Ііі дәрістер №1 дәріс. Морфологиялық талдаудың әдістемесі

Қазақ тіліндегі көмекші етістіктер қатарына отыздан аса сөз жатады. Бұлардың саны соншалықты аз болғанмен, тілдегі атқаратын қызметтері орасан зор және білдіретін мағыналары аса бай.

Қазақ тіліндегі көмекші етістіктер тілде жұмсалу ерекшелігіне қарай тұрақты көмекші етістіктер және уақытша көмекші етістіктер болып екіге бөлінеді.

Тұрақты көмекші етістіктерге бүгінде тек көмекшілік қызмет қана атқаратын, лексикалық мағынасынан толық айырылған етістіктер жатады. Тіліміздегі бұл қатардағы етістіктердің саны шектеулі, олар: е-, ет, қыл, жазда көмекші етістіктері. Осы қатарға шартты түрде бол етістігін де қосуға болады. Бол етістігін, негізінен, уақытша көмекші етістік деп те тануға болады. Өйткені бұл сөз кей жағдайларда тездету және біту, бару етістіктерімен синонимдес лексикалық мағынаны білдіре алады (мысалы, Бол! Бас аяғыңды! Бүгінше болдым. Ол аймақта болғанмын.).Сонымен қатар бол етістігі ет, қыл етістіктері сияқты көмекшілік қасиетке де ие. Бұл үшеуі, негізінен, есім сөздерден құранды етістік жасайды: ыза болу, ие болу, еңбек ету, қанағат қылу, т.б. Бол етістігі, сонымен қатар, қимылдың соңғы, аяқталу кезеңін білдіретін аналитикалық формант құрамында да кездеседі. Мысалы, Үйді салып болған. Бұл қасиет ет және қыл етістіктеріне тән емес. Ет етістігі еліктеу сөздерден де құранды етістік жасайтын қызметке ие: бұрқ ету, сарт ету, т.б..

Сонымен, ет, қыл, бол етістіктері – сөзжасамдық қабілетке ие көмекші етістіктер. Бұл қасиет – оларды басқа көмекші етістіктерден ерекшелендіретін басты белгі.

Е- көмекші етістігі (тарихи тұрғыдан ер көмекші етістігенен қалыптасқан) – тілімізде емес, екен, еді тұлғаларында жұмсалады.

Уақытша көмекші етістіктерге тілімізде бірде дербес лексикалық мағынасымен жұмсалып, толық мағыналы сөз ретінде қолданылатын, бірде басқа толық мағыналы етістіктің жетегінде келіп, лексикалық мағына білдірмей, жетекші етістікке қандай да бір грамматикалық мағына үстейтін аналитикалық форманттың құрамында келетін етістіктер жатады. Мысалы, Кітабын сөмкеге салды деген сөйлемде етістік затты бір орыннан қозғап, екінші бір ыдысқа ауыстырғанын білдіретін лексикалық мағынада, яғни толық мағында жұмсалса, Ойындағысын айта салды деген сөйлемде енді сол етістік бірінші мысалдағы лексикалық мағынаны да, одан туындайтын басқа лексикалық мағынананы да білдірмеген, сөйлемдегі негізгі қимыл айту етістігінің лексикалық мағынасы арқылы беріліп, сал етістігі –а көсемше жұрнағымен бір морфологиялық түрлендіруші тұлғаға айналып, айту қимылының іс иесі (субъект) тарапынан немқұрайды жүзеге асқанын білдіретін грамматикалық мағына жамаған, яғни, көмекшілік қызметте келген.

Қазақ тіліндегі уақытша көмекші етістіктерге: ал, бақ, бар, баста, бер, бол, біл, біт, жат(ыр), жөнел, жүр, жібер, кел, көр, қал, қой, отыр, тұр, өт, сал, таста, түс, шық сөздері жатады. Бұлар есімше, көсемше немесе етістіктің басқа қосымшаларымен бірлесіп, құранды күрделі морфологиялық түрлендіруші тұлғаға (аналитикалық формантқа) айналып, етічтікке қосылғанда, етістіктің аналитикалық тұлғаларын (формаларын) қалыптастырады. Қосымша мен көмекшіетістіктен тұратын аналитикалық форманттардың грамматикалық мағыналары етістіктің әр түрлі грамматикалық категорияларының пардигмасына енеді.

Қазақ тіліндегі ерекше қасиетке ие, әрі көмекші етістік, әрі негізгі етістік бола алатын сөздердің бірі – де етістігі. Де етістігі толық мағыналы сөз ретінде сөйлеу етістіктерінің қатарына жатады. . Мысалы, Не дедің?, сәлем де, солай де, т.б. Сонымен қатар ойлау етістіктерінің мағынасын да бере алады. Мысалы, «Не де болса барайын. Қалғанын бара көрерміз», - дедім ішімнен. Бұл құбылыс де етістігімен байланыстағы ойлау етістігінің сөйлемнен ықшамдалуы, бірақ оның лексикалық мағынасының де етістігіне көшуімен байланысты: деп ойладым ішімнен конструкциясынан ойладым сөзі түсіп қалып, автор сөзі дедім ішімнен нұсқасында қолданылған.

Шылау сөздер үшке бөлінеді: 1) жалғаулық шылау, 2) септеулік шылау, 3) демеулік шылау.

Шылау сөздерді бір бірінен ажыратуда синтаксистік қабілеттері басты белгі болады.

Жалғаулық шылау – сөзді, сөйлемді түрлендірумен қатар, сөз бен сөзді (сөйлемнің бірыңғай мүшелерін), сөйлем мен сөйлемді (салалас құрмалас сөйлемнің жай сөйлемдерін) салаластыра байланыстыратын шылау. Мысалы, Құлақтан кіріп бойды алар, Жақсы ән мен тәтті күй. Қадірдің киімі жұқа, әрі денмаулығы да мықты емес.

Жалғаулық шылаулар мағынасына қарай топқа бөлінеді:

1. 
   Ыңғайлас мәнді жалғаулықтар: мен (бен, пен), және, да (де, та, те), әрі.
   
2. 
   Қарсылық мәнді жалғаулықтар: бірақ, алайда, дегенмен, әйтпесе, сонда да, әйткенмен, т.б.
   
3. 
   Себеп-салдар мәнді жалғаулықтар. Бұлар өз ішінен мәнділер (себебі, өйткені, неге десең) және салдар мәнділер (сол себепті, сондықтан, сол үшін) болып екіге бөлінеді.
   
4. 
   Кезектес мәнді жалғаулықтар: бірде, біресе, кейде.
   
5. 
   Талғау мәнді жалғаулықтар: әлде, не, немесе, болмаса, не болмаса, я болмаса, я, яки.
   

Септеулік шылауларды топтастыруда олардың қандай септік тұлғасындағы сөзге жетектеліп келетіні басшылыққа алынып, атау септігіндегі сөздерге жетектелетіндер: үшін, сайын, сияқты (секілді, тәрізді), туралы (жайлы, жөнінде, хақында, турасында, жайлы), арқылы, бойы (бойымен, бойынша), шамалы (қаралы, шақты), соң; барыс септігіндегі сөзге жетектелетіндер: дейін (шейін), қарай, таман, жақын (тарта, таяу), салым; шығыс скптігіндегі сөзге жетектелетіндер: бері, кейін, соң, бұрын, бетер; көмектес септігіндегі сөздерге жетектелетіндер: бірге, қатар болып жіктеліп жүр.

Бұл жерде септік жалғаулары туралы ертеректегі әдебиеттерде айтылатын пікірлерге, анықтамалардан, тұжырымдардан үш түрлі ақауды байқаймыз.

Біріншіден, септеулік шылаулар – белгілі бір септік жалғауларында тұрған сөздерге тіркесіп (жетектеліп) келетін көмекші сөздер емес, яғни, септік жалғауымен түрленген сөзді одан әрі түрлендіруші емес. Септік жалғаулары – кейде өзі, кейде белгілі бір септік жалғауымен қосылып, сөзге біртұтас бір грамматикалық мағына үстеп түрлендіруші.

Екіншіден, үшін, сайын, сияқты, туралы, арқылы, бойы септеуліктері атау септігінде тұрған сөзге тіркеспейді, бұлар тіркескен сөздердің құрамында ешқашан атау септігі болмайды. Атау септігі – зат баяндауышта айтылған қимылдың, жай-күйдің иесі екенін білдіретін септік. Сондықтан атау септігіндегі сөздер бастауыштық мағынаға ие болып тұрады. Ал жоғарыда аталған септеуліктердің алдында тұратын сөздер мұндай мағынаға ие емес, тек атауыштық (номинптивтік) мәнге, қызметке ие. Бұл қасиет – кез келген толық мағыналы сөзге тән қасиет. Сөздің атауыштық мағынасы мен қызметін атау септігіндегі сөздің мағынасы мен қызметімен шатастыруға болмайды. Сондықтан аталған септеуліктер – атау септігіндегі сөздерді түрлендірмейді, атауыштық мәнге ие, басқа тұлғалармен түрленбеген сөздерге (яғни түбір күйіндегі сөздерге) әралуан гүрамматикалық мағына жамайтын шылаулар. Кейде есімше, қимыл есімі тұлғалы етістіктердің құрамында келетін кездері бар. Мысалы, келген сайын, келетін сияқты, бару үшін, барған бойы.

Үшіншіден, септеулік шылаулар – зат есімнің септеу категориясының мағыналарын беретін аналитикалық тұлғалар. Бұл – оқулықтарда айтылмай жүрген тұжырым.

Бұл форманттар сан есімдерге қосылғанда, болжалдық мағына жамайды. Мысалы, Екі мыңға тарта жылқысы бар. Аталған форманттардың бұл мағынасы сөз бен сөздің байланысуына арқау болатын септеу категориясының парадигмалық қатарына енбейді, демеулік шылауға тән мағыналар болып табылады.

Сонымен септеулік шылау – кейде жеке өздері, кейде септік жалғауымен бірге өзі қосылған сөзге септеу категориясына тән қандай да бір грамматикалық мағына жамайтын, сол мағына арқылы сөздерді синтаксистік қатынасқа түсіріп сабақтастыра байланыстыратын шылаудың түрі.

Демеулік шылау – өзі тіркескен сөзге, сөйлемге қандай да бір грамматикалық мағына үстегенмен, сол мағынасы арқылы сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстыруға қатыспайтын шылау.

Демеуліктердің мағыналыұ түрлері:

1. 
   Сұраулық мәнді демеуліктер: ма/ме, ба/бе, па/пе, ше;
   
2. 
   Күшейткіш мәнді демеуліктер: -ақ, -ау, -ай, да (де, та/те), әсіресе;
   
3. 
   Шектеу (тежеу) мәнді демеуліктер: ғана (қана), тек, -ақ;
   
4. 
   Болжал мәнді демеуліктер: -мыс (-міс), -ау;
   
5. 
   Болымсыз, қарсы салыстыру мәнді демеуліктер: түгіл, тұрсын, тұрмақ, құрлы;
   
6. 
   Нақтылау мәнді демеуліктер: қой/ғой, -ды/ді, -ты/-ті;
   
7. 
   Қомсыну мәнді демеулік: екеш.
   

Одағайлар қолданылу мақсатына қарай үш топқа бөлінеді:

1. 
   Көңіл-күй одағайлары;
   
2. 
   Императивтік ишара одағайлары;
   
3. 
   Тұрмыс-салт одағайлары.
   

Көңіл күй одағайлары мағынасына қарай қуану, шаттану (Алақай! Ура!), сүйсіну, таңдану (Ой пәлі! Һа! Паһ-паһ! Япырмай! ОҺо!, Үй! т.б.), өкіну (Қап! Әттең! Әттеген-ай!), ренжу, налу (Түу! Тәйір-ай! ... түге!, т.б.), наразы болу, кею (Апырмай ә!), қорқу, сескену (Ойбай! Аһ!), жақтырмау, менсінбеу (пішту!) сияқты топтарға бөлінеді.

Императив ишара одағайларын айтылу объектісіне қарай адамға қолданылатын ишара одағайлары және хайуандарға қатысты қолданылатын ишара одағайлары деп жіктеуге болады.

1. 
   Сәлемдесу-қоштасу одағайлары: Ассалаумағалейкүм! Әликсалам! Қош!
   
2. 
   Қоштау одағайлары: Хош! Хайыр! Жарайды! Е-е!
   
3. 
   Ілтипат білдіру одағайы: Рақмет! Оқасы жоқ!
   
4. 
   Мойынсұну одағайы: Құп! Ләббай! Дат! Жарайды!
   
5. 
   Діни одағайлар: Аумин! Жәрәкімалла! Тәуба! Піссіміллә!
   
6. 
   Қоқан-лоқы одағайы: Бәлем!