Мазмұны кіріспе микроэкономика пәні және методологиясы
Ең жоғары пайда алғысы келген монополист өз өніміне бағаны төмендетеді, егер
жүктеу/скачать 2,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 10 тақырып. МОНОПОЛИЯ БӘСЕКЕЛЕСТІГІ Монополия бәсекелестік нарығының сипаттамасы
- Монополия бәсекелестігіндегі тепе-теңдік
- Монополия бәсекелестігінің салдары
- Сұрақтар мен тапсырмалар Талқылауға арналған сұрақтар
- Есептер, жаттығулар, тестілер 1. Әр түрлі өнімді шығаратын көптеген шағын фирмалар сәйкес ...
- 2. Монополия бәсекелес жағдайлардағы ұзақ мерзімді тепе-теңдік деген, ол ...
- ОЛИГОПОЛИЯ Олигополия нарығы. Фирманың стратегиялық іс-әрекеті (мінез-құлқы)
- 2. Олигополия үлгілері Курно дуополиясы.
- Сұраныс сынық қисық сызығының үлгісі
9. Ең жоғары пайда алғысы келген монополист өз өніміне бағаны төмендетеді, егер ... а) орташа шығындар түссе (төмендесе) б) жарнамаға шығындар өссе в) шекті табыс шекті шығындардан асса г) шекті табыс ауыспалы шығыстармен теңелсе д) орташа шығындар бағамен теңелсе 10. Бір салада сату үлестері 60,30,10 тең 3 фирма қызмет жасайды, екінші салада сату үлестері 40,30,30 тең 3 фирма қызмет жасайды. Осы салалар үшін Херфиндаль – Хиршман индексін есептеңіз. Қайсысында индекс төмен болады? Ол ненің белгісі? 10 тақырып. МОНОПОЛИЯ БӘСЕКЕЛЕСТІГІ Монополия бәсекелестік нарығының сипаттамасы Монополия бәсекелестік теориясы ХХ ғасырдың 70-ші жылдарында ағылшын экономистер Дж. Роббинсон мен Э. Чемберленмен әзірленген. Бұл нарық түрі нағыз бәсекелестік және монополиямен бірдей сипатты бола тұра, қазіргі заманда ең таралған болып табылады. Монополия бәсекелестігінің ең басты белгісі – өнімнің әр түрлілігі, сондықтан кез келген фирма, нарық билігіне ие болып, өз ісінде монополист. Монополистік бәсекелестік нарығында көптеген бәсекелес – сатушылар, кіру кедергілерінің жоқтығы оны нағыз бәсекелестікке жақын қояды. Монополия бәсекелестік жағдайларында қызмет жасайтын фирма нарық билігіне ие болғандықтан, оның өніміне деген сұраныстың қисық сызығы төмен түседі. Сұраныс баға бойынша жоғары икемді, себебі, көптеген субтитут – тауарлары бар. Сондықтан, монополия бәсекелестік жағдайларда фирмалар баға бойынша емес, бағалық емес сипаттар бойынша бәсекеге түседі: сапа, сатудан кейінгі қызмет көрсету, орау. Өткізуді ынталандыру, жарнама, сауда белгілері мен сауда маркалары да маңызды рөл атқарады. Монополия бәсекелестік нарығының мысалдары: тамақ, киім, аяқ киім, тұрмыстық химия өнімдерінің өндірісі, қызмет көрсету. Монополия бәсекелестігіндегі тепе-теңдік Монополия бәсекелестік жағдайларында қызмет жасайтын фирманың қысқа мерзімді тепе-теңдігі (монополия бәсекелес фирма) нағыз бәсекелес фирманың тепе-теңдігіне сәйкес 75-а суретте ол Qf оңтайлы көлемі (MR = MC болғанда) Р1 бағасымен сатылған сұраныс икемді, бірақ ол  деңгейіне дейін қысқаруы мүмкін, онда орташа шығындардың жабуы қамтамасыз етілмейді. Бұл жағдайда монополия бәсекелес фирма, монополист сияқты, сұранысқа байланысты 2 нұсқаның біреуін таңдайды: егер баға орташа ауыспалы шығындарды жапса, ол залалдарды азайтады, ал сұраныс оларды жабуға да жетпесе, фирма нарықтан шығады (кетеді).
 
P MC P
LRMC Pf AC AC
Pf1 PfLR Df Df1 DfLR MR1 MRf MRLR а) Qf1 Qf б) Qf 75 сурет. Қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді кезеңдегі монополия бәсекелестік жағдайлардағы шығаруды оңтайландыру Жоғарыда айтқандай, нағыз бәсекелестік жағдайларда орташа ауыспалы шығындардың ең аз мағыналарынан жоғары жатқан шекті шығындардың қисық сызықтарының бөлігі бәсекелес фирма ұсынысының қисық сызығы болып келеді. Монополия жағдайларында фирманың ұсыныс қисық сызығы жоқ, себебі баға мен өндіріс көлемі араларында нақты тәуелділік жоқ. Ұзақ мерзімді кезеңде монополия бәсекелес фирма нағыз бәсекелестік жағдайлардағы себептердің салдарынан экономикалық пайданы алмайды: кіру кедергілердің жоқтығы, басқа фирмалар экономикалық пайда алу үшін салаға тез кіреді. Бұл әр фирманың нарықтық үлесін қысқартып, сұраныс икемділігінің өсуіне әкеледі. Сұраныстың қисық сызығы солға қарай жылжиды, экономикалық пайда 0 тең болғанша. Бұның салдарынан нарық тартымдылығын жоғалтып, ұзақ мерзімді тепе-теңдік жағдайға келеді. Белгіленген баға LRAC тең болып, монополия бәсекелестіктегі тепе-теңдіктің ұзақ мерзімді үлгісі теориялық түрде бәсекелес тепе-теңдіктің ұзақ мерзімді үлгісіне сәйкес. Бірақ, тәжірибеде бұл әрқашан осылай болмайды, себебі: 1) Жоғары сапалы тауарларды шығаратын фирмалар экономикалық пайда алады. 2) Нарықта маркетинг стратегиясы өте күшті, бірақ ол көптеген шығындарды қажет етеді (жарнама, тауарды жылжыту, тауар мен фирманың имиджін (атағын) құру және т.б.). Бұл шығындар кіру кедергілер рөлін атқаруы мүмкін.
Монополия бәсекелестігінің салдары Монополия бәсекелес тепе-теңдіктің салдарын монополия бәсекелестіктің шығындары деп атайды. Оларға келесілер жатады: Ресурстардың толық пайдаланбауы, оны мына жайт көрсетеді: ұзақ мерзімді тепе-теңдік ең аз орташа ұзақ мерзімді шығындарда белгіленбейді. Чемберленнің пікірінше, осының салдарынан монополия бәсекелестік жағдайларда, нағыз бәсекелестік жағдайлармен салыстырғанда, фирманың нәтижелілігі аздау болады. Өндірістік қуаттардың жартылай жұмысының салдарынан қоғамдық әл-ауқат төмендейді. Ұзақ мерзімді кезеңде баға шекті шығындардан асады, яғни монополия бәсекелестік жағдайларда шығарылған өнімнің қосымша бірліктері сол ресурстардың баламалы пайдалану нұсқасында шығаруға болатын өнімнен жоғары бағаланады. Бұл тұтынушы артығы қысқарады деген сөз. Монополия бәсекелестік жағдайлардағы өндіріс көлемі нәтижеліден аз, ал баға нағыз бәсекелес нарықтағыдан жоғарылау. Монополия бәсекелестігін нағыз бәсекелестікпен салыстыра келе, мынаны айтуға болады: монополия бәсекелестік жағдайында нарықта қажетті санынан көптеу фирмалар қатысады. Егер олардың саны нәтижелі болса, өнімнің көлемі төмендеу бағамен сатылушы еді. Бірақ, олай болу мүмкін емес, себебі нарықтағы фирмалар саны қысқарып, ол қалған фирмалардың нарық билігін күшейтуші еді. Сонымен, монополия бәсекелестікке тән монополия элементі тұйық шеңберді құрады. Жоғары баға өнімнің көп түрлеріне (кең ассортиментіне) тұтынушының төлемі ретінде қаралады. Сұрақтар мен тапсырмалар Талқылауға арналған сұрақтар Монополия бәсекелестік нарығын сипаттаңыз. Монополистік бәсекелестік жағдайларда қысқа мерзімді тепе-теңдік қалай белгіленеді? Сондағы үдерістердің қайсысы нағыз бәсекелестікпен, қайсысы – монополиямен бірдей? Ұзақ мерзімді тепе-теңдік қалай белгіленеді? Монополия бәсекелестіктің шығындары қандай, олар немен себептеледі? Есептер, жаттығулар, тестілер 1. Әр түрлі өнімді шығаратын көптеген шағын фирмалар сәйкес ... а) олигополияға б) монополистік бәсекелестікке в) нағыз бәсекелестікке г) монополияға д) таза бәсекелестікке 2. Монополия бәсекелес жағдайлардағы ұзақ мерзімді тепе-теңдік деген, ол ... а) Р = LRACmin б) Р = МС в) фирмалар экономикалық табыс алмайтындығы г) өндірісте барлық өндірістік ресурстар пайдаланады
Олигополия нарығы. Фирманың стратегиялық іс-әрекеті (мінез-құлқы) Бірнеше ірі бәсекелес-өндіруші қызмет жасайтын нарық олигополия деп аталады. Көптеген өнеркәсіп өнімдерінің өндірісі таза олигополияның мысалдары болып келеді (болат, мыс, алюминий және т.б.); – автомобиль жасау, тұрмыстық техника өндірісі және т.б. Ауқым әсерімен себептелген олигополия сипаттары: шоғырланудың жоғары дәрежесі, өндірушілердің айтарлықтай нарық билігі. Олигополиялардың (монополиялардың да) пайда болуының негізгі себебі ретінде ауқым әсері болып табылады. Мысалы, АҚШ автомобиль өнеркәсібі қалыптасуының алғашқы сатысында 80 астам фирмалар қызмет жасады. Ауқым әсерімен себептелген көптеген банкроттық пен қосылулар (бірігулер) нәтижесінде бүгін бұл сала – олигополияның классикалық мысалы, мұнда тек қана 3 ірі компания қызмет жасайды). Басқа нарық үлгілерден айыратын олигополияның ең басты ерекшелігі – фирманың стратегиялық мінез-құлқы (іс-әрекеті). Олигополист-фирмалар бір-бірінен өзара тәуелді, өз бәсекелес басымдықтарын жоғалтпау үшін бір-бірімен санасуға тиісті. Олигополистер әрқашан «бәсекелестеріне қарап» өмір сүреді. Ол таңдаған өндірістің көлемі мен бағасы бәсекелестер өндірісінің көлемі мен бағаларынан жоғары дәрежедегі тәуелділікте, себебі олигополия нарығы аз ғана бәсекелес арасында бөлініп, әр қайсысының іс-әрекеті (мінез-құлқы) басқалардың жүріс-тұрысынан тәуелді. Сондықтан, пайданы көбейтуге ұмтылған олигополист шекті шығындар мен шекті түсімді теңдеудің классикалық әдісімен пайдалана алалмайды (яғни шекті түсім сұраныс функциясынан тәуелді). Осыған орай олигополия жағдайларында барлық фирмалар ұмтылатын тепе-теңдіктің бірыңғай нүктесі жоқ. Стратегиялық мінез-құлық (жүріс-тұрыс, іс-әрекет) сипатына байланысты олигополияның бірнеше үлгісі бар. Егер олигополист – фирмалар кооперативтік стратегияы пайдаланса, өндіріс көлемі мен бағалар монополиялық түріне жақындайды (бұндай стратегияның шекті түрі – картельді құру). Бұл жағдайда кооперативтелген олигополия туралы айтады. Егер олигополист – фирмалар бір-бірінен тәуелсіз қызмет жасаса, бағалар мен ұсыныстар бәсекелеске жақындайды (осындай іс-әрекеттің шекті түрі «бағалар соғысы»), ал нарық кооперативтелмеген олигополия деп аталады. Кооперативтелмеген олигополия жағдайларында бәсекелестердің (қарсыластардың) іс-қимылдарына қатысты болжамдарындағы айырмашылықтар басты рөл атқарады. Олигополистердің іс-қимылдары (әрекеттері) неменеге, неге мақсатталғанына байланысты – бағаны немесе өндіріс көлемін белгілеуге ме, сандық олигополия (фирма өндіріс көлемін белгілейді) мен бағалық олигополияны (фирмалар бағаларды белгілейді) айырады. Олигополияның бірінші үлгісін 1838 жылы француз математигі әрі экономисті А. Курно ұсынып, оны Курно дуополиясы деп атайды. Сол уақыттан бастап, қазіргі күндерге дейін олигополияның көптеген теориялары пайда болды. Негізгілерін қарайық: Олигополияның кооперативтелмеген үлгілері – Курноның сандық дуополиясының үлгісі, Бертранның бағалық дуополиясының үлгісі, сандық олигополия үлгісі, сұраныстың сынық қисық сызығы; Кооперативтелген олигополия үлгілері – картель мен баға белгілеуге және ықтималдық теория негізінде ойындар теориясына кедергі болатын бағалық көшбасшылық (жетекшілік). 2. Олигополия үлгілері Курно дуополиясы. Олигополияның ең қарапайым үлгісі нарықта тек қана 2 бәсекелес – фирманың болуын ұйғарады. Бұл жағдай дуополия деп аталады. Курно үлгісінің алғышарты: олигополист – фирмалар өнім шығару көлемі бойынша (өнім біртүсті) бірдей шешім қабылдай отыра, бәсекелестің өндіріс көлемін тұрақты шама ретінде қарайды. Олигополия нарығында А және В фирмалары бар дейік (76-а сурет). Нарықтық сұраныс = D, ал шекті шығындар тұрақты. А фирмасы өндіріс көлемі жөнінде шешімдерді қабылдайды. Егер ол В фирмасы ештеңе де өндірмейді деп болжау жасаса, оның ұсынысы Q құрайды. Егер ол В фирмасының өндіріс көлемі Q тең деп болжаса, өзінің өніміне деген сұранысының төмен және солға, D1 деңгейіне дейін ауысуы деп түсінеді де, өнімнің Q бірлігін өндіреді. В фирма ұсынысы көбеюін ары қарай болжай отыра, А фирмасы өнім шығарымын сәйкес санға азайтып, нәтижесінде өндіріс көлемін ынталандыратын жаңа нүктелерді табады. Бәсекелестің іс-қимылдарын дұрыс бағалай отыра, әр фирма өз үшін осы жағдайда пайданы жоғарылатуға мүмкіндік беретін оңтайлы стратегияны таңдайды. 76-б суретте фирмалар шекті шығындар деңгейінде өндірсе, (нағыз бәсекелестік жағдайларда сияқты) осы нарықта болуы мүмкін бәсекелестік тепе-теңдік көрсетілген. Бұл жағдайда олардың пайдасы кәдімгі (нольдік) болушы еді. Курноның олигополиялық моделі фирмалар үшін ұтымды, себебі ол экономикалық пайда алуға мүмкіндік береді. P QA1 бәсекелес тепе-теңдік QA2 Шарттардың D қисық сызық- MC QA3 тары
QA* D
1 QA4 MR MR2 MR1 Q2 Q1 Q QA QB1 QB2 QB* QB3 QB
сызықтары А фирманың әсер тигізу қисық сызықтары 45° PB 77 сурет. Бертран тепе-теңдігі Бертран үлгісінің Курно үлгісінен айырмашылығы: 2 әсер тигізу қисық сызықтары ұлғаймалы. Ол Бертран дуополистерінің бағалары Курно дуополистердің шығаруларына кері, жақындасу үрдісін көрсетеді. Осыған орай, Бертран үлгісінде тепе-теңдік жағдайдағы баға әр фирманың шекті шығындарына тең болады, әйтпесе нарықта тұтастай иеленуге ұмтылып, фирмалар бағаларын төмендете береді, бәрі де және шекті шығындар да бірдейленгенше. Бұл жағдайда да алынатын пайда нөлдік болып шығады. Курно мен Бертран үлгілерінің маңызды айырмашылығы келесіде: Курно үлгісінде нағыз бәсекелестік нәтижеге жету тек олигополистер санын көбейткен жағдайда ғана мүмкін. Бертран үлгісінде нағыз бәсекелестік нәтиже монополиядан дуополияға ауысқанда келеді. Бұл айырмашылықтың себебі: Курнода сұраныс қисық сызығы төмен түседі, ал Бертранда сұраныс икемді, сондықтан бағаның түсуі әрқашан пайдалы, егер ол МС жоғары тұрса. Екі үлгінің де шала жақтары бар: олар тұрақтылықты ұйғарады: Курнода – өндіріс көлемінің, Бертранда – бәсекелестер бағасының, өмірде бұған жету қиын. фирмалардың өндірістік қуаттары «өлшемсіз», яғни керек кезінде олар кеңееді не азаяды. Шекті және орташа шығындар өзгеріссіз қалып, ауқым әсері мүлде жоқ, осының негізінде келесі түйін туады: Курно бойынша және Бертран бойынша дуополия үлгілері олигополия жағдайларындағы стратегиялық мінез-құлық, іс-қимылдар туралы түсінік берсе де, олигополия барлық теорияларының ішіндегі ең қарапайым болып табылады. Сұраныс сынық қисық сызығының үлгісі – сынық қисық сызығының үлгісін 1939 жылы П. Суизи ұсынды. Бертран үлгісінде сияқты, мұнда негізгі басқару ауыспалы ретінде бағалар тұрады. Сұраныс сынық қисық сызығының үлгісі негізінде бағалардың «жабысқақтығы» деген қасиеті түсіндіріледі. Олигополия нарығындағы фирмалар бір түрлі тауар сатады дейік: Р бағасы бойынша сатулар көлемі Q бірліктерін құрайды (78 сурет). 
P2 MC2 MC1 Майысу (бүгілу) нүктесі P
D саланың MR Dфирманың q2 Q2 Q q1 Q1
Бағаның «жабысқақтығы» осында көрінеді – олигополист – фирмалар бәсекелестердің бағаны көтеруіне емес, түсуіне назар аударады. Сұраныстың сынық қисық сызығы үлгісінің ең шекті жағдайы – бағалар соғысы. Бұл бағаларды бірте-бірте төмендету жолымен бәсекелестік тудыру, бірақ ол олигополистер үшін тиімсіз. Сұраныстың сынық қисық сызығының үлгісінде де кемшіліктер бар. 1) Бәсекелестер көбінесе бағаның түсуін нарыққа ие болу, оны билеу деп қабылдамайды. Белгілі экономист, Нобель премиясының лауреаты Дж. Стиглер сұраныс сынық қисық сызығының үлгісін зерделеуінің керегі жоқтығы туралы, оны баяғыда ескірген деген пікір айтқан. Бұл сында шындық бар: осы үлгі олигополияның негізгі үлгісі ретінде қарала алмайды. Бірақ, сонымен бірге, ол олигополистердің белгіленген ахуалдарда мінез-құлықтары жөнінде түсінік береді (мысалы, жаңа нарықта, фирмалар бір-бірін жаңа «тани» бастағанда). Каталог: attachments -> article -> 722 article -> Ұлы баба есімі дәріптелді Жаңа кітап баспадан шықты Кітап тұсаукесеріне әзірлік article -> Програма за развитие на читалищната дейност в община пещера за 2016 година article -> ҚазақТҰтынуодағЫ article -> «мемлекеттік қызмет этикасы» пәні бойынша article -> Абыз тұЛҒА, АҢыз тұЛҒа кетбұҚа жауапты редакторы article -> «Мемлекеттік қызмет этикасы» пәні бойынша article -> Элективті пәндердің каталогы Мамандық 5В090500 «Әлеуметтік жұмыс» (оқу мерзімі – 4 жыл, оқу тілі – қазақ) Қарағанды – 2014-2015 722 -> Нұсқаулар 050506- экономика 050507- менеджмент 050508- есеп және аудит 722 -> Ќазтўтынуодаєы жүктеу/скачать 2,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
AVC LRAC
A QA
PA В фирманың әсер тигізу қисық