Мазмұны Түйіндеме бет

1. 
   Түйіндеме...................................................................3 бет
   
2. 
   Кіріспе..........................................................................4 бет.
   
3. 
   Негізгі бөлім
   

ә. Түпқараған құстары мен олардың ерекшеліктері 7-19 беттер

б. Құстардың пайдасы...............................................20 бет

4. 
   Қорытынды.............................................................21 бет
   
5. 
   Ұсыныстар...............................................................22 бет
   

2 -сынып оқушысы Нұрсұлтан Исламның бұл жұмысы маңызды мәселеге арналған. Себебі, аң, құстарсыз табиғаттың сәні жоқ. Құстар зиянды құрт-құмырсқаларды құртып, табиғатты қорғауға өлшеусіз үлес қосады. Мысалы, 1958жылы Қытай елінде Жауторғай деген кішкене құсты (2млр) қырған. Себебі олар егіндік жерлерде топ-тобымен ұшып, бидай, күріш дәндерімен қоректенеді екен. Ал 1959жылы зиянкес жәндіктер қаптап, құстарға қарағанда 150-200 еседей қатты зиян шеккен. Сөйтіп, 1960 жылы Мао Цзедун Жауторғайларды қыру туралы жарлығын тоқтатқан. Немесе Африкада Цеце шыбыны мен сары безгек масалаларын қыру үшін ғалымдар 1980 жылдан бастап ол жерлерге Қарлығаш тектес құстарды көбейткен. Адамдарға құстар көмектескен.

Бұл жұмыста сонымен бірге біздің өлкені мекендейтін құстар суретке түсіріліп, зерттеліп, олардың ерекшеліктері берілген.

Құстардың азаю себебі анықталып, оларды қорғау үшін жасалу керек жұмыстар ұсынылған. Оқушының табиғатқа, құстар әлеміне деген қызығушылығы жұмыста жақсы көрініс тапқан.

Талапкер алға қойған мақсатына жеткен. Табиғаттағы тіршілік үшін өзекті мәселе көтерген және осы жоба ұсыныстарын қолдаймын. Оқушыда ізденіс бар, болашақта ғылыми зерттеу жұмыстарына баспалдақ жасап үлгерген деп ойлаймын.
Жетекшісі: Есқалиева Р.Қ
Түпқараған ауданы, Форт-Шевченко

қаласындағы Е.Өмірбаев атындағы

мектептің 2 «ә» сынып оқушысы

Нұрсұлтан Исламның ғылыми жобасы
Т ү й і н д е м е (А н н о т а ц и я)
Шығармашылық жобаның мақсаты:
Құстар – табиғаттың ажырамас бөлшегі. Құстарсыз табиғат болмайды. Егер құстар болмаса жер жүзін зиянкес жәндіктер жаулап алар еді де барлық адамдар аштан қырылар еді. Сондықтан, құстарды қорғау керек. Осы ғылыми жобамда мен Түпқараған ауданындағы құстар туралы айтып, оларды қорғаудың жолдарын ұсынғым келеді.

Зерттеу барысы:

Түпқараған ауданын мекендейтін құстар жүйелі түрде зерттеліп, олардың ерекшеліктері берілді. Суретке түсіріліп, Қазақстан құстарының таралу картасымен салыстырылды.

Қазақстан құстарының таралу картасында біздің ауданда болмайды деп көрсетілген құстардың да болатыны дәлелденді. Олардың біздің ауданның ауыл шаруашылығына пайдасы көп екендігі анық көрсетілді.

Түпқараған ауданында кездесетін құстардың азайып бара жатқандығы анықталды және оларды қорғау үшін жасалу керек жұмыстар ұсынылды.

Даланы, жерді, тауды, теңіз бен өзен-көлдерді, талдар мен шөптерді, егістіктерді, ормандарды, шөл даланың құмдарын, қысқасы, бізді қоршаған ортаны Табиғат деп атаймыз. Табиғаттың өте маңызды бір бөлшегі – құстар. Егер құстар болмаса, жер жүзін зиянкес жәндіктер жайлап кетер еді, олар барлық шөптер мен талдарды жеп құртып, адамдар мен шөп қоректі жануарлар аштан қырылар еді. Шөп қоректі жануарлар болмағасын, оларды жейтін жыртқыштар да болмас еді. Шөптер болмағасын, табиғаттағы су айналымы тоқтап, өзен-көлдер кеуіп қалар еді. Сөйтіп, табиғатымыз ешқандай тіршілік иесі жоқ планеталардағыдай, тек қана шаң-тозаңнан тұрар еді.

Әлемде құстардың 9 мыңнан астам түрі бар. Құстардың ең кішкентайы – Оңтүстік Америкада болатын Колибри атты құстың салмағы небары 2 грамм, ал ұзындығы тұмсығынан құйрығына дейін алғанда бар болғаны 6 сантиметр болса, ең үлкені – Африкада болатын Түйеқұстың салмағы 175 килолграмм, ал биіктігі 2,7 метр.

Соның 500-дей түрін Қазақстанда кездестіруге болады. Ал, Маңғыстауды құстардың 300-ге жуық түрі мекен етеді. Соның 200-ден астамын біздің Түпқараған аймағынан да көре аламыз.

Мен осы ғылыми жобамда Түпқараған өңірін мекендейтін құстар туралы өзімнің көріп-біліп, зерттеген ойларым туралы және құстардың пайдасы туралы жаздым. Маған құстар туралы алғаш әкем айтты, ол далаға – теңіз жағасына, Захар бақшасы мен оның арғы жағына, Тамшалы жақтарға шыққанда мені ала жүреді. Өзі құстарды суретке түсіреді, сосын маған суретке түсірген, көрген құстар туралы қызықты қылып айтып береді. Келгесін мен сол құстар туралы интернеттен іздеп тауып алып, оқимын. Сөйтіп, құстардың ерекшеліктерін біле бастадым. Биылдан бастап, өзім де құстарды суретке түсіріп жүрмін. Осы ғылыми жобам – сол ізденіп, оқып, үйренгенімдерімнің арқасы.
3. НЕГІЗГІ БӨЛІМ

а. Жер бетіндегі құстар әлеміне қысқаша шолу

Әлемде құстардың 9 мыңнан астам түрі бар екен. Олардың ішінде 1 мыңнан астам құс түрі сирек құстар деп есептеледі. Құстардың 181 түрі және 78 тұқымы жойылып кету алдында тұрғандар ретінде Халықаралық Қызыл кітапқа енген.

Жойылып кету алдында тұрған құс түрлерінің көптігі жағынан Индонезия әлемде 1-орын алады – 121 құс түрі. Құстардың 120 түрі жойылып кете жаздап тұрған Бразилия 2-орында.

Әлемде кездесетін 9000 дай құс түрінің 3000-дайы Оңтүстік және Солтүстік Америка құрылықтарын мекендейді. Олар негізінен Оңтүстік Американың қалың орманды алқаптарында, Амазонка өзенінің алқаптарында және орманды-таулы өлкелерді мекен етеді. Бұл жақта қыс болмайтындықтан олар ешқайда қоныс аудармайды. Бүкіл әлемдегі құс атаулының жартысына жуығы осы құрылықтарда екен.

Алайда, Құстардың басым көпшілігі бір құрылықты тұрақты түрде мекен етпейді. Мысалы, Еуропа мен Азияда кездесетін құстардың көбі бұл жақта жаз айларында болады да, қыста Африка жаққа ұшып кетеді. Біздің жақта болатын құстардың да басым көпшілігі осылайша қыс айларын Африканың солтүстігінде, Үндістанда, Оңтүстік Азияның тропикалық және субтропикалық аймақтарында өткізеді. Жазда Солтүстік мұзды мұхит жағалауына барып, қыс айларын сонау Австралияда өткізетін құстар бар.

Бірақ, ғалымдардың жазуына қарағанда, бұл құрылықтарда да кейбір құстардың түрлері қатты азайып, енді біреулері жойылып бара жатқан көрінеді. Олардың бұлайша азайып кетуіне ормандардың жаппай кесіліп, өзен-көлдердің, батпақтардың жаңадан қалалар, зауыттар салу үшін құрғатылып тастауы әсер етуде. Керісінше, ауыл шаруашылығына қатты зиян тигізетін зиянкес жәндіктердің көбейіп кеткені байқалады.

Қазір, ғалымдардың жазуына қарағанда, әлемде мынадай құстар: Ақбас субүркіт, Мысықторғай, Ара және Какаду тотықұстары, Тырналардың кейбір түрлері, Жек дуадақ, Түйеқұс, Киви, Тукан, Индонезия бүркіті, Жапалақ, Калифорния бүркіті, кәдімгі Бүркіт, Ителгі, Сұңқар тұқымы құрып кетуге жақындаған.

Ғалымдар құстардың азаюы – ауыл шаруашылығына зиянын тигізетін жәндіктердің көбейіп кетуіне әкеліп соғатынын ұдайы айтып келеді. Мысалы, 1958-жылы Қытай елінде Жауторғай деп аталатын кішкене құсты жаппай қырып тастау жөнінде жарлық берілген. Өйткені, Жауторғай егіндік жерлерде топ-тобымен ұшып жүріп, бидайдың, күріштің дәндерін жейді екен. Сөйтіп, халық барлық жерлерде Жауторғайларды қыра берген. Бір жылда 2 миллиардтай құсты өлтірген. Сөйтіп, Қытайда Жауторғайлар құрып кетуге айналған. Ал, 1959-жылы зиянкес жәндіктер қаптап кетіп, бүкіл егістік жерлерді жеп, құртып жіберген. Сөйтіп, Жауторғайларға қарағанда 150-200 еседей қатты зиян тигізген. Сол жылы егін шықпай, халық аштан қырыла жаздаған. 1960-жылы көктемде Қытай елінің басшысы Мао Цзедун Жауторғайларды қыру туралы жарлығын тоқтатты.

Қазір Қытай елі егін егетін өңірлерде Қараторғай, Алаторғай, Бозторғай, Қарға сияқты құстардың көбеюі үшін жағдай жасап, талдар мен бұталар егіп, ұялар орнатады. Осының арқасында ол жерлерде құс көбейіп, шегірткелер мен басқа да зиянды жәндіктерді қырып, егіннің жақсы шығуына көмектеседі.

Жапонияда үлкен болсын, кішкентай болсын құс өлтірген адам жауапқа тартылады. Барлық жерлерде құстарға қамқорлық жасалады. Өйткені, Жапония – кішкентай ел, егіндік жерлері өте аз. Сол азғантай жерлерге шыққан егіннің жақсы сақталуына құстардың көмегі мол.

Африкада Цеце деп аталатын шыбын бар, ол шаққан адам қатты ауырып, кейде өліп кетеді. Оның үстіне ол жақта өте ірі сары безгек масалары көп болады, олар ауру таратады. Ғалымдар 1980-жылдан бастап, Австралия мен Еуропадан Қарлығаш тектес құстардың көптеген түрлерін алып келіп, оларға қамқорлық жасап, көбейтті. Ал, ол құстар Цеце шыбыны мен безгек масаларын қырып, адамдарға көмектесті.

Ал, Қытай мен Үндістанда, Оңтүстік Америкада батпақты жерлерде көп болатын масаларды құрту үшін батпақты жерлерге қолдан ұя жасап орнатып, талдар мен бұталар егіп, ұшатын жәндіктермен қоректенетін құстардың көбеюіне жағдай жасайды.

Әлемнің барлық елінде табиғатты қорғауға, соның ішінде құстарды қорғауға көп күш жұмсалады. Бірақ, бұған тек ғалымдар ғана емес, барлық адамдар көмектесуі керек. Балалар да көп көмек көрсете алады. Осы сияқты ұйымдар Америка Құрама Штаттарында, Жапонияда, Германияда, Чехияда, Оңтүстік Кореяда бар.

Мен осы ғылыми жобаны қорғай отырып, сондай ұйымды біздің ауданда да құрғым келеді, сөйтіп, табиғатты қорғауға балаларды да жұмылдырғым келеді.

Біздің Түпқараған аймағында кездесетін құстардың басым бөлігі – жыл құстары болып есептеледі. Жыл құстары деп қыста жылы жаққа ұшып кетіп, көктемде қайтып оралатын құстарды айтамыз. Екінші бір тобы – транзитті деп аталатын құстар. Олар – біздің аймақты тұрақты түрде мекен етпейтін, күзде жылы жаққа ұшып бара жатып, көктемде солтүстікке қарай өтіп бара жатып, аз уақытқа аялдап, қонып, демалып, күш жинап алатын, яғни, уақытша ғана тоқтайтын құстар.

Біздің жақты тұрақты түрде мекен ететін құстар – Үйторғайлар, Бозторғайдың кейбір түрлері және Шағалалар. Бозторғайдың мынадай түрлері бар – Дала бозторғайы, Айдарлы бозторғай (біздің жақта оны Молдаторғай деп атайды), Сор бозторғайы, Кіші бозторғай, Жауторғай, Қос таңбалы бозторғай, Қара бозторғай, Сұр бозторғай, Аққанат бозторғай, Құлақты бозторғай, Үнді бозторғайы. Осылардың ішінде Қара бозторғай мен Үнді бозторғайынан басқаларын Түпқараған жерінен де кездестіре аламыз. Айдарлы бозторғай мен Құлақты бозторғай біздің жақты қысы-жазы мекендейді, яғни, бұлар – біздің жақтың өз құстары. Біз әкем екеуміз Түпқараған жерін мекендейтін бозторғайлардың бәрін де көріп, суретке түсірдік.

Айдарлы бозторғай (Молдаторғай) – біздің жақта қысы-жазы болатын, ешқайда ұшып кетпейтін, Түпқарағанның өз құсы. Негізінен шөптің дәндерін жейді. Жаз айларында далада, шөп арасында көбірек жүрсе, қыс кезінде далада шөп болмағандықтан ол адамдарға жақын, мал қораларының төңірегінде, малға беру үшін жазда жиналып қойылған шөптің айналасында көп болады.

Сондай-ақ, Үйторғайлар мен Жауторғайлар да осылай шөп дәнімен қоректенеді. Жазда көбіне далада болса, қысқа қарай үй айналасында ұшып-қонып жүреді.

Жаз айларында Бозторғайлардан басқа Торғай тектес құстардың бірнеше түрін көре аламыз. Олардың ішінде: Тасшымшықтардың 5 түрі, Шақшақайлардың 9 түрі, Қарлығаштардың 2 түрі, Қараторғай тұқымдастардың 2 түрі, Шымшықтардың 2 түрі, Тағанақтардың 3 түрі, Сәндуғаштардың 4 түрі, Бұлбұл тектестердің 2 түрі, Құнақ тұқымдастардың 14 түрі, басқа да түрлер бар. Ерте көктемде, қар кетіп, күн шуағы жер бетін жылыта бастағанда ағашты жерлерге Алабұлбұл, Таңшымшық секілді құстар ұшып келеді. Сол сияқты Кезқұйрық самыр немесе Урагус деп аталатын құс бар, ол тіпті біздің жақта кездеспейтін құс деп есептелінетін еді, оны да біз Орталық саябақтан көріп суретке түсірдік.

Кезқұйрық самырдың ұя салып, балапан өргізетін жағы – Шығыс Қазақстан, Алтай тауының етегі, Марқакөл өңірі. Көктемде және күзде Қазақстанның орталығын, шығыс және оңтүстік өңірлерінде көбірек болады. Қазақстан құстарының таралу картасында Кезқұйрық самыр болатын жерлердің қатарында Маңғыстау өңірі жоқ.

Алабұлбұл суы мол, ылғалды, аласа бұта ұйыса өскен жерлерді, өзендер мен көлдердің нулы жағаларын жақсы көреді. Азығы – жәндіктер. Күндіз бұталар арасынан көп шықпауға тырысады, көбіне түнде ұшады. Көзге көп түсе бермеуінің тағы бір сыры осы болса керек.

Сондай-ақ орнитологтар біздің Орталық саябақтан кәдімгі Тоқылдақты да көрген. Біз оны көре алмадық, шамасы, ол кейбір жылдары келіп, кейбір жылдары келмейтін сияқты.

Сондай-ақ, Қазақстанда өте сирек кездесетін Торғай тектес құстардың бірі – Қара алқымды тасшымшық деп аталады. Ол біздің елімізде тек Маңғыстауда ғана кездеседі, соның ішінде біздің Түпқараған аймағында көбірек болады.

Жалпы, Қазақстанда Торғай тектестердің 22 түрі болса, соның 17 түрін Түпқараған аймағында кездестіре аламыз.

Торғай тектес құстардың көбінің жемі – ұсақ жәндіктер, құрт-құмырсқалар, шыбын шіркейлер. Сондай-ақ шөп дәнімен, жемісімен, гүлімен қоректенетіндері де жетеді. Екеуін де тамақ қыла беретіндері де бар. Мысалы, Бозторғайлар негізінен шөп қоректі. Бірақ, кездесе қалса, құрт-құмырсқаларды да тамақ қыла береді. Немесе, Тасшымшықтар, олардың негізгі азығы – құрт-құмырсқалар, бірақ, ерте көктемде, жәндіктер әлі пайда бола қоймаған уақытта олар шөптің жас жапырақтары мен гүлдерін жейді.

Ал, Қарлығаш тектестер өз жемдерін тек қана ұшып жүріп аулайды. Негізінде, Қарлығаштардың түрі көп. Әкем айтады, бұрын Ақ тамақ қарлығаш көп болатын еді деп. Интернетте Ақтамақ қарлығашты Қала қарлығашы деп атайды екен, солай болса да, Ақтаудан да оны көре алмадық. Қазір біздің жақта тек Қыстау қарлығашы ғана бар. Ол бауыры ақ, тамағы қызыл кішкентай құс.

Қарлығаштың тағы бір түрі бар, ол – Сұрқарлығаш деп аталады, орысшасы – Стриж. Ол кәдімгі қарлығаштардан ірілеу, зуылдап қатты ұшады, сөйтіп, ұшатын жәндіктерді аулайды. Бір қызығы – Сұрқарлығаш ешуақытта жерге қонбайды, өйткені ол жерден көтеріліп ұша алмайды. Олар ұшқанда тек отырған жерінен төмен секіріп барып, әуелеп, көтеріліп кетеді.

Құстардың тағы бір тобы – Сұқсырлар деп аталады. Ол – су құсы. Сұқсырларды халық Үйрек тектестердің қатарына қосады, шындығында олай емес. Сұқсырлардың суда жүзуінде, сүңгуінде, ұшуында, жем іздеуінде кәдімгі Үйректерге қарағанда көп айырмашылық бар. Оның үстіне Сұқсырлардың етін жеуге болмайды, өйткені оның сасық иісі бар. Сұқсырлардың 5 түрі болса, Каспий теңізінің Түпқараған жағалауында соның төрт түрі кездеседі.

Су құстарының үлкен бір тобы – Қаз тәріздестер. Бұл топқа Үйректер, Қаздар және Аққулар кіреді. Жалпы әлемде Қаз тәріздестер тобына кіретін құстардың 100-ге жуық түрі бар екен. Соның 29 түрі Қазақстанда бар, ал, 20 шақты түрін Түпқарағанда да кездестіре аламыз.

Қаз тәріздестердің өмір сүретін ортасы – теңіздер, көлдер, өзендер. Негізгі қорегі – балықтар, сушаяндар, басқа да ұсақ су жәндіктері. Бірақ, олардың көбі су жағалауындағы көкорай шалғынға шығып жайылып, жас шөптерді, гүлдерді, жеміс-жидектерді де жейді. Бұлар негізінен маусымдық құстар, яғни, жыл мезгіліне қарай болады. Жаз кезінде біздің теңіз жағалауларынан Итала қаз, Сарыала қаз, Қоңыр қаз, Ақмаңдай қаз, сондай-ақ үйректердің Жалпақтұмсық, Бізқұйрық, Бізтұмсық деген түрлерін, Шүрегейлердің екі түрін кездестіреміз. Ал, қыс кезінде Көк сүңгуір үйрек, Алакөз сүңгуір, Айдарлы сүңгуір, Теңіз сүңгуірі, Сусылдақ, Ұшқыр үйрек, Қызылтұмсық сияқты түрлері, Сұңқылдақ аққу, Сыбырлақ аққу, Кішкене аққулар жағлауға жақын жүзіп жүреді. Осылардың ішінде Ұшқыр үйрек деп аталатын түрі – аса сирек кездесетін құстардың қатарында. Былтыр қыста әкем екеуіміз олардың жүздеген құстан тұратын бір тобын көрдік.

Сирек құстардың бір түрі – Фламинго. Оны қазақта Қоқиқаз деп атайды. Ол жойылып бара жатқан құстарды тізіп отыратын Халықаралық Қызыл кітап деген кітапқа енген, яғни, арнайы қорғамаса, құрып кетуі мүмкін құстардың бірі. Қоқиқаз Баутин кентінің батысындағы теңізден бөлініп қалған көлшікке ерте көктемде және қоңыр күзде келіп қонып, тынығып, күш жинап алады да, әрі қарай ұшып кетеді.

Біздің жақта жаз айларында өте көп кездесетін құстардың бірі – Үлкен суқұзғын немесе ол Баклан деп аталады. Ол да басқа су құстары сияқты, балықпен қоректенеді, ұсақ балықтарды тайыз жерлерде сүңгіп жүріп ұстап алып жейді. Ол – ірі су құстарының бірі. Ұшып бара жатқанда тұмсығының ұшы мен құйрығына дейін 1 метрге дейін жетеді, ал қанатын жайып жібергенде 1,5 метрден асады. Салмағы 2,5 килограмм төңірегінде болады. 10-15 құстан, кейде екеуден, төртеуден топтанып ұшып жүреді не тасқа қонып отырады. Жақсы жүзгенімен, 4 метрден тереңге сүңги алмайды, сондықтан, су құзғындар теңіз жағалауынан алысқа ұзап кете алмайды. Қорегі – балық. Майшабақ, аса ірі емес вобла сияқты ұзындығы 15-20 сантиметр болатын балықтарды аулайды. Күніне екі рет топтанып барып балық аулап қайтады, ара-арасында тасқа қонып, қанатын жайып, кептірініп отыратыны бар. Көктемде басқа құстардың көбінен ертерек келеді, жылы жаққа жәй қайтады.

Тырна тектес құстардың ішінде біздің жақта Үлкен аққұтан, Көкқұтан, Сары құтан және Бақылдақ құтан деп аталатын түрлері кездеседі. Осылардың ішінде Бақылдақ құтан – Маңғыстауда сирек кездесетін құстардың бірі. Үлкен аққұтан – Қазақстанның оңтүстігі мен шығысындағы суы көп жерлерде, орталығында Қорғалжын көлі маңында үйреншікті құс болғанымен біздің Маңғыстауда сирек кездеседі. Негізінде тропикалық жылы ауа-райы орныққан аймақтарды мекен етеді.

Үлкен аққұтан сулы, батпақты, қамысты-қоғалы жерлерді жақсы көреді. Оны егістік жерлерден де кездестіруге болатын көрінеді. Өйткені, Үлкен аққұтан тамақ талғамайды – бақа-шаян, құрт-құмырсқа, уақ балық, шегіртке, көбелек, ұсақ тышқандар мен жыландарды, кесірткелерді де жей береді. Таяз суларда ол көп жүре бермейді, бір орында қоғалмай тұрып алып, маңына таяп келген балықты көз ілеспес шапшаңдықпен ұстап ала қояды.