маман жырдың шығу тегі, тақырыптары, көркемдік ерекшеліктері және жырды орындаушылар жайында терең де тиянақты ойлар айтты, яғни манастану ғылымын жаңа сатыға көтерді. Әйгілі жырдың халыққа танымал нұсқаларын талдап, танып, олардың тарихи-мәдени, көркемдік мәнін түсіндіруде М.Әуезов жасаған тұжырымдар манастану ғылымындағы шешуші роль атқарғаны тарихи шындық, болған ақиқат.

         Әдебиетші ғалым қазақ халқының ғажайып ертегілерінің жанрлық сипатын кең түрде анықтап, оның ішкі түрлерін (қиял-ғажайып, хайуанаттар туралы, тұрмыс-салт ертегілері) жүйелеп талдады, бұл талдаулар әлі күнге дейін өз құндылығын жойған жоқ. Ол ертегінің қаншама ғасырлар бойғы ауызша айту дәстүрінің қазіргі таңдағы жазба прозаға да тигізетін әсері, игілікті ықпалы жайында бағалы пікірлер айтты. Соның бірін ғалым былайша сабақтайды: «Көркем поэзияға ауызша поэзия қаншалық бөгетсіз, сатысыз көп қор құйған болса, бүгінгі көркем прозаға да халықтың ауызша әңгімесі сондайлық жатық жолмен көп араласып, қабысып жатыр».

           Мұхтар Әуезовтің артында қалған бай әдеби-ғылыми мұрасы - драматургтің, оның қаламгерлік қарымының, ой-арманы мен мақсат-мұратының биік мүдделері туралы сыр шертуге үлкен темірқазық. Әдебиетші-ғалымның өлмес туындылары ұлы суреткердің жеке басының зиялылығының, асқақ азаматтығының, қаламгердің шығармашылық қызметте де, өмірде де шексіз адал болуының жарқын өнегесі болып қала береді.

Дәріс №4. М. Әуезов әңгімелерінің зерттелу тарихы
М.Әуезовтің шығармашылық мұрасының күрделі де ажырамас бөлігін құрайтн 20-жылдардағы әңгімелерінің зерттелу тарихын қарастыру арқылы қазақ әңгімелерінің даму, көркею, жаңа сапаға көтерілу сипатын анықтарымыз белгілі.

Әдебиеттің қадам алысымен бірге әдеби сынның да қалыптаса бастағаны аян, бұл ретте М.Әуезовтің де баспасөз арқылы төл әдебиетіміздің сол күнгі даму үрдісі жайындағы толғамдарымен оқырманмен бөлісіп отырғанын айтқан ләзім. Бұл жылдары прозаның алғашқы үлгілерін жасаушылардың алдыңғы легінен көрінген М.Әуезовтің де төлтума шығармалары нысанаға алынын жетістік, кемшілік жақтарын таразылау басталды.

Суреткердің көркемдік әлеміндегі алғашқы тәжірибелері, шығармашылық ізденісі мен суреткерлік даралығы ХХ ғасырдың 20-жылдарында-ақ жазылып, айтыла бастады. Жазушының өзі жайлы баспасөзде жарияланған еңбектің басы «Сарыарқа» газетінде басылды, «Игілікті іс» деп аталатын мақалада Ойқұдықта «Еңлік-Кебек» пьесасының қойылып, оны М.Әуезовтің ұйымдастырғаны айтылған. Бұл мақала жазушы жайлы жазылған талай толымды еңбектің төлбасы болуымен де аса құнды Мақала жазылған уақыттан бүгінгі күнге дейін Әуезов шығармашылығы турасындағы ғылыми еңбектер тізімі артып, әуезовтану саласы кең қанат жая өркендеді.

Жазушы шығармасына қатысты баспасөз арқылы Ж.Аймауытов , Ж.Орманбайұлы, Д.Ысқақов, С.Сәдуақасов, М.Қаратайұлы, Ғ.Тоғжанов сынды сол тұстағы әдебиет қамқоршылары өзіндік түйіндеулерін ортаға салған. Қазақ сынының басы, М.Әузовтің «Бәйбіше-тоқал» пьесасына талдау жасалған «Қорғансыздар» мақаласының авторы Д.Кәкітайұлы шығармаға ой кезімен қарап, орнықты пікір білдіреді. «Турлі ұсақ кулық, жіңішке айла, екіжүзділік, опасыздық, қиянатшылдықтардың жасырын ішке тыққан найзалардың бақталас, бәсекелердің түрлі тарау байланыстарын ашық түрде кестелей шешуден һәм тілмен айтылған әсерлі суреттерден көреміз. Қолға алған мәселесін жете тексеріп, түзу уғынып, жарыққа салғанын байқаймыз» деп пьесаның мазмұнын қуаламай, көтерген жүгіне, көркемдігіне баға берген.

Әдебиетті таптан бөлмеу идеясы тұрғысында байлам жасаған Ғ.Тоғжанов: «Мұхтар жаңалықты, үлгіні өткеннен іздейді, қазақтың баяғы батыр, шешен биі, сал серісі, ерке қызы, міне, Мұхтардың үлгілі адамдары осылар» деген сын айтады.

Көркем әдебиет, әдеби шығарманың қоғам тіршілігін қырағы байқап, байыпты зерделеп, терең сезіне білу және тілек етуден гуындайтыны айқын. Қазақ әдебиетінде М.Әуезовтің салған сүрлеуі - реализм. Жазушы өз ортасының бар шындығынан алыс кете алмаған, заман ақиқатын әсіре боямадан қорғай отырып, дәлдігімен, шындық өлшемімен берген.

XX ғасырдың 20-жылдары әдебиетке бір табан жақын жүргендердің сын айтуды машық көріп, асыра сілтеп, сынап қарағаны жегігіартылған. «Біздің осы күнгі жазушы, сылшыларымыз көркем әдебиетті сынай қалса жүлып алғандай белден қос аяқ салады. Орта белінен келіп бастайды. Көбіне айтаіындары осы күнгі көркем әдебиетіміз қандай болуы керек. Қалайша басталуы жөн, ана ақын неге өткенді көксей береді, мына ақын неге әлдеқашан артта қалған, қазақ ұлтының көрген кемшіліктерін зарлайды» деген түйін сын айтушылардың профессионалдық жақтан толыспағанын, рухани, ұлттық сана орнын кеңестік идеологиямен алмастырғанын аңғартады. XX ғасыр басында әдебиеттің дамуына үлес қосуға ниет еткендер легі артқанмен, олардың өзі сыңар пікір ұстанды. Кейбірі кеңестік идеологияны қуана қуаттап, жаңа әдебиет жасаудың негізі ескіні түп-төркінімен жоюда санаған және ғасырлар бойы қордаланған әдеби-мәдени мұрамыздың енді қажеті болмасына сенген. Бұларға ескі әдебиеттің құнарлы тұсынан үлгі алмайынша жаңа әдебиеттің пайда болмасына кәміл сенгендердің пікірі қайшы келді. М.Әуезовтің шығармалары төркінінде де «ескіні аңсау бар» деген айып тағылады. Жазушы шығармаларына мұқият үңілсек, кейіпкерлері арасында астамшылық жасап, әдемі, жеңіл өмір сүргені жоқ. Басымы - өзгенің илеуінде кетіп зар-мұң арқалағандар, екінші бірі - кеңес қызметіндегі қарапайым адамдар. Түртпекке негіз боларлық өрескелдік көрінбегенімен, қалайда сүріндірудің амалын іздеушілер де жоқ емес. Дегенмен, тек «түрі ұлттық», «мазмұны социалистік» шығармалар жазуға ден қойылған тұста Әуезовтің көркемдік қуаты күшті туындыларын жоғары бағалаушылар тағылған мінінен арши отыра, өз деңгейінде талдауға негіз қойған.

М.О.Әуезовтің есімі қазақ арасында Абай журналына колемді мақалалар жазуы арқылы, ал бұрынғы көп ұлтты Кеңес өкіметінің көлеміне араға он жыл сала кеңінен танылды. 1929 жылы Мәскеуде жарық көрген «Әдебиет энциклопедиясында»: «Ауэзов публицист, критик и историк казахской литературы. В литературе Казахстана Ауэзов как драматург занимает почетное место. Его драма «Каракоз» с изумительной чуткостью и исторической правдивостью восстановившая национальные и бытовые особенности народных певцов Казахстана получил 1-ую премию на конкурсе драматургов в 1926 г. в Кызыл-Орде. Особое место занимает также «Байбачи-Токал» (жены-соперницы)» деп жазылған.

М.Әуезовтің шығармашылығы жөнінде жазылған еңбектің саны 1917-40 жылдар аралығында 140-тан асқан, олардың басымы драмалық шығармаларын талдауға арналды. М.Әуезов әдебиеттегі алғашқы қадамын өлеңмен бастайды. Алайда бұл жөнінде естеліктерде ғана айтылғанымен, толымды дерек жоқ. Өмірбаяндарының бірінде өзі де балалық шақта ақындыққа әуестенгенін жасырмаған. Өлең жазуды қай уақыттан бастады және ол қандай тақырып қозғап, нені өзек етті - бұл әлі күнге дейін зерттеушілердің алдында тұрған түйіні қиын сұрақ, басы ашылмаған мәселе.

Ишмұхамет Әлин өз естелігінде М.Әуезовтің 15-16 жасында көркемсөз жазуға бейім болғандығын айтады. Бірақ, оның қандай талпынысын байқағаны, қандай негізге сүйеніп айтқаны беймәлім. Т.Жұртбайдың «Бесігіңді түзе» атты еңбегінде Мәден Түсіпбаеваның М.Әуезовтің уыты мен сатирасы мол «Маса» атты сықақ-әңгіме жазғаны жөніндегі дерегін келтіруі - жазушы шығармашылық жолының әлі күнге беймәлім тұсы барының айғағы. Сондықтан, ақиқатына жетуде сүйенерге негіз болмағандықтан 1917 жыл «Алаш» газеті бетінде жарияланған «Қазақтың өзгеше мінездері» атты мақаласы мен тыңнан түрен салған қазақ драматургиясының басы «Еңлік-Кебек» ұлы тұлғаның шығармашылық жолындағы алғашқы қадамдары саналады. Ұлттық баспасөздің алғашқы қарлығаштары «Сарыарқа», «Абай», «Қазақ тілі», «Шолпан», «Сана», «Ақ жол» - жазушының шығармашылық қасиетін шыңдап, тамаша туындыларының кеңінен танылуына ықпал еткен басылымдар.

Жазушының алғашқы он жылда жазған шығармаларын екшеп, табиғатына үңілсек, оның кейінгі шығармаларынан бөлектігі айқын аңғарылады. 1932 жылы жазған ашық хатына дейін қаламгер дала тіршілігін, қазақ өмірінің тартысты, қайшылықты тұстарын ерекше шынайылықпен суреттесе, оның кейінгі жылдардағы шығармаларында өкіметтің талабын көп ескергендігі байқалады. Басына қара бұлт үйірілген осы жылдардағы қасаң саясат М.Әуезовті өз туындыларынан бас тартуға да мәжбүр етті.

С.Сейфуллин, І.Жансүгіров, Тоғжанов , Е.Ысмайыловтардың өткір сындары «Қаракөз», «Хан Кене» пьесалары теңірегінде өрбіді. Сыншылардың пікірінше, Әуезовтің бұл шығармалары оның түпкі арман-тілегінің көрінісі. Сондықтан, М.О.Әуезовтің 30-жылдардағы шығармашы-лығының келесі кезеңі кеңестік санаға сай тақырыпқа ойысып, публицистік еңбектері мен көркем шығармаларында қарапайым адамда тағдыры, индус -трияландыру, колхоздастыру сынды ірі мәселелер көтерілді, сонымен қатар бұл жылдары жазушының «Абай» романы жазылды. Бұл - М.Әуезов шығармашылығына байыпты баға беріліп, ғылыми-зерттеу еңбектердің дүгшеге келе бастаған тұсы. Жазушы шығармаларының сонылығы, көркемдігі, маңызы жайлы Б.Кенжебаев пен Шаңғытбаевтың , С.Мұқановтың, Т.Нұртазиннің , Мұстафиннің еңбектері, сонымен қатар орыс тілінде А.Фадеевтің , З.Кедринаның , Ю.Лебединскийдің еңбектері жарық көріп, жазушының шығармашылық қасиеті А.Нұрқатовтың «Мұхтар Әуезов», М.Сильченко мен Смирнованың «М.О.Әуезовтің творчестволық жолы» , Е.Лизунованың, Ы.Дүйсенбаевтың «Мұхтар Әуезов» атты монографиялық зерттеу еңбектерінде сарапталды.

Ұлы тұлға мұрасын зерттеу, талдау жолында М.Қаратаев , С.Мұқанов, Е.Жанпейісов , Р.Нұрғалиев сынды зерттеушілер тың пікірлер айтып, шығармаларының көркемдік құндылығына үңілді.

Исі қазақтың бар болмыс-бітімін бойына сидырған «Абай» романының 1949 жылы жарық көруі М.Әуезовтің шығармашылық қасиетінің жоғары бағаланып, романның көркемдік қуаты мен тіл сұлулығы турасындағы зерттеу еңбектердің жарыса жарық көруіне әкелді. Жазушының ғұламалық келбетін танытқан зерттеу еңбектің қай-қайсысы болсын, оның өмірі мен өскен ортасы жайын айналып өтпеген. Жазушының өмір тәжірибесіне кемеңгер Абай дәстүрінің ықпал етуі зерттеушілер назарынан тыс қалмады.

Ұлы жазушы өміріндегі өресі биік шығармалары арасынан 1917-1929 жыл аралығында жазылған әңгімелері мен драмалық шығармаларын екшеп алып, ғалымның қаламгерлік құдіретінің қыр-сырына терең бойлауға ниет қойған зерттеуші Ы.Дүйсенбаев болатын. Жазушының шығармашылық жолының алғашқы он жылындағы еңбектерінің идеялық астары мен ой көріктілігі, тіл сұлулығына тоқталып, сындарлы зерттеу еңбек жасады.

Тыңнан түрен салу, жаңа, жақсыға ұмтылудың әсіре қажеттілігіне өзгені тәнті етіп, еліктіру - кез келгеннің бойына дарымаған қасиет. Бұл - табиғаттың тым сирек құбылыстарының бірі. Олай болса, халықтың рухани дамуына ұлы Абайдан кем үлес қоспаған Әуезовті табиғат ананың халқына берген үлкен сыйы деп қабылдаған абзал. Қазақ драматургиясының алтын тасын М.Әуезовтің қалауының өзі, оның өзгеден биік өресі мен парасаттылығының айғағы.

М.Әуезовтің драмадағы түңғыш еңбегінің заманалар қойнауына кеткен ғашықтық жайлы ауыр оқиғаға арналуы да тарихын таразылап білуге, кешегісінің ақиқатына жетуге ұмтылған азамат ісі. «Ұлттық топырақта драматургиялық дәстүрдің жоғына қарамай, елдер әдебиетінен үйрене отырып, Әуезов жанр шарттарына толық жауап бере алатын трагедия жасады. Сюжеттік желінің тартылуы, композиция құрудағы шеберлік қаламгердің драма заңдылықтарын жақсы білгендігін көрсетеді», - дейді ғалым Р.Нұрғалиев. М.Әуезовтің драматургиядағы қарымды еңбегін түпкілікті зерттеген Р.Нұрғалиев Семей жерінде жазылып, алғаш сахналанған «Еңлік-Кебек», «Бәйбіше-тоқал», «Қаракөз» пьесаларының ішкі ерекшелігін, тұтынған мақсатын, жазылу жайын үңги қарады.

М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық мұрасы бойынша «библиографиялық көрсеткіштер» 1958, 1966, 1968, 1972 жылдары жарық көрді. Бұл еңбекте Әуезов шығармаларының жариялануы және оның өмірі мен шығармашылығының зерттелуі жайындағы еңбектер, шетел тілдеріндегі библиографиялық мағлұматтар қамтылған еді. Ал М.Әуезовтің қолжазба мұрасы атты мазмұнды еңбек жазушының жеке өз архивінде сақталған түрлі қолжазбалар, қойын дәптер, газет-журналдар қиындылары еніп, ғылыми сипаттамаға түсірілді.

Ұлы тұлғаның 100 жылдық мерейтойы қарсаңында өмірі мен шығармашылығына қатысты барлық құжаттар, деректер бір ізге түсіріліп, толықтырылып, хронологиялық тәртіп бойынша жүйеленіп, ғалымдық, педагогтік және қоғамдық қызметтеріне қатысты қызықты деректер «М.О.Әуезовтің өмірі мен шығармашылық шежіресі» атты кітапқа енді. Дегенмен, бұл еңбек әлі де толықтыра түсуді қажетсінеді. Ұлы дарын иесінің сиясы кеппеген күйінде жоғалып кеткен «Ел ағасы» пьесасы мен «Сұғанақ сүр» атты повесінің, орыс тілінен аударылған бірнеше шығармаларының және 20-жылдары жазылған туындылары қолжазбасының табылмағаны осыны айғақтайды.

М.О.Әуезов шығармаларының жинағы көзі тірісінде, 1955-1957 жылдары, 6 том болып жарық көрді , кейіннен 1967-69 жылдары 12 томдық, 1979-85 жылдары 20 томдық жинағы жарияланды . Бірақ, жазушының кесек ойлары, кейбір міні көп, тәрбилік мәні жоқ саналған шығармалары көлеңкеде қала берді. Соның бірі - 1927 жылы жарыққа шыға салып тәркіленген «Әдебиет тарихы» еңбегі . Кейіннен тарихты, әдеби мұраны тану мәселесі көлденең қойылған тұстарда жазушының әдебиеттің тарихы жайлы еңбегі 20 томдық шығармалар жинағының 16 томына қысқартылып енді. Едіге, Ерсайын, Шора батыр жырлары Нысанбай ақын жайындағы зерттеуі қысқартылып, түпнұсқа мен кейінгі жарияланым арасында үлкен алшақтық пайда болды. Қазақ әдебиеті тарихын зерттеудегі күрделі тұңғыш еңбек «Әдебиет тарихы» алғашқы қалпымен тек 1991 жылы жарық көріп, оқырманымен қауышты. Жазушының әр жылдардағы шығармалар жинақтары әуезовтануға қосылған үлкен үлес болғанымен, оның мол мұрасын толық қамти алмады. Жазушы шығармаларының елу томдық толық ғылыми жинағына телегей-теңіз мұрасы ғылыми тексеруден өтіп, түзетіліп, автордың баспаға алғаш ұсынған нұсқасы мен кейінгі жарияланымдарына текстологиялық салыстырулар жүргізіле жарияланды. Бұл жинаққа 1917-1969 жылдар аралығындағы әңгімелері, повестері, комедия, трагедия, драмалары, мақалалары, зерттеу еңбектері, аудармалары енді. Дархан дарын иесінің 1917-1919 жылдардағы публицистік еңбектері қасаң саясат тұсында жарияланбағаны, көптеген драмалық шығармаларына («Қаракөз», «Хан Кене») ескілікті дәріптеу, көксеуден туындаған деген баға берілгені белгілі. Жазушы мерейтойы қарсаңында оның өмірі мен шығармашылығына қатысты көлемді зерттеулер жарияланып, саясат шылауына түсіп, өрескел бұрмаланған еңбектеріне жаңаша көзқарас тұрғысынан талдаулар жүргізілді. Мәселен, З.Ахметов, З.Қабдолов, Р.Бердібай, Л.Әуезова, М.Мырзахметов, Р.Нұрғалиев, Қ.Сыздықов, Б.Майтанов, Р.Сыздықова, М.Серғалиев, Т.Жұртбай, Б.Жақыптың ғылыми еңбектері әуезовтану саласын нығайта түсті.

Әуезовтануға қомақты үлес қосып, жазушының күрделі, көркемдік әлемін ашу жолында түпкілікті зерттеу жасаған ғалым, жазушы Т.Жұртбайдың еңбегін ерекше атаған ләзім. Әуезов шығармашылығы мен өміріне қатысты тиянақталған материал-дары негізінде «Бейуақ» (1990), «Бесігіңді түзе» (1997), «Талқы» (1997) атты көлемді монографияларында тың тұжырымдар жасап, алғашқы нұсқадан кейін жарияланбаған бір мақаласын ғылыми айналымға түсірді.

Бертінге дейін жазушы шығармаларының көркемдік сұлулығына ғана тамсанып, тұшынған болсақ, Т.Жұртбай ол шығармалардың шежірелі Шыңғыс жерінен тамыр тартатынын, әрбірінің астарында өмір шындығы жатқандығын нанымды ете, тарихпен сабақтастыра отыра ұсынады. М.Әуезов кейіпкерлері қиялдан туындаған жоқ, әр кейіпкер артында XX ғасыр басында орыстандыру, отарлау, ескімен күресу саясаты туындаған тұста өмір кешкен қарапайым адамдар бар.

Заңғар жазушының өскен ортасы, туған жері, өмірінің колеңкелі-күнгейлі жақтарын жүйелі баяндап, қоғамдық-жазушылық еңбегімен қоса күрделі көркемдік әлемінің сырын ашқан К.Оразалин мен Д.Досжанов еңбектерінің де әуезовтануда ойып алар орны бар. К.Оразалин «Абайдан соң» атты шығармасында М.О.Әуезовтің балалық, бозбалалық, жігіттік шағынан мол мағлұматқа қанық етсе, «Абай ауылына саяхат» еңбегінде де жазушы өміріне қатысты қызғылықты деректер ұсынады. Жарты ғұмырын Абай кезі кеткеннен кейінгі кезеңінің шындығын жазуға арнаған Оразалин ұлы ақынның ұрпақтарымен біте қайнасып өмір кешкен Әуезовтің бар болмысын ашута тырысады. «Абайдан соң» романының үшінші кітабы Әуезов емірінің Семей кезеңін аша түсуде аса құнды. Оразалин жазушының кіндік қаны тамған жері, өскен ұясы, қоршаған ортасы, жақын туыстары жайындағы деректерді кұрғақ баяндамай, Әуезов үлгісімен ұлттық бояуды барынша пайдалана жазған.

Ұлы жазушының 1919 жылға дейінгі өмір кезеңінде аздаған дау тудыратын, шешімін әлі күнге толық таба қоймаған мәселе бар. Ол жазушының Семей қаласында оқуымен байланысты. Абайдың құрметіне 1914 және 1915 жылдары әдеби кештердің өткені белгілі. М.Әуезов өмірінің Семей қаласымен байланысты тұсын айқындау ниетінде азды-көпті тер төккендердің зерттеуші, жазушы қауымның бірқатары Әуезовтің жоғарыда аталған кештерге қатыспағандығын айтса, К.Оразалин екі кешке де Әуезовтің қатысып, ұйымдастыру ісіне араласқанын алға тартады. Ахмет Әуезов «Бала Мұхтар», «Жас Мұхтар» атты кітаптарында М.Әуезовтің балалық шағынан мол мағлұмат береді. Жазушының өмірі мен шығармашылығының шежіресін жазуда Ахмет Әуезовтің еңбегі негізгі басшылыққа алынып, сілтеме жасалатын дереккөз болуда. Бала Мұхтардың қырдағы қазақ балаларынан еш айырмасыз тірлік кешуі, зеректігімен танылып, болашағынан белгі беруі А.Әуезов естелігінен мағлұм етіледі.

Жазушы өміріне қатысты деректердің дәлдігі, нақтылығы бәсеңдеу тұсы - оның алғашқы өмір жолына қатысты. Яғни балалық, шәкірттік шағынан мағлұмат беретін дәлелдер солғын, сәйкессіз тұстар басым. Тәуелсіздікке қол жеткізгелі бергі он жылда еліміз өркениет жолында көптеген табыстарға кенелді. Оның бірі жетпіс жыл салтанат құрған кеңестік дәуірдің қыспағы кесірінен жария етілмей, беймәлім түрде сақталып келген, көп құпиясы бар рухани мұраларымызбен қайта қауышуымыз. Жазушының өмірбаянына қатысты «Өз жайымнан мағлұмат» атты мақаласы да - талай жылдар бойына жарияланбай келгені белгілі.

Жазушының отызыншы жылдарға дейінгі қолжазба күйінде сақталған мақаласы Смағұл Сәдуақасовтың қойған алты сұрағына жауабы, соңына «Мұхтар. Ленинград. Ғинуардың 29-ы» деп жазылған. Жазушы 1946, 1949, 1950, 1953, 1958, 1959 жылдары жазған өмірбаяндарында ресми мәліметтерді көбірек қолданып, өмірінің маңызды тұстары, өскен ортасы, білім жолындағы алғашқы баспалдақтар, қоғамдық қызметтері, абайтанудағы алғашқы қадамдары жөнінде жазады. Ал, өз жайымнан мағлұматында жазушы талғам-түсінігі, өмірлік құбылыстарға, әдебиетке деген көзқарастарын айқын білдіріп, пікірін бүкпесіз жеткізе алған. Ұлы жазушы өмірінің Семей кезеңі жөнінде толымды деректер беріп, балалық, шәкірттік шағы, қайраткерлік, оқытушылық, жазушылық қасиеттерінің шыңдалған шағынан мағлұмат берген шәкірті, әдебиет зерттеушісі - Қайым Мұхамедханов.

Бала кезінен М.Әуезовтің білгірлігі мен біліктілігіне куә болып өскен ол жазушының Семейде өткізген күндеріне қатысты беймәлім деректерді «Қазақ әдебиеті» газетінде, сондай-ақ, Семейдің облыстық «Семей таңы» мен «Иртыш» газеттері бетінде жариялап тұрған еді. Қ.Мұхамедханов М.Әуезов жөніндегі деректерін, ой түйіндеулерін «Мұхтар -семинарист» (Семей таңы, 1977) , «Ұлы жазушы, көрнекті қоғам қайраткері» (Семей таңы, 1977) , «Ұлы жазушы, ойшыл, ғалым, ардагер азамат» (Семей таңы, 1977) атты мақалаларында тұжырымдады.

М.О.Әуезовтің шығармашылық мұрасы таусылмайтын, сарқылмайтын кәусар бұлақ десек, ол бұлақ бастауын ұлыАбай дуниеге келген қасиетті топырақтан алғаны кумәнсіз. Шежіреге толы Шыңғыстау жерінің құлақ құрышын қандырар әсем әні мен тәтті күйіне, ертегісі мен аңызына қанық боп өскен Мұхтардың Абай өлеңдерінің мәні мен маңызына ерте елігуі оны үлкен шығармашылық сапар шығар жетеледі.

Түрлі қоғамдық өзгерістерді бастан өткерген М.Әуезов әрбірінің өзіндік сипатына терең үңіле қарай, қоғам шындығын, халық тұрмысын шығармаларының тамыр соғысына айналдырды. Батыс пен ніығыс ойшылдарының еңбектерімен танысып, таным көкжиегін кеңейте, әдебиет әлемінің құдіретіне бас иді. Бала кезде оқып үйренген шығыс әдебиетінің өкілдері: әл-Фараби, Әбуғали ибн Сина, Қожа Ахмет Иасауи, Махмұд Хайдар Дулати сынды шығыс ғұламалары мен Бальзак, Гете, Жан Жак Руссо сынды батыс ойшылдарының, Пушкин, Толстой, Тургенев, Достоевский сынды орыстың сөз зергерлері еңбектерінің Мұхтар Әуезовтің шығармашылық өмірінде белгілі орны бар деп білеміз.

Орыс әдебиеті сыншысы В.Г.Белинский Пушкинді мәңгі өмір сүруші және дамушы құбылыс санап, ол жөнінде әр дәуірде толымды дәлелдер айтылғанмен, келер дәуірдің де жаға баға, сапалы теңеу беретінін айтқан еді. Дәл осындай пікірді Әуезов жайында да айтуға болады. Шыңғыс Айтматовтың «Орыс мәдениеті үшін Пушкин қандай болса, шығыс халықтарының мәдениеті үшін Әуезов сондай» деуі де жазушы қасиетін шынайы бағалай білуінен туындаған тұжырым. М.Әуезов дүниежүзі әдебиетіндегі Стендаль, Дж. Лондон, Толстой, Достоевский сынды ірі жазушылар еңбектерінен үлгі алғанымен, ол әдебиетке өзіндік қасиетімен, тереңдігімен келді. Бұл жазушылар да замана шындығын реалистік түрде шебер сипаттап, классикалық туындыларымен әлемдік әдебиеттің төрінен көрінсе, білді. Өз халқының тіршілігін, бесіктегі баланың уілін, шолпысын сылдырлата, бұрала басқан сұлуды, жас жіпттің толқынысын, қысастық көріп, етегі жасқа толған кедейдің зарын, ұзатылар қыздың жан тебіренісін, туған даланың аңызақ желі мен үскірік аязын шығармаларында асқан сүйіспеншілікпен суреттеді.

М.О.Әуезовтің әңгімелеріні зерттелу тарихын қарастыра келе, ұлы жазушының әңгімелері қазақ әдебиетінің ең бір шоқтығы биік шығармалар болып табылатынына анық көз жеткіземіз.


Каталог: ebook -> umkd
umkd -> Мамандығына арналған Сұлтанмахмұттану ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені
umkd -> Қазақстан Республикасының
umkd -> Қазақстан Республикасының
umkd -> Студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені
umkd -> ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған «Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы (1941-1960)» пәнінен ОҚытушыға арналған пән бағдарламасы
umkd -> «Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
umkd -> ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің
umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
umkd -> «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7




©www.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет