Естественные и педагогические науки
жүктеу/скачать 10,78 Mb.
|
Литература 1. В.Л.Яровенко, Б.М.Нахманович. Кинетика ферментативного гидролиза ячменного крахмала. // Ферментативная и спиртовая промышленность, 1974, №2, стр. 8-10. 2. В.В.Капустина, М.С.Дудкин. Ферментативный гидролиз крахмала проса. // Ферментативная и спиртовая промышленность, 1972, №3, стр. 36-38. 3. Л.А.Робинский, Б.А.Устинников. Математическое описание кинетики процесса осахаривания. // Ферментативная и спиртовая промышленность, 1974, стр. 20-22. 4. Л.Уэвв. Ингибиторы ферментов и метаболизм. // М: Мир, 1966, 541 стр. 5. В.А.Яковлев. Кинетика ферментативного катализа. // М: Наука, 1965г., стр. 318 6. М.Х.Галимова. Ферментативная кинетика. Справочник по механизмам реакции. // Москва URSS, 2007, стр. 74. 7. Гранино А. Корн, и Тереза М. Корн, Справочник по математике для научных работников и инженеров, Нью-Йорк, 1961г.
Международный гуманитарно-технический университет, Шымкент, Казахстан Түйін Бұл мақалада Хуанит сұрыпты жүгері қабықшалары ксиландарының ферментативтік гидролизі туралы жазылған. Өндірістік ортада гексозалардан пентозаларды ажыратып алу үшін бөлініп шығатын полисахаридтердің түрлі гидролизденуі қолданылады. Сондықтан, ксилит өндірісінде маңызды рөлді жеңіл гидролизденетін полисахаридтердің құрамына кіретін ксилозаның көп мөлшерін сақтайтын шикізат түрлері атқарады Summary This article describes the enzymatic hydrolysis of corn stalks xylans varieties Juanita. In a production environment for the separation of pentoses from hexoses are different hydrolyzable starting polysaccharides. Therefore, the greatest value for the production of xylitol are such types of hydrolysis of raw materials, which contain significant amounts of xylose, which is part of hydrolysable polysaccharides Сырьевой базой производства моносахаридов (глюкозы, ксилозы и др.), являются и растительные отходы сельского хозяйства (кукурузная кочерыжка, подсолнечная лузга, хлопковая шелуха, солома и т.п.) Для сохранения природных систем и поддержания соответствующего качества окружающей среды необходимы формирование и последовательная реализация единой системы управления в области экологии и разработка новых ресурсосберегающих и безотходных технологий, использующих вторичные сырьевые и материальные ресурсы. В мировой гидролизной промышленности предстоит в перспективе осуществить техническую реконструкцию, овладеть технологиями и техникой новых поколений, позволяющими снизить энерго– и трудозатраты, расширить ассортимент выпускаемой продукции. Глюкоза и другие моносахариды, получаемые в результате гидролиза природных полисахаридов (целлюлозы, гемицеллюлоз, крахмала) служат дешевым источником сахаров для получения ценных продуктов, а также источником получения энергии. Поэтому в настоящее время все большее внимание уделяется переработке биовозобновляемых непищевых ресурсов: отходов сельскохозяйственного производства, пищевой промышленности. Полисахариды растительного сырья делятся на легко– и трудногидролизуемые. Легкогидролизуемая часть полисахаридов состоит из гемицеллюз и пектиновых веществ. При их гидролизе образуется сложная смесь моносахаридов: глюкоза, манноза, галактоза, ксилоза, арабиноза, рамноза и уроновые кислоты, а также уксусная кислота и метанол [2]. Соотношение этих компонентов в различных растениях колеблется в широких пределах. Моносахариды содержатся в растительных тканях не в свободном виде, а в виде полисахаридов и содержание пентозанов в различных видах гидролизного сырья варьирует от 5 до 40%. Однако таких полисахаридов в действительности не существует, отдельные моносахариды входят в состав разных и сложных по составу полисахаридов. Ксилоза является составной частью ксилоуронидов, арабоксилоуронидов, арабоксиланов и других более сложных полисахаридов. Пентозаны являются главной составной частью гемоцеллюлоз растительных тканей. Пентозаны – полисахариды, при гидролизе которых получают пентозы. Название пентозану дают по названию пентоз, из остатков которых состоит основная цепочка его молекул. В растительных тканях, перерабатываемых гидролизными заводами, содержится ксилан, арабан и мешанные пентозаны – арабоксилан. Их эмпирическая формула (С5Н8О4)n. Кроме того, в гемицеллюлозах растительных тканей встречаются метилпентозаны, которые при гидролизе дают метилпентозы. Их эмпирическая формула (С5Н7О4СН3)n [4]. Пентозаны различных видов ратсительной ткани по своему составу и строению отличаются друг от друга. Молекулы пентозанов бывают в виде линейных и разветвленных цепочек. Боковыми ответвлениями являются остатки различных пентоз, метилпентоз и уроновых кислот. Расположение их и количество в различных тканях различно. Наиболее распространенным пентозаном является ксилан. Молекулы ксилана различных растительных тканей отличаются друг от друга. Часто они представляют собой разветвленные цепочки. Основная цепочка состоит из остатков 4-метил-D-глюкуроновой кислоты в положении 1-2 или 1-3, а также из остатков ксилозы и арабинозы. Часть молекулы ксилана (арабометоксиглюкуроноксилан).  При гидролизе ксилана образуется -D-ксилоза, глюкуроновая кислота и иногда арабиноза. Но обычно ксилан, содержащийся в каком – либо объекте, представляет собой смесь различных полисахаридов с близкими молекулярными весами (обычно от 50 до 200 ксилозных остатков). При полном гидролизе эти полисахариды образуют сложную смесь моносахаридов, переходящих в гидролизат [1].
В производственных условиях для отделения пентоз от гексоз пользуются различной гидролизуемостью исходных полисахаридов. Поэтому наибольшую ценность для производства ксилита представляют такие виды гидролизного сырья, которые содержат значительные количества ксилозы, входящей в состав легкогидролизуемых полисахаридов. Из такого сырья получают наиболее чистые пентозанные гидролизаты. Таким образом, для получения ксилозы и ксилита используют растительные сырье, в том числе отходы, богатые пентозанами и содержащие минимальное количество посторонних примесей. Нежелательными примесями являются не только дубильные вещества, белки, органические кислоты, зольные элементы, но и другие моносахариды. Как было показано выше, чтобы предотвратить попадание нежелательных примесей в готовый гидролизат, растительное сырье предварительно подвергают операции облагораживания, целью которой является удаление зольных веществ, части белков, пектинов и крахмала. Затем проводят стадию гидролиза в таких условиях, при которых гидролизуются только гемицеллюлозы, в содержащие объект наших исследований Д – ксилозу. Целлюлоза при этом практически остается неизменной вследствие большой разницы в скоростях гидролиза различных полисахаридов. Для получения пентозных гидролизатов, пригодных для гидрирования, нужно разработать технологию, которая обеспечивает максимальное превращение ксиланов растительного сырья в ксилозу при одновременном сохранении целлюлозы. В качестве объекта исследования были использованы кукурузные кочерыжки сорта Хуанита. Полученные результаты приведены в таблицах 1, 2. Таблица 1. Общий состав кукурузных кочерыжек сорта Хуанита
Полученные данные свидетельствуют о качественном соответствии исследуемой кукурузной кочерыжки литературным данным, однако количественные показатели на 1 – 4 % отличаются от литературных. Таблица 2. Общий химический состав кукурузной кочерыжки Хуанита
Таблица 3. Химический состав ксиланов кукурузных кочерыжек
Полученные данные подтверждают правильность выбора объекта исследования для гидролиза, т.к. ПД содержит в составе своих ксиланов высокое количество ксилозы и минимальное количество нежелательных примесей по сравнению с наиболее часто используемым для получения ксилита сырьем: хлопковой шелухой, кукурузной кочерыжкой, гуза – паей и т.д. [5] Таблица 4. Количественные содержание сахаров в ксиланах кукурузных кочерыжек
Расчеты показывают, что при среднем содержании ксилозы в составе сахаров в ксиланах 80,1%, а общем содержании пентозанов в кукурузной кочерыжке– 39% и при исходной – 40%, в 1 кг влажной кочерыжке содержится М=54,2г ксилозы. Значит, при полном гидролизе ПС кукурузной кочерыжке в водной среде с гидромодулем 1:10 и удельной плотности исходной суспензии 954 кг/м3 полученный гидролизат теоретически может содержать около 5,45 % ксилозы. Литература 1. Zhang Huanhuan, Chen Fengqiu, Zhan Xiaoli, Ren Qilong, Zeng Wei (Institute of Material and Chemical Engineering, Zhejiang University, Hangzhou 310027,China).Huaxue fanying gongcheng yu gonyi=Chem. React. Eng. And Technol, 2006.-№4.-С.355-358. 2. Рябов В.В. и др. Исследование процесса низкомодульного двухстадийного гидролиза растительного сырья. //Гидролизная и лесохимическая промышленность. - М.:, 1990.- №1.- С.3-8 3. Николайчук А.А., Картель Н.Т., Купчик Л.А., Денисович В.А. Синтез и свойства биосорбентов, полученных на основе целлюлозо-лигнинового растительного сырья - отхода агропромышленного комплекса //Сорбц. и хроматогр. процессы.-2007.- №5.-С.835-844. 4. Козлов С.Г., Сорочкина А.С., Баканова О.А. Состав гидролизатов клеточных стенок растительного сырья //Хранение и переработка сельхозсырья.- М.:, 2005.-№ 4.- С.39-40. 5. Гидролиз древесины малыми количествами концентрированной серной кислоты в присутствии органической жидкости //Гидролизная и лесохимическая промышленность.- М.:, 1996. -№6.- С.3-5. ӘОЖ. 636. 082:57.083(574.5) ӨКПЕ ҚЫЛ ҚҰРТЫНЫҢ АНТИГЕНДІ ЭРИТРОЦИТТІ ДИАГНОСТИКУМДЫ АЛУ ӘДІСТЕРІН ЗЕРТТЕУ А.М.Бердалиева., Умирзакова А.А., Г.О.Әділбекова Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті, Шымкент, Қазақстан Резюме В статье приведены данные о изучении способов получения эритроцитарных диагностикумов для определения диктикаулеза сельскохозяйственных животных путем постановлени иммунологических реакции Summary The data of the studying of ways of reception eritrositric diagnosticums to define in-calf animals agricultural animals by way of resolation immunologic reactions are involved Иммунологиялық реакция антиген мен антидененің сыртқы ортадағы байланысын көрсетеді. Иммунологиялык реакциялардың қазіргі кезде өте көп түрлері бар. Оларға: агглютинация реакциясы (АР), преципикация реакциясы (ПР), комплементті байлау реакциясы (КБР), кері гемагглютинация немесе тікелей емес гемагглютинация реакциясы(КГАР), антигенді бейтараптау реакциясы (АгБР), антиденені бейтараптау реакциясы (АдБР), латекс агглютинация реакциясы (ЛАР) т.б.көптеген түрлері жатады. [1,2]. Барлық иммунологиялық реакциялардың негізгі компоненнттеріне антиген және антидене жатады. Иммунологиялық реакциялардағы антиген мен антидене қосылыстарын иммуннокомплекс деп атайды [3,4]. Осы иммуннокомлекстің түзілуін көзбен көру үшін қосымша заттарды пайдаланылады. Кері гемагглютинация реакциясының нәтижесі эритроцитті диагностикумдардың тұнбаға түсуіне байланысты байқалады. Егер тексерілетін қан сарысуында эритроцитті диагностикумдарға орнықтырылған антигендермен байланысатын антидененлер болатын болса, онда агглютинация жүреді. Керісінше тексерілетін қан сарысуында сәйкес антидене болмаса онда эритроцитті диагностикумдар агглютинацияға түспейді. Кері гемагглютинация, антиденені бейтараптау, антигенді бейтараптау т.б. эритроцитті диагностикумдар арқылы жүргізілетін реакциялардың қойылымы жеңіл және сезімталдығы жоғары болып келеді. [5,6]. Сондықтан осы көрсетілген реакцияларға қажетті эритроцитті диагностикумдарды алу әдістерін зерттеу бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып саналады. Эритроцитті диагностикум дайындау барысында көптеген әдістер қолданылады. Олардың негізі эритроцитке иммунологиялық белсенді заттар-гемосенситиндерді орнықтыру болып саналады. Гемосенситиндерге өкпе қыл құрты антигені және олардан алынған белсенді компоненттері жатады. Эритроцитті диагностикумдардың сезімталдығы эритроцитке орнықтырылған гемосенситиндердің тығыздығына тікелей байланысты. Эритроцитке орныққан гемосенситиндердің тығыздығы эритроцитті диагностикумды пайдаланған тікелей емес гемагглютинация реакциясының сезімталдық титріне байланысты білінеді. Эритроциттерге гемосенситиндерді орнықтыру барысында олардың канықпасының, орта температурасының, т.б. көптеген жағдайлардың әсер етуі зерттелінеді. Алғаш эритроциттерге гемосенситинді орнықтыру танин арқылы жүргізілді. Дегенмен бұл әдістің көптеген кемшіліктері байқалды. Атап айтқанда, танинделінген эритроциттер қан сарысуының әсерінен өздігінен агглютинацияға түседі. Бұл кемшілікті қан сарысуын алдын-ала тазалау арқылы жүргізілген әдістермен де толық жойылмайтыны байқалған. Сондықтан танинделінген эритроцитті диагностикумдармен қойылған тікелей емес гемагглютинация реакциясының көрсеткіштері жалған болып шығуы мүмкін. Кейінгі кезде эритроцитке гемосенситиндерді орнықтырудың жаңа әдістері қолданыла басталды. Эритроциттер мен гемосенситиндерді байланыстыру барысында пайдаланылатын конъюганттарға: хром хлориді, бисдиазобензидин, формальдегид, глутар альдегиді т.б. жатады. Осы топта қолданылатын жаңа конъюгаттар қатарына риванол және амидолды енгізуге болады. Осы аталған конъюгаттарды пайдалану арқасында гемосенситинді эритроциттерге орнықтыру әдістерін жақсартуға және алынған эритроцитті диагностикумдардың сезімталдығын көтеруге мүмкіндік болды. Осыған байланысты біз алдағы ғылыми жұмыстарымызда өкпе қыл құртының антигені эритроцитті диагностикумын алу үшін конъюгатының әсерлерін салыстырмалы зерттедік. Барлық зерттеулерімізде гемосенситиндердің бірдей сериялары қолданылды. Эритроцитті диагностикумдарды алу барысында өкпе қыл құртының антигені және одан алынған белсенді компоненттері салыстырмалы зерттелді. Зерттеу жұмыстармыздың алғашқы сатысында өкпе қыл құртының антигенінің 1:1, 1:2, 1:3 ерітінділерінің, 25°С, 30°С, 35°С, 40°С, 45°С, 50°С, 55°С, 60°С температураларда және 30, 45, 60, 90 минуттарда риванол әсерінен эритроцитке орнығуы зерттеледі. Зерттеу жұмыстарының нәтижесі өкпе қыл құртының антигені риванол аркылы эритроцитке байланысуына температураның әсері болатындығын көрсетті. Температураның көбеюі барысында өкпе қыл құртының антигені риванол арқылы эритроцитке орнығуын күшейткендігі байқалды. Атап айтқанда өкпе қыл құртының антигені риванол арқылы эритроцитқа орнықтыру әсерін зерттеу нәтижесінде оның 1:2 қатынасындағы физиологиялық ерітінділері 45°С температурада ұстағанда сезімталдығы жоғары, 1:400 титрде болғандығы анықталды. Өкпе қыл құртының антигені ерітінділері 1:1 көрсеткішінде реакция өздігінен гемагглютинация жүргендігі және 1:4, 1:8 ерітінділерінде реакция жүрмегендігі байқалды. Зерттеу нәтижелері төменгі температураларда: 25°С, 30°С өкпе қыл құртының антигені эритроцитке орнығуы азаятындығы, ал жоғары температураларда: 55°С, 65°С эритроцитті диагностикумдардың сезімталдығы төмендейтіндігін көрсетеді. Осындай көрсеткіш оның гемосенситинді фракциясымен де байқалады. ББҚСГ фракциясын риванол арқылы орнықтыру барысында 45°С температурада ұстағанда алынған эритроцитті диагностикумның тікелей емес гемагглютинация реакциясындағы титрінің ең жоғары көрсеткіші 1:800 титрдегі сезімталдығын көрсетті. Кесте-1. Өкпе қыл құртының антигенінің эритроцитті диагностикумын риванол арқылы алуда температураның әсерін зерттеу
Түсініктеме: х-реакция Жұмысымыздың келесі сатысында эритроцитті диагностикумдар алынуына уақыттың әсері зерттелді. Кесте 2. Өкпе қыл құртының антигенінің эритроцитті диагностикумын алуда уақыттың әсерін зерттеу
Түсініктеме: х-реакция жүрмеген. Зерттеу нәтижелері (кесте 2) 10 минут уақытта эртроцитті диагностикумның түзілмейтінін көрсетті. Өкпе қыл құртының антигенінің эритроцитті диагностикумун риванол арқылы алу үшін ең қолайлы уақыт 40 минут екендігі анықталды. Онан төменгі уақытта 15 минутта эритроцитті диагностикумның сезімталдығы 1: 50, 20 минутта 1:200, 25 минутта 1:600, 35 минутта 1:700 титрді көрсетті. Ал, 40 минутта көп, 45,50,55 және 60 минут ұстағанда эритроцитті диагностикумның сезімталдығы бірдей мөлшерде болатындығы байқалды.Осындай көрсеткіш Өкпе қыл құртының антигені фракциясының эритроцитті диагностикумын алуда да байқалды. Атап айтқанда, 10 минут уақытта эритроцитті диагностикум түзілмеді, 15 минутта 1:100, 20минутта 1:200, 25минутта 1:400, ЗОминутта 1:800, 35минутта 1:1200, 40минутта 1:1600 титрджі көрсетті. Онан көп, 45,50,55 және 60 минут ұстағанда эритроцитті диагностикумдардың сезімталдығы тұрақты болды. Қорыта айтқанда, өкпе қыл құртының антигенінің және оның белсенді гемосенситинді фракцияларын эритроцитке риванол арқылы орнықтыру үшін 45°С температурада 40 минут ұсталғанда сезімталдығы жоғары эритроцитті диагностикумдар алуға болатындығы анықталды. Әдебиеттер Чайка Н.А.Реакция непрямой гемагглютинация. Л.,1981 Чайка Н.А. Серологическая диагностика паразитарных болезней.М.,1982 Халилаев А.Н.Иммунология и экология таксоплазм. Монография. А.,1995 Сайдуллин Т. Основы серологии. А.,1992 Шамардин В.А. Научное основы приготовления эритроцитарных диагностикумов Автореф. Докт.дисс. М.,1982 Халилаев А.Н. Малдың паразит ауруларын иммунолгиялық әдістермен анықтау. Монография. А.,1996 ӘОЖ. 663.223 СҮТ ТАҒАМДАРЫНЫҢ МИКРОФЛОРАСЫН ЗЕРТТЕУ А.М.Бердалиева., Умирзакова А.А., Г.О.Әділбекова Халықаралық гуманитарлық-техникалық университеті, Шымкент Резюме В этой статье докладывается исследование микрофлоры молочной продукции Summary In this article, shall be reported to the study of the microflora of dairy products Сүт өнімдерінің микрофлорасы құрамында сүт қышқылы бактериялары болады. Сүт қышқылы ашу процесінде лактоза қанты ерекше сүт қышқылы бактерияларының көмегімен сүт қышқылына айналады. Сүт қышқылы ашу пpoцeci көбінесе сүтте кездеседі және бұл процеске қатынасатын бактерияларды сүт қышқылы бактериялары деп атайды. Бұл процестің нәтижесінде негізгi өнімдегі қышқыл түзіледі. Сүт қышқылы ашу прoцеci табиғатта, тұрмыста кең таралған. Ол өндірісте ауыл шаруашылығында колданылады. Өнеркәсіпте таза сүт қышқылын алу, түрлі тағамдар даярлау(сүзбе,қаймақ, айран т.б) жемшөпті сүрлеу, көкөністерді ашыту негізінен осы сүт қышқылы бактерияларының қасиетіне негізделген. Сүт қышқылы ашу процесінің ішкі сыры соңғы кездерде анықталады. Қант ашығанда бірден сүт қышқылы пайда бола қоймайды. Алдымен аралық өнім ретіде пирожүзім қышқылы түзіледі. Егерде ашытқы саңырауқұлақтарда осы пирожүзім қышқылын cipкe альдегидіне дейін ажырататын карбоксилаза ферменті болса сүт қышқылы бактерияларында ол жоқ. Соның нәтижесінде пирожүзім қышқылы одан әpi ажырамайды, сутегінің әсерінен тотығу процесіне ұшырап сүт қышқылына айналады. Сүт қышқылы бактериялары: 1-шар тәрізділер, 2-моншақ тәрізді орналасқан стрепто- коккалар;3-таяқша тәpiздiлepi. Сүт қышқылы бактериялары шар және таяқша тәрізді болып келеді де өздері қозғалмайды, спора да тузбейді және ауалыда ауасызда жерлерде бірдей тіршілік ете береді. Бipaқ бактериялар топтарының барлығы дерлік бірдей мөлшерде сүт қышқылын түзе бермейді. Олардың кейбір топтары қышқыл ортаға төзімсіз (шар тәрізділері) келеді. Ал таяқша тәрізді сүт қышқылы бактериялары ортада едәуір мөлшерде (1,5-2%) қышқыл жинай алады және осындай жағдайда тіршілік етеді. Сүт қышқылы бактериялары моно және дисахаридтерді ажырата алмайды. Бұл бактериялардың кейбір турлері асказан ауруын қоздырушы микробтарды қыратын антибиотиктер тузетініде анықталды. Сүт қышқылы ашу процесін жүгізетін бактериялардың ішіндегі ең маңыздылары [1, 2]. Стрептококкус лактис қос-қостан немес моншак тәріздене тізіле орналасқан шар тәрізді бактериялар+30-35° температурада өciп дамиды. Ашу барысында ортада 1%-ке дейін қышқыл тузеді. Сүт тағамдарын (айран, кефир, қаймақ т.б) даярлауда активті катысады. Олгар таяшасы-оны алғаш рет болгар айранынан И.И.Мечников бөліп алып зерттеген. Ұзындығы 4-5 микрондай болатын қозғалмайтын таяқша өніп-өсуге қолайлы температурада +40-48°. Ортада 3,0-3,5%-ке дейін қышқыл түзе алады. Қышқылды ортаға аса төзімді. Бұл айран даярлауда қолданылады. Ацидофиль таяқшасы- емшек жасындағы балалардың ішегінен бөлініп алынды. OJT +40° температурада жақсы ociп дамиды. Tіршілік ортасы сүт болғанда 2,2%-тей сүт қышқылын түзеді. Кебінесе ацидофил және ацидофиль айрандарын даярлауда қолданылады. Делбрюк таяқшасы- бірден немес бірнешеден тізбектеле орналасқан таяқша бактериялар. Спора түзбейді. Тіршілігіне ең қолайлы температура +45°. Тіршілік еткен ортасында 2,5%-тей қышқыл түзеді. Ал ортада бар болса қышқыл мөлшері 10%-ке жетеді. Бұлар өндіріс жағдайында сүт қышқлын алу мақсатында қолданылады. Бактериум кукумерис фермент айтылып кеткен (бактериялардың барлығы да канттан тек сүт қышқылын тузед, сондықтан да оларды гомоферментативті сүт қышқылы бактериялар деп атайды. Бұлардың барлығы да спора тузбейді қозғалмайды және тіршілік жағдайына талғампаз келеді де қолдан жасалған қоректік ортаға азот көзi ретінде оның минералды түрлерін қосса, бүл бактериялар тез дамып, көейеді. Азотты олар органикалық қосылыстардан ғана алады. Сонымен қатар сүт қышқылы бактериялары Bi2 витаминін де қажет eтeдi.) Ал тіршілігінің нәтижесінде қанттан тек сүт қышқылын ғана емес сонымен бірге басқа да өнімдер түзетін сүт қышқылы бактерияларыда бар. Бұларды гетероферментативті сүт қышқылы бактериялар деп атайды. Гегероферментативті сүт қышқыл бактериялары кейде ауасы мүлде жоқ жерде де тіршілік ете береді. Олардың бip ерекшелігі ортадағы азоттың минералды түрімен де қоректене бepeдi. Бұл бактериялардың тағы бip ерекше қасиеті клеткасында корбоксилаза ферментінің барлығы. Осының арқасында ауасыз (анэробты) жағдайда олар әжептәуір мөлшерде спирт те түзе алады. Сүттен- қышкыл сүт тағамдарын даярлау да осы бактериялар әсерінен ортада сүт қышкылы пайда болады. Қышқыл ортада шіріту бактериялары да тіршілік ете алмайды. Сүттен казейн түрлері минерал тұздар негізінен сүт қанты бар. Miне сондықтанда ол сүт қышкылы бактерияларына ең бip қолайлы орта болып саналады. Сүттегі микрорганизмдердің санымен сапасы оны сақтау жағдайына байланысты. Бұл көптеген микроорганизмдердің сүтке сырттан келіп түсетінін аңғартады. Желіндегі сүттің бip миллилитрінде де небapi 300-400-дей бактериялар болады. Ал сауылған сүтте микрорганизмдердің бұдан көп болуы негізінен сауу кезінде тазалықтың болмауынан болады. Егер санитарлык және гигиеналык ережелер қатаң сақталып соған сәйкес cүтті сақтау жағдайы өзгерсе көп кешікпей-ақ бактериялар көбейіп кетеді. Cүттi сауғаннан бастап eкi тәулік ішінде +30°-та ұстаса бактериялар өте жақсы дамиды да тез көбейеді. Ал температура жоғарылайтын болса олардың біразы қырылып қалады. Әдетте жаңадан сауылған сүтте бактериялар бірден каулап кебеймейді. Бұл сүтте бактериялардың өсуін тежейтін заттың барлығын аңғартады. Сауылғаннан кейін сүт неғұрлым тез салқындатылса, солғұрлым онда бактериялар да азаяды. Салқындату қaзip практикада кеңінен колданылады. Сауылған сүтте кебінесе сүт қышқылы бактериялары кездеседі. Сонымен катар май қышқылы бактериясының да болатыны анықталған. Май қышқылы бактериялары сүт қантынан май қышқылын түзеді. Оның иici аса өткір және ұнамсыз болады. Май қышқылы бактерияларының споралары жоғарғы және төмен температураларға төзімді келеді Сондықтан бұларды сүтке түсірмеу-сапалы сүт тағамдарын даярлаудың басты шарты. Сүттегі болатын микроорганизмдердің 90%-тейі шіріту бактерияларынан тұрады. Бұлар сүт қантын ашытпағанменде ондағы белокты ыдыратады. Сөйтіп сүтте аммиак және басқа ұнамсыз йісті заттар түзіледі. Алайда шіріту бактериялары қышқыл ортаға төзімсіз болатындықтан қышқыл сүт тағамдарында шіріту бактериялары кездеспейді. Сүтте ашытқы саңырауқұлақтарда болады. Қазіргі кезде сүттен толып жатқан тағамдар даярлайды. Солардың бipi сүттен жасалатын айран, екіншісі кілегейден жасалатын қаймақ. Айран ұйыту үшін cүттi алдымен +85-90°-та пастеризациялайды. Пастеризацияланған сүтті 10-15 минуттай салқындатады. Сонда сүт температурасы +30° төмендейді. Бұған таза сүт қышқылы бактерияларынан даярланған ұйытқы қосылады да 6-8 сағат ішшде сүт ұйып , айран болады. Оны салқын жерде сақтайды. Сүт қышқылы микробтарының ішінен ұйытқыға болгар таяқшасын қолданады [3]. Қаймақ және сүзбе жасауда да осы микроорганизмдер қатсады. Бұл тағамдар көп уақытқа шыдамай бұзылып кететін болғандықтан белгілі бip уақыт ішінде оларды тұтынуға жіберіп отыру керек. Пастеризацияланған сүттен ацидофиль айранында жасайды. Ол болгар таяқшасының қатысуымен жасалған айранға өте ұқсас болады. Ацидофиль таяқшалары +37-40°-та сүтті бip қалыпты созылмалы ұйытатын алыңған продукт ацидофилин деп аталады. Зерттеу барысында бiз айранның және кефирдің үлгісін алып ацептикалық жағдайда егіп, өcipy нәтижесінде таза дақыл алдық. Таза дақылды үш тәуләк ішнде 30 градус температурада термостат ішнде сақтап, бірінші тәулігінде пробиркадағы агар-агар қоректік орта бетінде кологниялардың алғашқы клеткалары пайда болып, үшінші тәулігінде олардың тығыздалып өскені байқалады. Термостатта өcin шыққан үш тәуліктік дақылдан Романовский -Гимза әдісімен микропрепарат жасап микроскоппен бақылау жұмысын жүргізіп келесі нәтиже алынды. 1. Колдың айранынан өскен үш тәуліктік таза культураны Романовский Гимза әдісімен микроскопиялау барысында көлемі ipi ұзын тізбек кұраған шартәрізді бактериялар анықталды. Кұнарлы қоректік арада өскен үш тәуліктік популяңияның клеткалары тіршілікке белсенді бейімділік таныта, ретімен шоғырланып тізбкктеліп орналасқанын көлемін ұлғайтқанын байқатты. Морфологиялык тұрғыдан біркелкіклеткалары ipi келемді популяңияның сүт қышқыл бактериялары Streptococcus туысына жақындық танытты. 2. Фуд-Мастер компаниясының майлылығы 2,5% кефир өнімінің бойындағы микрофлорадан өсірілген таза культураның морфоцитологиялық белгісі келесі болды. Препараттағы бактериялардың морфологиялық тұрғыда шар және таяқша тәрізді аралас симбионаттардан туратыны анықталды. Симбиозды таяқша тәрізді көлемі ipi реттесіп 10 клеткаға дейін тізбек құрайтын сүт қышқыл бактериялардың саны басым болып келеді. Ал коктардың популяңиядағы саны әлде аз мелшері өте ұсақ болғаны анықталды. Морфологиялық тұрғыдан екі түрлі топқа жатып симбиоздық кауымдастық кұрған. Фуд- Мастер компаниясының өнімінде таяқша тәрізді және кокктар кездесті. Әдебиеттер 1.Покровский А.А. О биологической и пищевой ценности пищевых продуктов питания. 2.Зобкова З.С. Пороки молока и молочных продуктов и меры их предупреждения. 3.Богданова Г.И. Новоселова А.Ф. Опыт производства кефира резервуарным способом
Энеолит, яғни мыс заманында шеберлер малахит пен лазурит минералдарынан әсемдік бұйымдар жасаған. Қола және темір дәуіріне жататын обалар мен қорғандарды қазу барысында, атап айтқанда Беғазы-Дәндібай, Отырар төбе, Маңғыстау, Бесшатыр, ІІІІліктіден табылған зергерлік бұйымдар қазақ халқында бұл өнердің ертеден қалыптасқандығын дәлелдейді. Орта Азия мен Қазақстан халықтарының дәстүрлі әшекейлерін мынадай этнографтар зерттеген: Н.Г.Борозна [2], Л.А.Чвырь [3], Г.П.Васильева [4]. Әшекей бүйымдарды үлттық киіммен бірге қарастырған И.В.Захарова және Р.Д.Ходжаева [5]. Аталмыш ең- бектерде қазақ әйелдерінің арасында дәстүрлі әшекейлерді той-томалақта және күнделікті түрмыста түтынғаны жайлы айтылады. Күнделікті түрмыста тағатын әшекей бұйымның түрлеріне - сақина, жүзік және білезіктерді атауға болады. Жүзік - саусақ сұғатын шеңбері таза алтын, күмістен соғылып, саусақ сыртына қараған бетіне асыл тастан көз салынган сақина. Жүзік әдетте бір саусаққа салу үшін жасалады. Дегенмен, қазақ түрмысында екі, үш, тіпті төрт саусаққа қатар тағатын бірнеше сақинадан тұратын, үсті тұтас жүзік түрлері де болған. Жүзіктің мынадай түрлері бар: құдағи жүзік, бесқасты жүзік, отау жүзік, тасбақа жүзік, құсмұрын жүзік, т.б. Бесқасты жүзік - үстіңгі жалпақ бетіне бес жерден көз (асыл тас) қондырылған бесқасты жүзік қазақы ортада таралған этномәдени мәнге ие, отбасы-некелік салттағы құдалықта тарту орнында жүретін құдағи жүзіктің сондай-ақ, қос бауырдақты жүзіктің, адай жүзіктің ерекше бір түрі болып саналады. Бесқасты жүзіктің алақаны (саусақгың үстінде тұратын дөңгелек бөлігі) үлкен төрт саусақтың үстін жауып түратындай көлемде болады. Оның астында екі-үш саусаққа қатар киілетін қос бауырдақ орналасады. Жүзікті тек эстетикалық мағынада емес, ислам дініне деген сенімді білдіру мақсатында таққан. Мысалы, ортағасырлық Жанкент қаласынан табылған «Мұхаммед» деген жазуы бар жүзік соның дәлелі. Бүл жәдігерден біз ІХ-ХІ ғғ. Оғыз мемлекетінің астанасы болған Жанкент қаласының халқы ислам дініне көшкенін байқаймыз. Бұрама жүзік - алтыннан немесе күмістен есіп,өріп жасаған жүзік түрі. Сіркелі жүзік - бауырына (шығыршығына) нүкте сияқты мәнер салған жүзік. Бадана көз жүзік — көзіне қондырған асыл тасы бадананың (Оңтүстікте өсетін жемісті бұта, жемісі ірі болады) жемісіндей қомақты, әсем жүзік. Құдағи жүзік - бесқасты етіп күмістен соғылып, алтынмен апталған. Ал сақиналардың түрлері мынадай: Бұрама сақина - күмістен ширатып, есіп істеген сақина, балдақ. Жез сақина - пышақ, қылыш, найза сияқты құралдардың тұтқасын құрсап тұратын жез шығыршық, сақинек. Алтын балдақ - алтыннан немесе күмістен соғып жасайтын көзі жоқ сақина. Сол сияқты шымылдықтың да балдағы болады. Міне, осыларды бейнелейтін ою өрнек те «балдақ» деп аталады. «Балдақты» қазақ халқының қолөнерінде басқұрдың жиектерін, алашаны әшекейлеу үшін пайдаланған. Мұндай сақинаны әйелдермен бірге ерлер де қолына салып жүрген. Болски балдақ - күміс сақина, білезік. Сақинаның бұлай аталуы: қазақ зергерлері қытайдың жамбысын, орыстың күміс ақшасын (орыс патшасының күміс теңгелері) пайдаланумен бірге польшаның күміс ақшаларын қайта қорытып, одан түрлі сәндік бұйымдар жасаған [6; 26-27-66.]. Аталған сақиналардың түрлерінің өзіндік мән мағынасы зор. Жасы ұлғайған әйелдер салтанатты жиындарға арнайы тағатын салмақты сақиналардан өзге жүзіктер мен сақиналардың үш-төртеуін әдеттегі әшекей ретінде, күнделікті тұрмыста таға береді. Әсіресе, халық арасында тасты сақиналар мен түрлі түсті шыны кәзді сақиналар кең етек алған. Кей жағдайда сақина сәнділігі үшін тастар мен көздердің түстік, реңдік қонымдылығы еске алынып, ал бірде зергерлік бұйымның тартымды шығуын жалпы тұрқынан бітімінен, өрнектелу мәнерінен іздестіреді. Беті шиыршық өрнекті, бұдырлы болып келетін отау жүзік те, құсмұрын жүзік те, ортасына қондырылған тасы тасбақа ұқсас болатын тасбақа жүзік те сақинаның ерекше түрлерінің бірінен саналады. Сырт пішін үйлесімі түрліше төріт-бес беліктен тұратын жүзіктің құрылымында келтірілген. Жоғарыда айтып кеткеніміздей құдағи жүзіктердің бітімі ерекше. Тас көздің бетіне кейде адам аты да жазылған. Мүнан басқа да мөр жүзіктен екі есе кішкене қос дөңгелекті құдаги жүзік болған. Оны ұзатылған қызының соңынан барған анасы тағып барып, қызын шат тұрмыста көрсе, қыз енесінің қолына салады. Қүдағи жүзік айтқа, тойға, мейрамға барғанда салынады. Қазір де үлкендер қүдағи жүзікті адамды көрсе «мәдениетті, әдіп адам екен!» деп қызығып, ізет керсетіп, сыйлап, қайда да бүл әділетті, мейірімді адам екен деп төрге отырғызады. Келіні кесірлеу, қиқарлау адамдар мұндай жүзікті кісіден кеңес сұрайды [7, 46-6.]. Мысалы, қазақ халқының ерте кезден бергі әдет-ғүрпы, салты бойынша, бөтен жерге, алыс ауылға күйеуге ұзатылатын қыз баланың белгілі бір уақыттан кейін төркініне сәлемдеме жіберу дәстүрі болған. Күйеуге ұзатылған қыздан «құсмұрын» бейнесі салынған сәлемдеме келсе, ата-анасы одан баласының барған жерінде қүстай ерікті, басы бостандықга, жағдайы жақсы екенін ұғатын болған. Сол себепті ұзатылған қыздан сәлемдемеге құстұмсық жүзік келсе немесе құстұмсық ою-өрнекті түскиіз, басқүр сияқты зат келсе, ауыл-аймағы қуанып, той жасап, атап өтуді әдет еткен [8; 29-6.]. Әшекейлердің көптеген белгілеріне қарай әйелдердің жас мөлшері де айқындалған. Жас қыздардың сырғалары мен жүзіктері түрі жағынан ете қарапайым жасалатын. Бойжете бастаған сайын қыздың зергерлік бұйымдарының да түрі мен тұрпаты әдемілене, әшекейлене түседі. Тұрмысқа шыққаннан кейін олардың әшекейлері бірте-бірте қарапайым тартады. Қазақ халқының зергерлік бүйымдары салтдәстүр, әдет-ғұрыптар, діни сенімдерге және қазақтың рухани өміріне байланысты жасалған. Эстетикалық және қолданбалы мағынасымен қатар, дәстүрлі әйел бүйымдары діни-магиялық қызмет атқарған, сонымен қатар орналасу аймағына, жас ерекшелігіне сай болған. Саусаққа салынған сақина жүбайлардың бір-біріне деген адалдығы мен махаббатын, кетерген шаңырақтарының беріктігін білдіреді. Жалпы халықтар тарихындағы сақина мен жүзікке қатысты салт-дәстүрге шолу жасап көрсек, олардың үш түрге белінетінін байқаймыз. Бірінші, сақина мен жүзік ата-бабаның көзі, олардан қалған мұра ретінде ерекше қадірленген. Өйткені адамның туған әке-шешесінен бастап, сонау [9; 25-6.] есте жоқ ескі заманда емір сүрген ата-бабасынан бері оңай сақталып қалатын отбасылық, әулеттік реликвиялық заттың ең қолайлысы - жүзік пен сақина. Кептеген халықтарда, соның ішінде қазақ арасында «бұл жүзік қай заманнан бері келе жатыр? Өзін кім соғыпты?» деп сұрастыру, жүзіктің тарихына қызығу дәстүрге енген. Мұраға қалдырудың да өз тәртібі бар. Өлген кісіден қалған жүзікті балаларының кез-келгені тақпаған. Екіншіден, сақина да, жүзік те символдық мәні болғаны үшін қадірлі. Жас жұбайлардың сақина алмасып тағуы, оны кездерінің қарашығындай сақтау да осы символдық мағынадан шыққан. Екі елдің патшаларының достығын, бір-біріне деген ықыласын білдіретін жағдайларда да араларында жүзік жүрген. Тіпті жүзікті сыйлау, тарту ету арқылы екі ел арасындағы шиеленісті мәселені бәсеңдетуге болады деген түсінік те жоқ емес. Үшіншіден, жүзік теңірегінде әр түрлі ырым жоралғылар да әр елде кең орын алған. Мысалы, ертедегі Грекияда қайтыс болған адамды жер қойнына берер кезде ағайындарының бірі оның үсті басын тексеретін болған. Ол кездегі ұғым бойынша сүйекпен бірге қабірге жүзік, сақина, тағы басқа қымбат бүйымдар түсіп кетпеуі тиіс екен. Оларда қымбат заттар о дүние де адам жанын қинайды, олардың тасасына жын- шайтандар жасырынып, марқұмды азапқа салады деген түсінік орын алған [9; 26]. Ал, енді неке сақинасы қандай болуы керек? Басты шарт - оның деп-деңгелек әрі ешқандай ернексіз, бедерсіз, жүп-жүмыр болуы тиіс. Бүл жаңа үйленген жас жұбайлардың жолы ешқандай кедергісіз, тегіс болсын, олардың бақыттары да осы сақина секілді шексіз, таусылмаса екен деген ырымнан туындаған керінеді. Сонымен бірге неке сақинасынан басқа күйеу жігіттің қалыңдық қолына бетінде көзі бар сақина салу дәстүрі де бар. Жігіт қызды айттырып алса, «келіп, қолына сақина салып кетіпті» деген әңгімені естіп жатамыз. Бүл «осымен сен мендіксің, екеуіміз алдагы уақытта бірге отау құрамыз» деген ойды білдіреді. Сақинаның көзі неғұрлым қымбат тастан жасалса, ол соғұрлым қадірлі әрі қалыңдықты жоғары деңгейде құрметтеудің белгісі деп есептеледі. Мысалы, бүгінгі заманда қалыңдыққа тағылатын ең жақсы сақина - брилиант тас орнатылған алтын сақина. Сақинаны дұрыс таға білудің де өзіндік тәртібі бар. Мысалы, неке сақинасын жігіт сол қолының шылдыр шүмек деп аталатын (шынашақтың жанындағы) саусағына кигізеді. Ал, қалыңдық бүл сақинаны оң қолдың шылдыр шүмегіне тағып жүруі тиіс[ 9; 27-6.]. Жасы үлкен қазақ әйелдерінің арасында дәстүрлі ешекей бүйымдарына деген сенімдік ырымшыл түсініктер қазіргі кезге дейін сақталған. Әшекей бұйымдардың көмегімен аурудан жазылуға болады деген пікірлер бар. Арнайы ауруды кетіруге арналған әшекейлерді міндетті түрде шеберлерге жасатып отырған. Бүл бұйымдарды біреу таңданып, қызығып сүрап алғанға дейін таққан. Мәлімет беруші респонденттердің айтуы бойынша, бүл бүйымдарды сыйлағаннан кейін, олар науқасынан айығып кететін болған. Яғни, ауыспалы құдіретті сиқыр бар, ауру әшекей бүйымдары арқылы басқа адамға кетеді. Аяғы ауыр әйел толғағы жеңіл болуы үшін алдынала қүрбылары немесе туыстары таңдап алған әшекей бұйымдарының бірін сыйлаған. Тағы бір мәліметте ауылдық жерлерде нәрестені қырқынан шығару рәсімін тойлауға шақырылған әйелдер жаңа туған балаға сыйлық әкеліп, баланың анасы немесе қайын енесінен дәстүрлі әшекейді сұрап алатын болған. Әйелдерге қарсылық білдіруге қорыққан, себебі қонақтардың реніші немесе көңілін қалдыру баланың ауруына кейбір жағдайда өліміне әкеліп соқтырады деген түсінік болған. Қазақ әдебі бойынша «кіндік шешенің» талабын орындау үшін ұнатқан әшекейді немесе белдікті қарсылықсыз сыйға беру қажет болған. Ол саусағының, білегінің, омыртқасының ауырғанына шағым айгып, нақты үнатқан заты: жүзік, білезік немесе белдікті алатын болған. Бүл халық түсінігінде осы заттардың адам денесіне тигенде сүйектегі ауруды кетіреді және басқа да емдік қасиеттері болғандығының айғағы. Егер Солтүстік Қазақстанда заттардың арасында міндетті түрде моншақтар болса, ал Оңтүстікте қалыңдыққа арналған сырға, ал қалыңдықтың анасына жүзік берілген. Басқа заттар туысқандары арасында үй иесінің қалауы бойынша бөлініп берілетін болған. Тойдан кейінгі күні келін бәрінен ерте түрып, түндік бауға бір немесе бірнеше жүзік байлап қойған. Бүл жүзіктер күйеуінің туыстарына сый ретінде берілген. Бүйымды осындай түрде берудің киелі мағынасы бар. Бүндай жағдайды келін күйеуінің басқа да туыс- тарының киіз үйінде қайталауына болады. Осыған ұқсас «театрландырылған» жағдай алтайлықтарда, «келін алғашқы отбасы баспанасының есігінің алдында, босагасында түргандардың барпыгына мыс сақи- наларды таратқан. Зерттеушілердің пікірі бойынша, тойдагы қатысушылар жаңа некедегі бала санының көбеюіне әсер ететін белгі ретінде қабылданатын болган. Дәстүрлі түсініктерге байланысты, әрбір қазақ әйелі қолына сақина немесе жүзік таққан, ал олар болмаган жағдайда дайындаган тагамы таза емес деп есептелген. Осыган орай қазақтарда мынадай мақал-мәтел бар: «Тамақ адал болу үшін, қолда күміс жүзік болу керек» [12; 39-6.]. Осыған ұқсас семантикалық паралелль самарқандтық өзбектердің дәстүрлі мәдениетінде кездеседі. Қазақтарда жүзікті ортаңғы саусаққа тағуға болмайды, жақындарының бірі қайтыс болады деген түсінік болған. Сақинаны ортаңғы саусаққа тек ата-анасынан айырылған қыздар ғана таққан. Сақина, сондай-ақ иесі жайлы да мағлұмат беретін белгі болып саналған. Өзбектердің ортасында, «төменгі» кәсіптің адамдарымен, көбінесе мәйітті жуушылармен бір үстел басына отырмаған. Олар оқшауланып, ерекше белгі ретінде ортаңғы саусақтарына сақина тағатын болған. Яғни осы адамдардың санасында ортаңғы саусаққа тағылған сақина өліммен байланысты болғандықтан, басқаларға ортаңғы саусаққа сақина тағуға тыйым салынған. Өзбектердің салтында, егер ауылда біреу қайтыс бслса, аяғы ауыр әйелдер, қайтыс болған адамның отбасының мүшесі болса немесе көрші түрса, қайтыс болған кісінің кебінінен суырып алынған жіпті ортаңғы саусағына тұмар ретінде тағып алған. Конус түріндегі жүзік котау жүзік» - отбасылық (жанұялық) жүзік. Ол жақсылықтың, отбасында бақытқа себепші болған. Мұндай жүзіктерді жастарға жаңа отбасын құрғанда сыйлаған. Әдебиеттер 1. Мақала КР Білім жэне Ғылым Министрлігі Ғылым Комитетінің №185, 4.02. 2013 ж. гранты негізінде жазылған. 2. Борозна Н.Г. Некоторые материалы об амулетах украшениях населения Средней Азии // Домусульманские верования и обряды/ Под ред. Г.П. Снесарева и В.Н.Ва- силова. М.. 1975. 3. ЧвырьЛ.А. Таджикские ювелирные украшения. М., 1977. 4. Васильева Г.П. Магические функции детсісих украшений у туркмен. // Древние обряды, верования и культы народов Средней Азии. М., 1986. 5. Захарова И.В., Ходжаева Р.Д. Казахская нсщиональная одежда. Алма-Ата, 1964. 6. Қасиманов К. Казақ халқының қолөнері,- Алматы, 1969. ӘОЖ 32.202.327 ҚАЗАҚСТАНДЫ ОТАРЛАУ ТАРИХЫНЫҢ ДЕРЕК КӨЗДЕРІ С.К Бердібеков, Б.С. Алиев Қазақстан инженерлі –педагогикалық халықтар Достығы университеті, Шымкент , Қазақстан Резюме В статье дается описание жизни казахов в XV-XVIвеках , их культуры , обрядов , обычаев, традиций, религиозных верований, ремесла ,юрты- подвижного жилища , устроенного на телеге (по данным Ибн Рузбихана в его историческом труде « МихменНааме-ий Бухара) Summary The article deals with the description of the Kazakh peoples life in the XV-XVI centuresreliqions belief handicraft jurta-a mobile dwellinq settled on a cart (based on data qivendyIbnRuzbihan in his work «Muchaman name Buhara») Қазақстан тарихының белгілі бір кезенінің Ресей империясы тарихымен байланысты болғандығы— тарихи факті. Сондыктан да тарихымыздың маңызды дерек көздерінің бір бөлігін Ресей империясының деректері, оның ішінде, зан актілері кұрайды. Оларда, басқа да дерек көздерімен қатар, патшалык Ресейдің Казакстанды отарлау тарихына қатысты мол акпараттар сақталған. Демек, Қазақстан тарихшылары үшін Ресей империясының заң шығарушылық тарихын зерттеудің кажеттілігі күмән туғызбайды. Тарихи жазба дерек көздерінің маңызды түрлерінің бірі - заңнамалық құжаттарды зерттеу барысында, зерттеуші үшін ең бастысы, заңның пайда болуының, талкылануының және қабылдануының барлык кезендерін аныктау және калпына келтіру болып табылады. Заң, мемлекетгегі әртүрлі міндетті кұкыктық нормаларды айқындайтын құқықтық актіге айналудан бүрын, күрделі де, тіптен көп жағдайда, өзінін ұзак қалыптасу жолынан өтуге тиіс болады. Мысалы, патшалық Ресей зандарының пайда болуы туралы орыс деректанушысы Б. М. Кочаков: «Закон в том виде, как он распубликовывался официальным порядком и становился обязательным для всех подданных российского самодержца, был конечнымрезультатам далгой и сложной предварителънойразработки определенного политического мероприятия, вокруг которого разгоралась борьба заинтересованных политических сил»,—дейді [1]. Казіргі гылыми әдебиеттерде заннамалык қүжат- тардың жасалуының мынандай негізгі кезеңдері көрсетіледі: 1) заңшыгарушылық бастамшылық немесе бастама (законодательная инициатива или почин); 2) заң жобасын жасау және оны талқылау; 3) заңды қабылдау және бекіту; 4) жариялау. Бүл кезендердің әр кайсысының да тек өзіне ғана тән құжаттары бар. Заң шығарушылыктың шынайы мақсатын аныктау үшін, зерттеуші алдымен заңның жасалуының бірінші сатысына, яғни заңшығарушылық бастамшылык немесе бастамаға қатысты кұжаттарды зерттеуге тиіс болады. Заңшығарушылык бастамшылық немесе бастама— ол жаңа заң шығару, ескі заңды жою немесе оларға өзгерістер мен толықтырулар енгізу кажеттілігін дәлелдеп өкіметке ресми мәлімдемемен шыгу. Оған заңшыгарушылық бастамалар енгізілген: ұсыныстар, арыздар, өтінішгер, хаттар, мәлімдемелер және т. б. кұжаттар жатады. Заң шығарушылық бастама немесе өтініш жеке адамдар және қоғамдык ұйымдармен катар үкіметтің өзінен де шығуы мүмкін. Бірінші жағдайда ол, коғамдық бастамшылык болса, екінші жағдайда ол үкіметтік болып табылады. Үкіметтен шыққан заңшығарушылық бастаманы зерттеу үшін, жоғарғы әкімшілік өкілдері болып табылатын авторлардың жолдаған жазбалары мен баяндамаларының маңызы үлкен. Ол туралы зерттеуші С.И. Антонова: ««Такого рода «Записки» и «Докяады» даютзначительнобалеепалное, чем самизаконодательные акты представление о причинах их появления, в них с бшьшей откровенностью выражена правительственная оценка палитической обстановки в стране и состояния самого правительственноголагеря» дейді [2]. Формальды түрде жаңа зан шығару үшін өтініш білдіруге орыс патшасының барлық бағыныштылары күкылы болды. Ол үшін 1835 жылы арнайы өтініш Комиссиясы да кұрылды. 1884 жылы ол өтініштерді қабылдау мен бағыттау Канцеляриасы болып кайта күрылды. Бірак, іс жүзінде, катардағы адамдардан түскен отініштер еш уакытта дерлік окіметтің жоғарғы органдарының «назарын аударуга турарлықтай» болған жоқ және еш уакытта патшаға жеткен емес. Сондыктан коптеген мұндай өтініштер еш нәтижесіз назардан тыс калды. Б. М. Кочаков жазғандай: «Бюрократическоеравнодушие, канцелярскоезабвение — такова их обычная судьба. Они привлекали сочувственное внимание правящих сфер и имели действенное влияние на ход законодательства только в тех случаях, согласовывсііись с видами правителъства, когда за ними была поддержка господствующих классов» [ 1, с. 329]. Заңшығарушылық бастамшылыктын кейбір күжаттары, олардың пайда болған кезінде, арнайы баспаларда және мерзімді басылымдарда жарияланды. Құжаттардың бір болігі, негізінен кұпия кеңестердің материалдары, тек кенес өкіметі кезінде ғана жарық көрді. Заң актілерінің өтуіне катысты құжаттардың аса үлкен бөлігі мұрағат корларында сактаулы. Бұларды тауып, ала білу үшін Ресейдің жоғарғы мемлекеттік мекемелері: Мемлекеттік кеңес, Үкіметтік сенат, Министрлер Комитеті, Министрлер Кеңесі, Мемлекетгік думан, ал Қазакстан тарихы үшін-Сыртқы істер министрлігі, Ішкі істер министрлігі, Азияттық комитет, Сібір комитеті сиякты мекемелер тарихын білудің манызы үлкен. Көптеген заң шығарушылық ұсыныстар мен бастамаларды талқылау материалдары губерниялық баскармалар, губернаторлар мен генарал-губернаторлардың канцеляриясы сиякты жергілікті мекемелерде қалып койды. Бұл материалдардың деректік манызы сонда, оларда нақты аудандардағы, оның ішінде, Қазакстан аумағына да катысты, істің жағдайы туралы кызықты деректер сақгальшған. Бірак, мұндай кұжаттардағы заңшығарушылық бастамалар көп жағдайда ресми шектеулермен шектелген. Өйткені, ол құжат- гардың бәрі дерлік үкіметгің жариялаған бағдарламасына жауап ретінде пайда болған. Қоғамдық бастамшылықты өз ықпалында ұстау үшін патша үкіметі өзінің 1905 жылғы 18 ақпандағы жарлығымен «мемлекеттік қүрылымды жетілдіру және халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту мәселесі туралы ұсыныстарды» қарау және талкылауды патшанын өзі баскарып отырған Министрлер Кенесіне жүктеді [3]. Мүндай жарлық бұкара халықтарапынан әлеуметтік-экономикалық және саяси реформалар жүргізуді талап еткен ұсыныстардың, отініштердің, каулы- қарарлардың күрт осуіне алып келді. Бүл күжаттардың барлығы Министрлер Кеңесіне, Ішкі істер министр- лігіне, патшаның атына келіп түсті. Егер, ол ұсыныстар үкімет белгілеген өзгерістерге сай келмесе, онда олар ескерусіз калатын. 1906 жылдан кейін Мемлекеттік дума және Мемлекеттік кеңес заңшығарушылық бастама кұқығьша ие болды. Бірак бүл органдардың заншығарушылық бастама құқығы заң жүзінде де, іс жүзінде де шектеулі болды. Тек үкіметтік бастамашылык кана абсалюттік және шексіз еді. Заңнамалық актілердің пайда болуына қатысты көптеген мәселелерді анықтауда мерзімді басылымдардың маңызы үлкен. Бүратана халыктарға (демек қазақтарға да — Г. Ө.) қатысты отаршылдык саясат жүргізіп отырған патшалық самодержавияның ішкі және сыртқы саясат мәселелері туралы материалдарды «Русскиеведамости», «Туркестанскиеведомости», «Восточное обозрение», «Киргизская степная газета» және т.б. кездестіруге болады. Баспасоз беттеріндегі ішкі саясат мәселелеріне қатысты материалдардың арасынан заң актілерінің пайда болуына қатысты деректерде кездестіруге болады. Заңнамалык актілердің қалыптасуының екінші сатысы заң жобаларын құрастырудан және оны талқылаудан басталады. Бұл кезенде заңшығарушылык бастамшылық заң жобасына айналады. Енді жобанын заң күшіне енуі үшін, оны тек бекітіп, жариялау ғана қалады. Бірак, кейде ондай процедура, зерттеушіге накты заңның жасалуын зерттеуге мүмкіндік беретін аса коп мөлшерде косымша материал алуға көмектесіп, жылдап созылуы мүмкін. Сондыктан заңнамалық актілердің калыптасуынын осы кезенін зерттеу тарихшы үшін нақты заң актісіне катысты әр түрлі мәселелерді анықтаудағы маңызы үлкен. Заңнамалық жобаларды кұрастыруды және талкылауды орталык мекемелер немесе арнайы кұрылған комиссиялар мен косымша комиссиялар (подкомиссия) іске асырады. Заң жобасын жасауға байланысты пайда болған материалдарды бірнеше топқа боліп зерттеуге болады: а) әр түрлі сұрақтарды анықтауға қажетті дайындық, анықтамалық материалдар; б) нақты заң жобасын құрастырган және талқылаған мекемелер мен комиссиялар отырыстарының хаттамалары, жорналдары, стенограммалары; в) орталық мекеме окілдері мен комиссия мүшелерінің пікірлері корсетілген жобаның түрлі нүсқалары; г) әр түрлі жазбалар, ұсыныстар; д) түсіндірме жазбасы тіркелген соңғы редакциядагы заң жобасының нүсқасы [4]. Бүл материалдар әр алуан әлеуметтік топтардын позициясын анықтауға және заңның қандай тарихи жағдайда жасалғандығын зерт- теуге мүмкіндік беретін негізгі дерек коздерінің бірін күрайды. Комиссияның осындай жолдармен жасаған зан жобасы, түсіндірмелік жазбамен бірге одан әрі талқылауға жіберілді. Талқылауга әдетте мәселеге қызығушылық танытатын: министрліктер, бас басқармалар,департаменттер және т.б. ведомстволар қатысатын. Бұл мскемелер өздерінің пікірлерін жобанын бетінде білдіретін немесе накты мәселе туралы арнайы қорытынды жазатын. Сонымен катар оз пікірлерін Заң министрлігі, Зандар комиссиясы, Мемлекеттік кеңестің кодификациялық болімі сияқты консультативті мекемелер де білдіретін. Реальды саяси өмірден хабарсыздықтан және зерттеудегі мәселе туралы мәліметтерінің болмауы салдарынан олар кебіне занға тек формасы мен мазмұны жағынан ғана сәйкес келетін абстракты қорытындылар беретін. Заң жобаларын талкылау көбіне жасырын және бюрократтык сипатта болатын. Барлық пікірлер мен корытындылар алынған сон, заң жобасы өкіметтік орталык органдарда екінші рет қаралатын және сонымен алдын ала талқылау аякталатын. Жоба одан әрі енді: Мемлекеттік кеңес, Үкіметтік сенат, Министрлер Комитеті, Министрлер Кенесі, Мемлекеттік дума сияқты ең жоғарғы инстанцияларда талқылануға жіберілетін. Дегенмен, кей жағдайда министрлер жобаны одан әрі талқылауды қажет деп таппай, тікелей патшаға бекітуге жіберетін. Мұндай жобалар жоғарғы мәртебелі жарлыкпен зандык күшке ие болатын. Әдебиеттер 1) Фазлаллах ибн Исфани. Михман- наме –ий Бухара (Записки Бухарского гостя) ( перевод , придисловие и примечаниия Р.П:Ждалиловой. Под редакцией А.К. Арендса) М,1976. 2) Семенов А. К вопросу о происзхождений и составе узбеков Шайбани Хана «Материалы по историй таджиков узбеков в СР Аз ТИИАЭ АН Тажд СРРСталингбад , 1954 т 12 вып 1с С.К Ибрагимов Еще раз о термине « Казах» « Новые материалы по древней и Средневековые историй Казахстана ТИИАЭ. Ан КазСср А. 1960 т 8 Ахмедов Б. Государство кочевых узбеков М.1965,11-17-Бб Таджики 3)Матаериалы по историй казахских ханов 4)Путешествие В Восточные страны 5)С.Жолдасбаев Типы оседлых поселений казахов по данным археологических иследование Южного и Центрального Казахстана 6)Материалы по ист . Казахских ханств ӘОЖ 940.621.329 КӨШПЕЛІ ҚОҒАМДАРДА МЕМЛЕКЕТТІЛІКТІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ. Е.К. Бердібеков, Б.Е. Тұтқышбаев, Б. Кәрібаев Қазақстан инженерлі –педагогикалық халықтар Достығы университеті, Шымкент , Қазақстан Резюме В статье расматривается основные этапы формирование законадательных документов Россиской империй как источник по историй колонизаций Казахстана Summary The article considers the main stages of the legislative documents of the Russian empire as a source for the history of colonization of Kazakhstan Қазіргі Қазақстан аумағы мен оған іргелес аймақтарда б.з.д. I мыңжылдықтың басынан б.з. II мыңжылдығының ортасына дейін Қазақ хандығын қоспағанда 20-дан астам мемлекеттер мен мемлекеттік кұрылымдар, саяси бірлестіктер өмір сүріп келген. Олар Қазакстанның ежелгі және ортағасырлардағы этно-саяси, мемлекеттілік тарихында өзіндік рөл атқарады. Бұл мемлекеттер мен мемлекеттік құрылымдар уақыт пен кеңістік тұрғысынан алғанда Қазакстан аумағында бірін-бірі ауыстырып, бірінің орнына екіншісі келіп отырған, ал кейбіреулері бір уакыт ішінде катар өмір сүреді. Олардын атаулары әр түрлі болып келгенімен, тарихи желідегі ортақ, біртұтас мемлекеттіліктің әрбір тарихи кезеңдегі атаулары екендігі белгілі. Бүл мемлекеттердің ешқайсысы жаңа заманға дейін жетпей, ежелгі және XV ғасырға дейінгі тарихтың еншісінде калып койды. Олардың тікелей мұрагері ретінде XV ғасырдың ортасында тарих төріне көтерілген Қазақ хандығы біртұтас мемлекет ретінде 350 жылдай өмір сүріп, XIX ғасырдын 20-жылдарына дейін Қазакстан аумағындағы мемлекеттіліктің бірден бір көрінісі бола білді. Қазақ хандығы - қазак халкының ұлттық сипаттағы мемлекеті. Этнос және оның мемлекеті бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар болғандықтан, олар бір-бірінен тыс, бөлек, алшақ өмір сүре алмайды. Олар бір-бірімен бірге тығыз байланыста ғана өмір сүріп, бірі екіншісіне омір сүруі үшін қолайлы жағдайлар жасап отырса, екіншісі де өз негізінде алғашқысының мықты, қуатты болуына ат салысып отырды. Осы қос ұғым арасындағы тығыз байланысты казак этносы мен Қазақ хандығы арасындағы байланыстардан көруге болады. Қола дәуірінен бері Қазакстан аумағында үздіксіз жүрген этносаяси дамудың этникалық бағыты XV ғасырдын ортасында оз мәресіне жетіп, ұлттық сипаттағы этносты дүниеге әкелсе, мемлекеттіліктің дамуы ұлттық сипаттағы құрылым - Қазақ хандығының құрылуына алып келді. Бір ерекшелігі сол - ұлттық сипаттағы этнос пен мемлекет Қазақстан аумағында бір тарихи кезеңде калыптасып, құрылды. Ежелгі замандардан жана заман басталғанға дейін Қазакстан аумағындағы мемлекеттік құрылымдарды көне қытай, араб, парсы, түрік тілдерінде жазылған жазба деректер патшалык, хандық, қағандык, орда деп атағаны белгілі. Ал XVIII- XIX ғасырларда Еуропада тарихи білімдердін ғылымға айналуына байланысты көптеген ұғымдар мен түсініктер, оның ішінде мемлекет ұғымы да өзгеріске ұшырайды, жаңаша анықтамалар беріледі. Еуропалык қоғамтанушы ғалымдар Еуропа тарихын зерттеуде, түсіндіруде алға карай көп кадам басады. Әр түрлі теорияларға негізделген түжырымдар пайда болады. Еуропаның ХУІІІ-ХІХ ғасырларда дамыған елдері сол кездердегі жаңа технологияларды тез игеру арқылы әлемнің басқа аймақтарын жаулап, ондағы халықтар мен мемлекеттерді өздерінің отарларына айналдырады отар лау. «Отар елдің тарихын отарлаушы елдің өкілі жазады» деген кағидаға сәйкес еуропалық коғамтанушылар, әсіресе тарихшылар отарланған елдердің тарихын зерттеу барысында «шығыстанушылар» атанды. Шығыс елдерінің тарихымен айналысатын ғалымдардың бәрі дерлік бір ғана ортак ұстанымға, кұралдарға сүйенеді. Ол - еуропалық ғалымдардың өз елдерінің тарихын зерттеуде өздері калыптастырған, колданған ұста- нымдары, көзқарастары, ұғымдары мен терминдері, зандары мен заңдылыктары. Осындай ұстанымдардың еуроцентризмге алып келгені белгілі. Еуроцентризмнің Азия халықтарының тарихына, оның мемлекеттілігіне қатысты негізгі мәні, біріншіден, еуропалықтардың Азиядағы жыртқыштық, отарлык саясатын ақтау болса, екіншіден, азиялықтарда мемлекеттіліктің болмағандығын, сондай-ақ мемле- кеттіліктің болу мүмкіндігінің өзін жоққа шығаруға саяды. Мұндай теорияның қазақ тарихына, оның ішінде қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы мен дамуына да тікелей қатысы бар. Бұл туралы В.Бартольд 1900 жылы өзінің диссертациясын қорғау алдында сөз сөйлеп былай деген еді: «Өткен ғасырдың ортасында Орта Азия тарихы бойынша бірінші рет көлемді еңбек жариялаған Дегин қарсыластарының тарихы жоқ халықтардың тарихын өз зерттеуінің тақырыбы етіп алды деген сынына ұшырады. Олардың ойынша түріктер тарихы сол елдердегі жолбарыстардың тарихы секілді ешқандай қызығушылық тудырмайды...» [1]. Міне, осыдан-ақ XVIII ғасырда еуропалык қоғамтанушылардың Азия халыктарының, шығыс елдерінің, оның ішінде түрік халықтары мен көшпелі тайпалардың тарихына алдын-ала қандай көзқарастар мен пікірлерде болғанын анық көреміз. Қазіргі кезеңдегі белгілі тарихшы З.Қинаятұлы Азия халыктарының тарихына байланысты еуро- центристік көзқарастардың калыптасуы мен оның негізін калаушылар туралы былай деп түсіндірді: « Мемлекет және оның сипаты туралы теориялық ілімдер» капиталдың үстемдік құрған дәуірінде қалыптасты. Мемлекет туралы ілімнің негізін көрнекті неміс философтары Иммануил Кант пен Фридрих Тегелъ қалады. Кант көшпелілердегі мемлекеттіліктің бастауын көшпелілер мен отырықшылар арасындағы қайшылықтардан іздесе, ал Гегель көшпелілерді тарихқа дейінгі дамудың сатысына жатқызып, көшпелілер өзіндік мемлекеттілік құру деңгейіне дейін пісіп-жетілген жоқ деп есептейді. Сөйтіп, неміс философтары еуропалықтардың мемлекет құру тәжірибесін «эталон» деп алып, «жабайы азиаттар өз мемлекеттілігін тек өркениетті еуропалықтардың күшті билігімен ғана қалыптастыра алады деген тұжырымға келді» [2]. Немістің классикалық фи- лософиясы өкілдерінің ойлары жалпы еуропалык философияның дамуына калай әсер етсе, олардың көшпелілердің мемлекеттілігі жөнінде айтқан пікірлері де еуропалык тарихшылардың пікірлеріне дәл сондай әсер етеді. Осылайша, дүниежүзілік тарихтың жаңа заманының алғашкы кезеңінде еуропалык ғылымның Азия халыктарының тарихына деген теріс, жеккөрінішті пікірлері XIX ғасырда жинақтала келе, еуроцентристік көзқарастар мен теориялардың пайда болуына алып келді. Мұндай көзқарастар XX ғасырда да жалғасын табады. Ағылшын философы А.Тойнби (1889-1975) озінің оркениеттер тарихына арнаған енбегінде кошпелілер коғамы «кенже қалған қоғам», дамымаған өркениет дей келе, олардың қоғамына «тарихы жоқ қоғам» деген тұжырым жасайды [3]. Көшпелілер тарихына, олардың мемлекеттілігіне еуроцентристік көзқарастар осындай болғаннан кейін, сол тұстағы номадологтар өз зерттеулерінде бұл ойларды одан ары негіздеуге, дамытуға барынша күш салады. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында номадологияда мемлекеттіліктің пайда болуы мәселесіне байланысты «жаулап алу» пікірлер мен көзқарастар, теориясы үстем болып, кең таралады. Л.Гумплович, П.Оппенгаймер және тағы баска да шетелдік зерттеушілер өз еңбектерінде бұл теорияны негіздеу үшін көшпелілердің отырықшы қоғамдарға жасаған жорықтары туралы мәліметтерге ғана сүйенеді [4]. Осы кезенде ресейлік авторлар да көшпелілердің мемлекеттілігі мәселесіне көңіл аударады. Н.Аристов, Н.Гродеков, Г.Потанин секілді зерттеушілер бұл жөнінде мемлекеттіліктің пайда болуы мен қалыптасуын жеке көсемдер мен жетекшілердің жеке басындағы касиеттерімен байланыстырады [5]. XX ғасырдың 20-жылдарынан бастап, болу көшпелі қоғамдардағы мемлекеттіліктің пайда болу мәселесін шешу үшін зерттеушілердің бар назары екі мәселеге ауады. Оның біріншісі - көшпелі коғамда таптар болды ма? Ал екіншісі - көшпелілерде меншіктің кандай түрі болды деген сұрақтар. Мұнда таптар мен меншіктену мәселесі қарастырылғанымен оның артында мемлекеттіліктің пайда болуы, дамуы мәселесі тұрғаны белгілі. Осыған байланысты номадологияда сан алуан және карама-кайшылыкты пікірлер мен көзқарастар, тұжырымдар мен ғылыми ойлар қалыптасады. Біз олардың бәрін талдай, саралай келе барлық айтылған тұжырымдар мен пікірлердің үш теориялық негіздерден бастау алатындығына, соған байланысты олардың үш топқа бөлінетіндігіне көз жеткіздік. Бірінші топқа - көшпелі қоғам дамудың таптық қоғамға дейінгі кезеңінде болған деген көзқарастар мен пікірлер тобы жатады. Бұл топқа А.Седельников, П.Маковецкий, Н.Аристов, А.Чулошников, А.Рязанов, С.Черников, С.Плетнева секілді зерттеушілердің пікірлері жатып, олар негізінен көшпелі қоғам таптык қоғамға жеткен жоқ деген пікірді дәлелдеуге тырысады [6]. Осы топка жататын авторлардың пікірлері «Коғамда таптар болмаса, онда ол қоғамда мемлекеттілік те болмайды» деген негізгі тұжырымға саяды. XX ғасырдың 30-жылдары көшпелілер қоғамын зерттеуде жаңа теория пайда болып, ол Кеңес Одағында кең колдауға ие болды. Б.Владимирцовтың «көшпелі феодализм» және С.Толстовтың көшпелілердегі «феодалдық катынастар» деген концепциялары көшпелі коғам формацияның феодалдық кезеңінде болды деген пікірлер мен көзқарастарға негіз болып саналады [7]. Б.Владимирцовтың пікірі бойынша, көшпелілер коғамындағы қатынастардың негізін жайылымға меншік түрлерінің болуы анықтап, қарапайым мал бағушылар жайылымды пайдаланғаны үшін әртүрлі міндеткерліктер өтеген [8]. А.Толстов болса феодалдық катынастардың негізін малға жеке меншіктің болуы анықтаған деп санайды [9]. XX ғасырдын 50-80-жылдары осы екінші теория үстем болып, зерттеушілердің пікірлері осы теория шеңберінде көшпелі феодалдық қоғамда жайылымға және малға меншіктің қайсысы негізгі болғанына байланысты мәселеде өрбиді. А.Еренов, С.Зиманов, М.Вяткин, С.Юшков және тағы басқа да пікір айтқан ғалымдар феодалдық қатынастар жүйесінде жерге жеке меншік басты рөл аткарады деп есептесе, оларға карсы пікір айтушылар: С.Толыбеков, В.ІІІахматов, С.Фукс өз еңбектерінде малға жеке меншіктеуді феодалдық қатынастардың негізі деп түсіндіреді. 1954 ж. Ташкентте өткен Орта Азия мен Қазақстан тарихының революцияға дейінгі кезеңіне байланысты ғылыми кеңесте көшпелі феодалдық қоғамның басты негізін кұраған мәселе жөнінде қызу пікір-таластар болып, әрбір пікір айтушылар оз ойларын негіздеп көрсетеді [10]. Ташкент кеңесінен кейін пікір айтушылар өз пікірлерін жеке монографиялық зерттеулерде кеңірек дәлелдейді [11]. Н.Масановтың көрсетуі бойынша, көшпелі қоғамның феодалдық сатысы жөніндегі теорияның кең таралғандығы сондай, ол «Көне замандардан бүгінгі күнге дейінгі Казақстан тарихының» төрт басылымында, «Кырғыз ССР тарихында», «Калмақ АССР тарихында», «СССР тарихының» бірнеше басылымында, «МХР тарихында» және т.б. оқулықтарда негізгі көзкарас ретінде қолданылады [12]. Қазіргі кезде ХІІІ-ХҮІІ ғасырлардағы Қазақ мемлекеттілігінің тарихымен айналысатын белгілі ға- лымдар: Т.Сұлтанов, К.Пищулина, З.Қинаятұлы қазақ қоғамының феодалдық сипатын қолдайды [13]. З.Қинаятұлы көшпелі моңғол коғамы мен казак коғамын салыстыра келе, казак коғамынын тек өзіне ғана тән ерекшеліктеріне көңіл аударып, «ежелден келе жатқан дәстүр бойынша қазақ қоғамында жер мен су қауымның (ру, тайпа) меншігінде болды. Осы жерде мына жағдайды ескертіп айту керек: көшпелі қазақтың беделі жайылымның санымен емес, малының санымен өлшенеді. Кімнің малы көп болса, сол жер мен суға иелік етеді. Мал оның жеке меншігі болып, қазақ ең алдымен малдың жағдайын күйттеді. Өйткені мал қазақтың негізгі және турақты капиталы болып есептеледі. Руаралық және тайпалық күрделі мәселелерді шешуге кейде ханның өзі араласқан. Казақтар тарихында ханның бастамасымен ру-тайпалар бір жерден екінші жерге көшіп те отырған. Осылайша, мемлекеттік билік көші-қон мәселесін реттеуге араласқан» [14]. Көшпелілер қоғамының таптық қоғамға дейінгі сатыға да, феодалдық сатыға да жатпай, қоғам дамуының ертетаптык сатысына жататындығын дәлелдейтін пікірлер мен көзкарастар көшпелі коғамдардағы таптар және меншік мәселесіне байланысты үшінші топты кұрайды. Бұл топка жататын авторлар: Г.Марков, А.Хазанов, Н.Масанов, А.Першиц, Н.Крадин өз зерттеулерінде көшпелілердің өз беттерінше коғамдык дамудың тек ертетаптык сатысына ғана жете алатындығын, онда жерге жеке меншіктің жоқтығын, малға меншіктің бар екендігін көрсетуге тырысады [15]. Бұл теорияның негізін калаушылар мен оны колдаушыларда еуроцентристік көзкарастардың әлі де болса іздері катты сакталып калғанын көруге болады. Бұл теория — таптык емес саты теориясы мен феодалдық саты теориясы арасындағы теория болса да, мемлекеттілік мәселесінде бірінші теорияға жақын. Ол теориялардың қатарында көшпелілерде мемлекет болған жок, олар өз дамуында мемлекеттілікті қалыптастыра алмайды, тек кана мемлекеттілікті көшпелілер көрші отырықшы- егіншілік қоғамдарды жаулап алу аркылы ғана калыптастыра алады деген ойлар бұғып жатыр. Ал Қазақстан аумағында Қазақ хандығына дейін өмір сүрген мемлекеттердің болғандығы – тарихи шындык. Оларды мемлекеттілік кұрылым емес деп бағалайтындар жоғарыда айтып өткен екі теорияны қолдаушылар. Сол себепті де біз ол теорияларды объективті шындықты толық корсете алмайды деп есептейміз. Мысалы, осы теорияны жақтап жүрген ресейлік тарихшы Н.Крадин көшпелілердін саяси жүйесін мемлекет деп есептеуге болмайды деп, оны жаңа терминмен «өте күрделі көсемдік» (супер- сложное вождество) деген атаумен атайды [ 16]. Оның көрсетуі бойынша карапайым көсемдік - бірнеше қауымның бір көсемге бағындырылуы болса, күрделі көсемдік дегеніміз бірнеше карапайым көсемдердің сатылы түрде ұйымдастырылған түрі. Ал күрделі көсемдік жай ғана механикалык түрдегі бірнеше күрделі көсемдіктін бірігуі емес, оның ең басты айрықша белгісіне жоғарғы көсемнің аймақтық құрылымдарды баскару үшін өз атынан басқаратын адамдарды тағайындаудың пайда болуы жатады. Осы күрделі көсемдікті Н.Крадин, көшпелі империядей келе, оның құрамына енген тайпа көсемдері ондык әскери жүйе негізінде біріктіріледі, бірак олар ішкі саясатта өздерін белгілі бір деңгейде орталыктан бөлек ұстайды. Этносаяси тұрғыдан алғанда күрделі көсемдіктер тайпалык бірлестіктердің одағынан бастап жоғарғы сатыға дейін әкімшілік және әскери билікті көшпелі империя билеушісінін арнайы өзі тағайындаған өкілі баскарады. Мұндай «өте күрделі көсемдік» алғашкы мемлекеттердін ізашары болып табылады [17]. Көшпелі қоғамнын дамуының ерте таптык сатылы теориясын өте белсенді түрде қолдап жүрген автордың осы ұсынған моделін Қазакстанның ежелгі және ортағасырлардағы мемлекеттілік жүйесіне қолданып көрсек, онда ғұн, үйсін, қандылардың мемлекеттілігі мен XV ғасырда қүрылған Казақ хандығы арасында ешқандай өзгеріс те,айырмашылык та жок. Екі мемлекеттілік құрылым арасында 2000 жылдай уакыт жатса да, ешқандай мемлекеттік дамуды көре алмаймыз. Тек оның кейбір жақтарын ғана ХІІІ-Х^ ғғ. аралығындағы Қазакстан аумағында болған этносаяси дамулардан байкаймыз. Мысал ретінде алсак, 1428-1469 жж. «көшпелі өзбектер» мемлекетінің тарихы Н.Крадин ұсынып отырған «ете күрделі көсемдік» моделіне біршама сәйкес келеді. Әбілқайыр ханның 16-17 жасар кезінде билікке келуін, оның алдымен Шибан Ұлысын, кейіннен бүкіл Шығыс Дешті Қыпшақты біріктіру жолындағы күрестерін Н.Крадиннің моделі түсіндіріп бере алмаса да, «көшпелі өзбектер» мемлекетінің ыдырау себептерін түсінуге жол ашады. Орталықтың саясатына қарсы немесе наразы болған тайпалар тобының одан бөлініп кетуі, басқа аймактарға көшіп кетуі немесе билеушіге қарсы шығуы жөніндегі тұжырымы көшпелі мемлекеттік кұрамға тән факторлардың біріне жатады. Қазақ хандығының құрылуының этносаяси алғышарттарын біз осы факторлардан көреміз. Бірак Н.Крадин ұсынып отырған үлгі сыртқы факторларды ашады да, тарихи процестің ішкі рухани жақтары, атап айтсақ, этникалық, рухани, тілдік, діни, мәдени факторлар ескерілмейді. Сол себепті де, біз қоғам дамуының ертетаптық сатысы жөніндегі теориядан туындайтын тұжырымдарды толық қабылдай алмаймыз. Тек оның кейбір элементтерін ғана мемлекеттіліктің пайда болуын түсіндіруде колдануға болады деп есептейміз. Осылайша, көшпелі қоғамдардың дамуы және соған байланысты мемлекеттіліктің қалыптасуы жөніндегі жоғарыда қарастырылған теорияларды салыстыра келе, біз Қазақстан аумағында мемлекеттіліктің пайда болуы мен дамуына феодалдык саты геориясы негіз бола алады деп санаймыз. Бірақ та, осы теорияға байланысты мынадай ескертпелерді айта кеткенді жөн көріп отырмыз. Біз негізге алып отырған феодалдық саты теориясына қазіргі кезеңде қарсы сын айтушылар кешегі кеңестік тарихнамада бұл теория үстем болғандықтан, оны маркстік-лениндік методологиямен тығыз байланыстырады да үстем идеологиямен бірге ғылыми теориядан да бас тартады. Біздің ойымызша, мемлекеттің ресми идеологиясы бөлек те, ғылыми танымның теориялары бөлек нәрселер. Егер де мемлекеттің идеологиясы үшін таным теориясы аса қажет болса, онда ресми билік ол теорияны өзінің мақсаттары мен мүдделеріне сай бейімдеп алады. Бірақ одан ғылыми таным теориясы мен мемлекеттің идеологиясы бір, ортақ, алғашқысы соңғысының теориялық негізі болып отыр деген ой тумау керек. Сондықтан ресми үстем методологиядан бас тарту арқылы ғылыми теориядан да бас тарту объективті шындықты айтудан гөрі, керісінше, белгісіз бағыттарға бет бұрғызады. Не себепті феодалдык саты теориясы XX ғасырдың 30-80-жылдары номадологияда жетекші орында болды деген сауалға біз мынадай жауаптар береміз. Марксизм ілімі бойынша феодализм - қоғамдық-саяси бес формацияның бірі және онда ең бастысы, бір-біріне қарама-қарсы екі тап бар, яғни таптық күрес бар. Ал таптық күрестер қоғамдық дамудың көрсеткіші деген принципке сүйенген маркстік-лениндік теория көшпелі қоғамының табиғатын түсінуде феодалдык саты теориясын ғана қабылдап, баска теорияларды «жалған», «буржуазиялық», «ғылыми емес», «үлтшылдык» деп мойындамайды. Егер де марксизмдегі таптық күрес теориясын қоғам, мемлекет тарихын зерттеуден алып тастасақ, онда біз көп жерден ұтылмаймыз. Тіпті басқа да теорияларды қолдану аркылы жаңа тарихи білімдерге қол жеткізе аламыз. Әдебиеттер 1) Кочаков Б.М руссийзаконадательный документ XIX-XX веков Вспомогательныу исторические дисциплины.Сборник статей. М-Л 1937 2)Антонова С.И Материалы законодательства периода капетализмакакм исторический источник М.1976 с296 3) Источниковединие историй ССР. Под редакцией И,Д Ковальченко М. 1973 4)Источниковедение истории ССР XIX- начала XXв.Под редакцией И.А. Федесов М.1970,с 95 5)Лобысевыч Ф.И. Киргизкаястаепь Оренбургского ведомства М1891.с 13 6) Сизиков М.И. история государства и права Росии конца XXII до начала XIX века М.1998 с.84 ӘОЖ 534.3.681.82 ОТАРЛАУ ТАРИХЫН КЕЗЕҢДЕРГЕ БӨЛУ МӘСЕЛЕСІ С.К. Бердібеков, Алиев Б. Қазақстан инженерлі –педагогикалық халықтар Достығы университеті, Шымкент , Қазақстан Резюме На основе анализа исследований, изданных с века до настоящего времени, в статье рассмат- ривается историография проблемы хронологизации периода колонизации Казахстана. Работа представ- ляет собой первую попытку систематического ос- мысления данной темы Summary Based on an analysis of sfuclies published from century to the presend article examines the historiography of the problem hranalogizatsii colaniration of Kazakhstan. This work represents the first attempt of systematic understanding of the topik Қазақ жеріне славяндардың қоныс аударуының бас- уы себебі қазақ халқының өз мемлекеттілігі мен саяси дербестігінен айырылып, өз тағдырын өзі шеше алмайтын шарасыз жағдайға түсуіне байланысты еді. Патша өкіметі қазақ жерін жаулап алып, оны “заң” жүзінде қазақтардың меншігінен мемлекет қарамағына қаратуға, сол арқылы Ресей аумағының бір бөлігіне айналдыруға тырысты. Бұл мақсатты жүзеге асырудың алғашқы қадамы Қазақстанда жаңа билік жүйесін енгізу болды. 1868 жылдың 21 қазанындағы Орал, Торғай, Ақмола және Семей облыстарын басқару туралы “Уақытша Ережеде" қазақтардың көші-қон жерлері мемлекеттік жерлер ретінде танылып, олар қазэқ- тардың қоғамдық пайдалануына берілді (1, с. 337). XIX ғасырдың 60-жылдарында Қазақстанда Ресеидің басқару жүйесі енгізіліп, қазақ жерін экономикалық тұрғы- дан игеріп, отарлауға кең жол ашылғанымен, бұл әрекеттің бастауы ертеректе жатыр, ол орыс казактарының бейбіт қазақ еліне басып кіруі, одан кейінгі уақытта күрделі жағ- дайда Қазақстанның батыс бөлігінің Ресей қарамағына қарауынан бастап орын алды. Казактардың және орыс бодандары - башқұрттар мен Еділ қалмақтарының Кіші жүз қазақтарын қыспаққа алуының нәтижесінде тілі, діні бөлек жат жұрттың қолжаулығы болуынан кейін-ақ Қазақстанның батыс өлкесіне өз орта- сынан бас сауғалаған діни сектанттардың, ұры-қарылар- дың, қарақшылардың, басқа жерден қоныс іздеген орыс шаруаларының ағылуына мүмкіндік туды.
Орыс тарихшылары бұл кезеңді Ресей имперіның шекарасын кеңейту, оны кәшпенділерден қорғау, руашылық тұрғыдан игеру Й^секілді тұжырымдал/ шеңберінде көрсетіп, көбінесе патша өкіметінің отаршылық саясатына соқпай кетеді. Орыс шаруалары бекіністер, форпостар, басқа д фрақұрылымдар маңына келіп қоныстанды (3). XIX ғг дан күні бүгінге дейін Қазақстанды жаулап алуда казактарының маңызды рөл атқарғанын, < келімсектерінің осы казак-орыстардың қылышының ғауында болғандығы жөнінде -зерттеулер жүргізіліп ке Олардың кейбірінде казактар мен орыс қоныстанушы арасындағы қайшылықты қатынастар жөніндегі Ресе рихнамасындағы пікірдің негізсіздігі айқындалуда (4; Орыс шаруаларының қазақ жеріне қоныстануы ірі отарлаудың жалғасы, жаңа сатысы екендігі мойындады. Орыс миссионері А.Е. Алекторов өзінің Қырғы: туралы кітаптардың, журналдар мен газетте көрсеткіші" деген еңбегінде патша өкіметінің отаі ының осы екі кезеңі жөнінде былай дейді: “Казь қырғыз жерінде тыныштықорнатуға белсенді түрд салысып, өзінің тарихи миссиясынорындады. ) кезеңнің талабына сай, қырғыз даласын экономик жағынан отарлау керек. Сондықтан, біз үшін б әскери бекеттердің маңызы қандай болса, пересел. поселкелер қүрудың бүгінгі таңдағы рәлі сондай б тиіс" (5; 5, 4). 1912 жылы "Вопросы колонизации” журналында жарияланған ‘1906-1910 жылдары Оралдың арғы жағына қоныс аудару және жерге орналастыру деген шолуда шығыс аймақтарға қоныс аудару алғашқы кезде еркін түрде болғанымен, XIX ғасырдың 30-жылдарынан бастап бекіністер салу, шекараны қорғау үшін казактарды орналастыру, шаруаларды әкеліп қоныстандыру секілді іс-қимылдар үкімет тарапынан отарлау саясаты- мен қатар жүрді (10; 219) делінеді. Алайда, бұл кезең “Вопросы колонизации” журналын- да қазақ жерін кең көлемде отарлауға материалдық алғы шарт ретінде көрінеді. Себебі бұл басылым қоныс ауда- руды ұйымдастыруды үкімет 1885 жылы ғана қолға алды, 90-жылдардың бас кезінде империяның ұлт аймақтары- на қоныс аударудың мемлекеттік маңызы барлығы мой- ындалып, оған жалпы басшылық жүргізу Сібір теміржолы комитетіне тапсырылды деп түсіндіреді (10; 219-220). Осы жағдайлар мен одан кейінгі мерзімде орын алған тарихи оқиғаларды есепке ала отырып, шолуда қоныс аудару қозғалысын үш кезеңге бөлуге болатындығы көрсетіледі. Олар: 1861-1885 жылдар; 1885-1905 жылдар және үшінші кезең 1906 жылдан (10; 220) бас- талады. Мақалада мұнан әрі қарай, әсіресе, XVIII ғасырда қазақ жерінің батысы мен солтүстік шығысының отарла- нуы орыс және казак әскерлерінің біріккен күштері арқы- лы, Орынбор линиясының, “Ащыөзек линиясының", Семей, Өскемен бекіністерінің салынуымен жүзеге асырылғаны баяндалады (12; 165-166). Казактардың жергілікті тұрғын- дардың қанын төккен қанаушы қанішерге айналуын да автор XVIII ғасырдың үлесіне қалдырады. Қазіргі кездегі тарихнамада қазақ жерін отарлау мен бұл өңірді славяндардың қоныстана бастауын XVI ғасыр- дың аяқ кезімен белгілеу Ғ. Қарасаевтың еңбектерінен байқалады. Ол Ресей патшалығы қазақ жеріне біршама ерте уақыттан көз алартқан (13; 32-6 ), XVI ғасырдан бастап Ресей патшалығы мен Қазақ ханды- ғының арасында саяси, мемлекетаралық байланыс орна- тылады, алайда, патша үкіметінің түпкі мақсаты қазақ жерін өзіне қосу еді дейді. Осы уақыттан 1917 жылға дейінгі қоныс аудару қозғалысын үш хронологиялық ке- зеңге бөледі: 1. XVI ғасырдың аяғынан XVIII ғасырдың басына дейінгі кезең. Бүл уақыт патша үкіметінің қазақ даласымен танысуымен, зерттеуімен, қазақ хандығымен саяси-мәмілегерлік қатынас орнатуымен, қазақ өлкесі шекарасын қоршай әскери қоныстар, қамалдар мен қала- лар салуымен ерекшеленеді. 2. Қазақ елі Ресей импери- ясы құрамына қосылған кезең (XVIII ғасырдың 30-жыл- дары - XIX ғасырдың 60-жылдары). Бұл - қазақ жерін жоспарлы түрде отарлау, әскери қамалдар, қоныстар, өндіріс орындарын салу, әскери қоныстандыру кезеңі. 3. XIX ғасырдың екінші жартысынан XX ғасырдың басы- на (1917 жылы) дейінгі кезең. Патша үюметінің орыс шаруаларын Қазақстанға топ-тобымен жоспарлы, жүйелі
1979 жылы жарық көрген Қазақстан тарихында бұл үдерістің бастауы ретінде XVIII ғасырдың 50-жылдары көрсетілген (14; 73). Себебі осы уақытта патша өкіметі Қазақ хандығын Каспий жағалау- ынан Ертістің жоғарғы жағына дейін жарты шеңбер құрып қоршап алған болатын. Орыс патшасы Елизавета Петровна 1756 жылдың 2 қыркүйектегі бұйрығымен қазақтарға Жайық өзені алқабында көшіп-қонуға тиым салды. Ресейдің қазақ жерін отарлау тарихы Е. Бекмаханов- тың ‘Қазақстан XIX ғасырдың 20-40-жылдарын- да” деген монографиясында талданады. Кітапта жаңа шептердің салынуы және олардың маңындағы жерлердің қазақтардан тартып алынуы, казактар мен шаруаларды, қылмыскерлерді әкеліп орналастыру барысы сан-алу.ан мұрағаттық дереккөздері негізінде пайымдалады. Сол кездің өзінде патша өкіметінің қазақ жерін орыс шаруа- ларының күшімен отарлауды жоспарлағаны көрінеді (15; 132-158 ). Қазақ жерін отарлау саясатында казактардың үлкен рөл атқарғаны және оның қоныс аударушы шаруалар тарапынан да іске асқандығын орыс зерттеушілері де мой- ынсұнады. А.А. Кондрашенковтың еңбегінде XVIII ғасыр- дың орта кезіндегі қазақ елінің батысындағы ахуал бы- лайша суреттеледі: “Орыс егіншілігінің оңтүстікке, Орал- дың арғы жағы мен батис-сібір даласына жылжуы XVIII ғасырдың 30-жылдарында басталды және ол XIX ғасырдың орта кезіне дейін жалғасты" (16; 342). Ав- тор бүл процесте еркін түрдегі шаруалар отарлауы- ның маңызды рөл атқарғанын және ол казактардың отарлауымен, бекіністі линиялардың қүрылуымен қатар жүргендігін жазады. Тарихнамада алғашқы кезеңді патша өкіметі тара- пынан тыс "стихиялы шаруалар қозғалысы" ретінде су- реттеу басым. А.А. Кондрашенков бұл пікірдің дәлел- сіздігін, орыс үкіметі халықтың бір бөлігінің Қазақстан- мен шекаралас жерлерге қоныс тебуіне мүдделі болған- дығын ашып көрсетеді. Үкімет жоспары бойынша ше- каралас аудандарға мына адамдар қоныс аударылуы тиіс болды. а) 1760 және 1765 жылдар- дағы жарлық бойынша дворяндар жер аударған “қоғамға зиянды” шаруалар; ә) өз жазаларын өте- ген қылмыскерлер; б) қалаларда кезбе өмір сүру- ші тұрмысқа шықпаған әйелдер; в) отставкаға шыққан драгундар, солдаттар, казактар (16; 343). XVIII ғасырдың соңында Жаңа-Есіл шекаралық ли- ниясында заимкалар ғана емес, әрқайсысы 30-40 үйден тұратын деревнялар пайда болды. Осы секілді уәждер Н.В. Устюговтың “XVIII ғасыр- дағы оңтүстік Оралдың арғы бетін орыс отарлау- ының ерекшеліктері" деген еңбегіне де тән (17; 71). П. Черносвитов еңбегінде де казактардың шет ай- мақтарды отарлауда орыс үкіметінің қолшоқпары бол- ғандығы, Ресейдің империя ретінде қалыптасуы сатысын- дағы отарлық саясатының солардың қолымен жүргізіл- гендігі туралы айтылады: “Одан кейінгі уақытта да ка- зактар осындай болды, дәлірек айтсақ, олар барлық жер- де және барлық мезғілде наразылық атаулыны аяусыз басып-жаныштап ең басты күшке айналды. Казактар өзінің осы дәрежесін 1917 жылғы революцияға дейін сақтады (17; 19). Осы кезеңде жарияланған А. В. Алексеенконың Кенді Алтайды ауыл шаруашылық жағдайында отарлау" деген еңбегінде де Шығыс Қазақстан өңірінің XVIII ғасырдан бастап отарлана басталғаны айтылады. Онда осы өңірді орыстардың отарлауы Ертістің жоғарғы жағын- да Омбыдан бастап бекіністер мен форпостар салудан бас- талды делінеді. Бірақ автор бұл мекендер Ертіс өңірінің Бараба даласындағы орыс иеліктері мен Алтайдағы Колы- вано-Воскресенск зауыттарын қорғау үшін салынды (19; 332) деп, «орыс экспансиясын көшпелілердің шабуылынан қорғаныс» ретінде суреттейтін тұжырым ықпалында кетеді. Бұл тарапта 1760 жьціы “Өскемен бекінісінен Бүқтырма өзені арқылы және Телецк көліне дейінгі Сібірдегі жерлерді иемдену туралы" деген Сенат жарлығын айтсақ та жеткілікті. Мүндағы “иемдену” деген сөзді, әрине, жаулап алушылық деп ұғыну керек. Жарлықтан кейін патша өкіметі бұл өңірге жер аударылғандар мен шаруаларды мәжбүрлі түрде қоныстандыра бастады (19;335). К. Бижігітованың зерттеуінше қазақ жерін, отарлау- дың алғашқы кезеңі ХУІІ-ХУІІІ ғасырларды қамтиды. Автор Сібір казактары мен қазақтар арасындағы Ертіс бойындағы жерлер, оның ішінде “он шақырымдық белдеу” үшін күрес тағдырын баяндайды. Мұнда шаруаларының кең көлемде қоныс аударуына дейін қазақ жерін отарлау жөнінде қорытынды жасалады (20). Сонымен, жоғарыда аталған авторлар, қазақ жерін отарлаудың алғашқы қадамдары казактарды, кейін бекіністер мен шептердің маңына орыс адамдарын күштеп әкеліп орналастыру арқылы жүргізілгені, оның XVI ғасырда да, кейін ХУІІ-ХУІІІ ғасырда да орын алғаны, бүл іске үкіметтің бей-жай қарамағандығы туралы пікір білдіреді. Бірақ бұл көзқарасты ұстанған кейбір зерттеушілер XVI- XVIII ғасырларды қоныс аудару қозғалысының бастапқы кезеңі деп есептеуге болмайтындығы, бұл құбылыстың кейінірек, XIX ғасырдың 60-жылдарынан бастап өріс алғандығын жазады. Н.В. Алексеенко жоғарыдағы “Кенді Алтайды ауылшаруашылық отарлау” деген мақалысынан он- шақты жыл кейін жариялаған бір еңбегінде қоныс ауда ру қозғалысының XX ғасырдың бас кезіне дейінгі мерзімде болғандығын айтып, оны үш хронологиялық кезеңге бөледі. Олар: “1. 1861-1880 жылдар - шаруаларға қоныс аударуға тиым салынған кезең; 2. 1880- 1906 жылдар патша өкіметінің шаруаларға қоныс аударуға рұхсат беруі, біраҚ оған демеушілік көрсетпеуі; 3. 1906 жылдан бастап - үкімет шаруалардың қоныс аударуын уйым- дастыруы (21; 3). Қоныс аудару қозғалысының XIX ғасырдың екінші жартысынан басталғаны туралы Н.В. Алексеенкоға дейін, XX ғасырдың 60-жылдарындағы тарихнамада кездескен болатын. В.Ф. Шахматов қоныс аударушылЬіқтың XVIII ғасыр түгіл, XIX ғасырдың бірінші жартысында да жары- тымды болмағандығы туралы 1964 жылы жарық көрген Қазақ жайылымдық – көшпелі қауымы. Қүралуы, эволюциясы және ыдырауының мәселелері' деген еңбегінде жазған болатын. Автор XIX ғасырдың бірінші жартысында қоныс ауда- рушылықтың кейбір көріністері болғандығы, оған 1822 жылғы Сперанскийдің жарлығының, XIX ғасырдың 40- жылдарында Мемлекеттік мүлік министрлігінің шаруалар- ды Сібірге қоныс аударумен айналысуының ықпал еткендігін жоққа шығармайды. Осылайша, Сырдария шебіне (Раим, Қазалы және басқа да бекіністерге) Верный бекінісіне Сібірден казактармен қоса 200 шаруа отбасы қоныс аударды. Алайда, 1861 жылға дейін шаруалардың Шығысқа еркін қоныс аударуы болмады: Сібірге, негізінен, Тобыл және Том губернияларына жылына 2 мыңдай адам қоныс аударғаны көрсетіледі (22; 118). Каталог: sites -> default -> files -> kitap kitap -> Л. С. Динашева K. У. Қарабаева Әлемдік өркениеттер тарихы шымкент 2016 kitap -> «Ғылыми педагогикалық зерттеу әдістемесі» пәнінен (дәріс жинағы) Шымкент-2017ж kitap -> ТҮсіндірме жазба пәнді оқыту kitap -> Жумадуллаева А. А.,Өтеген Қ. О.,Сыдыкова З. Е. ҚАзақ этнопсихологиясы шымкент 2016 kitap -> ТӨлеген ұ. Ш., Жанысбеков м.Ә. ҚАзақстанның Қазіргі заман тарихы пәнінен студенттердің даярлығын жетілдіру kitap -> Р. Д. Дарібаева Қазақстандағы педагогика ғылымының дамуы kitap -> Қалмұрзаев қ. С, Орынбасар қ. О., Рахымбаев б. О. ҚАзақ КҮресінің ОҚыту әдістемесі kitap -> ТҮсіндірме жазба пәнді оқыту жүктеу/скачать 10,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||