МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку

Мысалы:
Биданнан бек біл деумен сабақ берді,

Мен екі айтқызбаймын бір сөзді енді.

Ағузы бісмілланы мәнісімен,

Қызығып үйрететін жөні келді

- дейді.

Тағы бір шығармасында:

Ќорќынышым кµп, ќыламын ахлу аѓлам.

«Рахман атќа т‰спен», - деп, ќылып иаѓлан (єні ћылан),

Ат ќойды сонда µзіне: «Ібіліс шайтан».

М±њымды хаќтан басќа кімге айтам?!

Ќалайша Хауа ананы жаратыпты,

Аз ѓана мазм±нынан ќалам тартам.

- дейді.

Әдеб.: Мәшһүр-Жүсіп Көпеев. Таңдамалы. (Екі томдық шығармалар жинағы). –Алматы, 1990. –Б. 118. Рүстемов. Л.З. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских заимствованных слов. – Алма – Ата., Мектеп, 1989. - Б. 167. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 2 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Б. 124.

АҚШАМ НАМАЗЫ مغرب­ қ. «Намаз».

АЛЛАЋ الله – б‰кіл єлемді жаратушы, ризыќтандырушы, µз ќалауымен к‰ллі жаратылысты игеруші тєњір. М±сылман елініњ сиынатын жєне барлыќ ќ±лшылыѓын тек соѓан ѓана арнайтын ќ±дай. ¦ѓымы: «ќ±лшылыќ ќылуѓа лайыќ зат». Т‰рікше: «Тєњір», парсыша: «Хюда», ќазаќша: «Ќ±дай» немесе «Алла», немісше: «Готт», аѓылшынша: «Год», арабша: «Раб», «Илєћ» жєне «Аллаћ».

Араб елдері жаћилет яѓни ќарањѓылыќ дєуірінде Аллаћты «Аллаћ» деп атап, п±ттарды «Илєћ» деп, Аллаћќа даттарымызды жалѓастырады деген сеніммен соларѓа сиынып, Аллаћќа ортаќ ќосатын еді. Ал, М±хаммедке (с.а.с.) Ислам дінін тарату маќсатымен ќасиетті Ќ±ранныњ 96 - Ѓалаќ-с‰ресініњ 1-3 – аяттары ењ алѓаш т‰скен аяттар болатын: » [Иќраа′ бисми раббикал-лєзии халєќа. Халєќал-инсаана мин ″алєќ. Иќраа′ ує раббукєл – єкраам. .... ] Маѓынасы: «Оќы! Сондай жаратќан Раббыњныњ атымен оќы! Ол Адам баласын ±йыѓан ќаннан жаратќан! Оќы! Ол Раббыњ аса ардаќты.» (Ќ±ран-Кєрім, Х.Алтай ауд., 1991ж. бет – 597) келгенде б‰кіл єлемніњ хаќ жаратушысы, жер мен кµкті бар еткен жєне ќаласа оларды жоќ ете алатын асќан к‰штіњ иесі жалѓыз ѓана Аллаћќа ќ±лшылыќ етілсін деп келген. Аллаћтыњ µзіне тєн сипаттары бар. Мєшћ‰р – Ж‰сіп Кµпей±лы б±л туралы µзініњ ќолжазбалар ішінде «Ќ±дай Таѓаланыњ барлыѓына дєлеліњ бар ма?» атты жазбасында: «Бар екеу, бірі - наќыл, бірі - ѓаќыл. Наќыл болѓан дєлелім: [Ќул ћуа Аллаћу ахад. Аллаћус – самєд. Лєм иєлид ує лєм иулєд. Ує лєм иєкул – лєћу куфуєн ахад.] «Айт: Аллаћ біреу-аќ! Аллаћ м±њсыз. Ол тумады да туылмады да. Єрі оѓан ешкім тењ емес.» Ѓаќыл болѓан дєлелім: Бір Аллаћтан басќа Аллаћ жоќ. Егер екі Аллаћ болса дєлел жер мен кµк б±зылар еді, бір ќалыпты болмас еді» - деген. Мєшћ‰р – Ж‰сіп Кµпей±лы Аллаћ Таѓаланыњ сипаттарын 2-ге бµліп зерттеген «Ќ±дай Тєбєрєк ує Таѓаланыњ Субути сифатлары» дегенде «Ќ±дай Тєбєрєк ує Таѓаланыњ Субути сифатлары сегіз-д‰р. Єууєл – Хайат. Екінші – ѓылым. ‡шінші – ќ±дірет. Тµртінші – самиѓ. Бесінші ираде. Алтыншы – басар. Жетінші – кєлєм. Сегізінші – тєкуин.

«Аллаћ Таѓаланыњ зати сипаттары алтыд‰р» атты ќолжазбасында «Єууєл – ужуд, екінші – ќидам, ‰шінші – баќи, тµртінші – уахданият , бесінші – мухалафати-лилхауадис, алтыншы – ќиям бинафси.

Ќ±діреті к‰шті Аллаћ Таѓала ењ кµркем 99 есімге ие. Аќын Мєшћ‰р – Ж‰сіп б±л жайында былай деген: «Єсмєул – хусна деген не? «Єсмє» араб тілінде «есім» сµзініњ кµпше т‰рде, «Есімдер» маѓынасына келеді. «Хусна» болса, ол да араб тілінде «ењ кµркем» деген маѓынаѓа келеді. Б±ѓан ќарай Єсмєул хусна сµйлем маѓынасы бойынша «Ењ кµркем есімдер» деген маѓынада.

Ењ кµркем есімдер Аллаћќа тєн ¤йткені Ол – барлыќ сµздіњ иесі. Єсмєул – хуснадаѓы б‰кіл есімдер Аллаћ Таѓалаѓа тєн ќасиетті сµздер. - деп Аллаћтыњ кµркем болѓан 99 есімін береді. Сонымен ќатар, аќын µз жазбасында М±хаммед пайѓамбардыњ хадисімен «Алланыњ елшісі М±хаммед (ѓ.с) хадисінде: «Аллаћтыњ 99 кµркем есімі бар Кім оны ж‰рекпен айтып жатќа білсе, сол єлбетте жєннатќа барады» делінген».

Жаратушы Хақтың сипаттарын ақын Мәшһүр-Жүсіп өзге де өлеңдерінде былайша сипаттаған:

Бір Алла – серігі жоќ, жалѓыз µзі,

Оныњ жоќ ата-ана, ±ѓлы-ќызы.

Тумайды, µзі ешкімнен туылмады,

Осылай «Ќул ћуа Алла» – Ќ±ран сµзі

Боларѓа басќа-басќа бµлектенбес.

Еш нєрсе оѓан ±ќсап жµні келмес!

¤зініњ тілегені болады оныњ (аныњ).

Бір тал шµп ќимылдамас ретсіз (радасыз),

Кеудењде, сен ±ѓарсыњ, болса жаныњ.

Мекенін Бір Алланыњ ешкім білмес.

Иасуыма (иє осы ма) аусы – тµрт жаќтан пак д‰р Алла,

М‰минніњ Алла деген кµњілінде емес.

Келтірдім осылайша сµздіњ нєшін.

Замандас ќ±рбыларым естісін деп,

Ќ±ранныњ ќылдым баян маѓынасынан.

Бар болса ќате жері, айып етпе,

Аѓалар, сынап мені не ќыласыњ?!

Жебірейіл пайѓамбарѓа хабар берген:

- Ќ±птанѓа азан ‰шін келді Білєл,

Тыќыры кебісініњ – осы! – деген!

Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 2 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Б. 75, 157, 178.

Мәселен:

Барады-ау µтіп к‰нім ѓапілдікпен (ѓапылдыќпен)!

Оњайлап ќиын сµзді ќаламменен.

Ќапалы кєріп басым паќырлыќпен.

Көлемі қысқа болса да аяттың астарында ауқымды ой жатқандығын Мәшһүр-Жүсіп дәлелдей түскен. Ақын шығармалары оқушыларды ізгілікке, адамгершілікке тәрбиелейді.

Әдеб.: Х.Жанарыс. Имандылыќтыњ ѓылыми негіздері. –Павлодар, 2006, - 64 б.

Абай энциклопедиясы. «Атамұра»: 1995, - 112 б.

Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. - 2 том. – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ, 2003. – Б. 74.

ЄБУ БЄКІР АС-СЫДЫЌ أبو بكر – Аллаћтыњ Елшісі М±хаммедті (с.а.с.) кµрген, ауызба-ауыз с±хбаттасќан, Оныњ с±хбатын тыњдап иман келтірген жєне д‰ниеден иманды µткен сахаба. Єкесініњ аты Осман, біраќ Єбу Кухаба деген атпен танымал болѓан. Анасыныњ аты Уммул – Хайр яѓни «б‰кіл жаќсылыќтардыњ анасы» деген маѓына береді. Ж±байы Умму Румман, одан б±рын Асма бинт Умайске ‰йленген. Єбу Бєкір – 3 ќыздыњ жєне 3 ±лдыњ єкесі.

Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ М±хаммед (с.а.с.) пайѓамбардан бірнеше жас кіші болса да, бала кездегі досы, сенімді серігі жєне жанашыры. Ислам дінініњ Аллаћтыњ Елшісінен (с.а.с.) кейінгі ењ ардаќты т±лѓасы – Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ (р.а.). Ислам діні жолында жанын да, малын да пида етумен туралыќ жєне шынайылыѓымен басќаларѓа жарќын ‰лгі болды. Б‰кіл ѓ±мыры биязылыќ, жомарттыќ жанкештілік сияќты адами асыл ќасиет µрнектеріне толы. Ислам діні келместен б±рын жансыз да аќылсыз, мешеу п±ттарѓа ол табынып кµрмеген адам. Меккедегі бай єрі беделді, кµпшілік сыйлап, ќ±рметтейтін кісі болѓан. Ќ±райыш руыныњ т‰п шежіресін білген шежіреші болѓан. Дау-дамайлардыњ єділ шешілуі ‰шін Єбу Бєкірдіњ пікірі тыњдалѓан. Ол ірі саудагердіњ єрі елді мекендерді кµп кµрген данагµйдіњ бірі еді. Ислам дінін сµзсіз ќабылдап, Аллаћтыњ Елшісінен бір елі ажырамастан ќарањѓы дінсіз адамдардыњ рухын кµтеруге, жалѓыз Аллаћќа ѓана табынуѓа шаќырып, бейбітшілік пен тыныштыќќа ќол жеткізбек ‰шін к‰ні-т‰ні тынбастан ењбек еткен жанныњ бірі болды. Сол себептен ол Аллаћ елшісініњ (с.а.с.) адал да биязы, жанына жаќын т±тар ењ жаќсы адамы болды. Ол М±хаммед пайѓамбармен (с.а.с.) соѓыс алањдарында ‰немі бірге ж‰рді. Пайѓамбарды (с.а.с.) жаќсы кµргені сондай, µзініњ туѓан ќызы Айшаны (р.а.) некелестіру арќылы достыќ байланысын туыстыќ ќарым-ќатынасќа айналдырды. Аллаћ Елшісі (с.а.с.) ќайтыс болѓаннан кейін алѓашќы халифа Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ болды. М±хаммед (с.а.с.) орнын баспаса да дєл сондай ниетпен халыќты басќарып, «Пайѓамбар халифасы» деген атаќ алды. 2 жылдан аса халифалыќ еткен Єбу Бєкір артынан Омар хазіретті халифа етіп ќалдырды. Ол хижраныњ 13 жылы 22- Жємадульахирде 63 жасында д‰ниеден µтті. М±хаммед (с.а.с.) µзініњ жан досы єрі кењесшісі Єбу-Бєкір Ас-Сыдыќ туралы мынадай хадис айтќан: «Исламѓа шаќырѓан кезімде, Єбу Бєкірден басќасыныњ кµкірегінде бір тањырќау мен к‰мєн болды. Біраќ Єбу Бєкірге Исламды айтып жеткізгенімде кµњіліне к‰дік алмастан кідірместен иман келтірді» - деп ризалыѓын білдірген.

Танымал аќын тарихшы єрі данагµй, ќазаќ халќыныњ біртуар жан азаматы Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпей±лы да дінніњ тарихын артыќ білген. ¤з білген білімі бойымен ±рпаќќа талай ќара сµздер єрі µлењ жолдарымен насихат ќалдырды. Сол ќолжазбаларыныњ бірінде Мєшћ‰р Ж‰сіп хазіреті Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ жайында «¤лењмен берілген аят» (4-том, 300-бет) атты шыѓармасында:

«Дін Исламѓа б±рын кірген,

М±хаммедке ж‰ріп ерген,

Хабиб Хаќќа ќызын Берген,

Әбу Бєкір сенен медет» - деп жазды.

Ал «Расулдіњ µлімі» атты µлењінде:

«Ол уаќытта Єбубєкір ‰йінде еді,

Ѓайшаныњ х±жырасына кіріп келді.

‡стіне жауып ќойѓан пердені алып,

М‰барак пайѓамбардыњ ж‰зін кµрді...»

- Расулден мен естідім б±рын с±рап,

Ќай жерде пайѓамбардыњ Жаны шыќса,

Сол жерге ќойылады дайын ќылып.»

- деп, Єбу Бєкірдіњ Аллаћ Елшісініњ сенімді жан досыныњ болѓанын кµрсетеді. Демек, Мєшћ‰р – Ж‰сіп алѓашќы халифа єрі ардаќты сахаба Єбу Бєкір Ас-Сыдыќ жайында да мєліметтер жинаѓан.

Әдеб.:Әділбаев А. Саңлақ Сахабалар –Алматы, 2004. – Б.29.

Мәшһүр – Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 4 том. . –Павлодар. «ЭКО» ЖШС, 2004. – Б. 327.

Балаѓа екі ќатын таласады,

Б±л ќалай адам жµні ќиын болды,

Тµрені ќалай берсем, жарасады?!...

- десе, тағы бір қолжазбасында: « Баќсыдай бал ашып, т‰лкідей т‰с кµріп, жаурын жаѓып, ќ±малаќ салып айтып отырѓаным жоќ.» - дейді.

Ал Шәкәрім Құдайбердіұлы:

«...Ол кезде балгер болѓан Нысан абыз,

Єдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия. 2 том, / Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 1999. 89 б.

Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпей±лы. Шыѓармалары. Басќа патшалар, жомарттар, єулиелер. 2 том. Павлодар ќ. «ЭКО» Ѓ¤Ф, 2003. 173 бет.

Тұрышев. А.Қ. Мәшһүр – Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негзідері. // фил. ғылым. док., ғылыми дәреже. алу үшін дайын. диссер. – Алматы, 2005. –Б. 77-79.

Мєшћ‰р-Ж‰сіп Кµпеев фольклор ѓылымы мєселесіне кµп кµњіл бµлді. Соныњ ішінде ауыз єдебиеті ‰лгісіне жататын бата жµнінде арнайы µлењ т±рѓысында тоќталѓан.

Є, ќ±дайым, жарылќа,

Жарылќасањ малды ќыл.

Біткен ж±рттыњ алды ќµыл.

Б±ѓан ќас саѓынѓанныњ,

Малын алып жарлы ќыл.

Є, ќ±дайым бала берсін,

Мал мен басты жєне берсін.

Саѓан ќас ќылѓан д±шпанды,

Табаныњныњ астына сала берсін.

Ал, В.Радлов: «Бата – дұға, тілеу» деп түсінік береді. Батаның екі түрі бар: 1. оң бата – адал тілек, ақ бата. Мәшһүр-Жүсіп өлеңдерінде осыған сәйкес мынадай өлең жолы кездеседі:

«...Ықыласыңмен ақ бата,

Дуа айтпадың кез болып,

Жатырмын азап мен тартып...»

«... Осы кµптіњ кµзінше Шоњ маѓан оњ батањды берші деп ±шып т‰регеліпті...»

Келген қонақтан қонаққа арнап соятын малына бата сұраған. Болмаса жасы үлкеннен дастархан ақысын сұраған. Жолға жүрерде де бата сұраған. Қазақ «Жаңбырмен жер көгерер, батамен ер көгерер»-деп үлкен, сыйлы адамдардан да бата сұрап, қолдарын жаяды. Бата үйленген жастарға да беріледі. Бұл дәстүрді – «Бата сұрау» деп атаған. 2.Теріс бата – қарғыс, арам ниетте айтылған жағымсыз теріс тілектер. М. Әуезовтың шығармасында «Базарбайдың теріс батасы да, оған, Төлегенге аз бөгет болмайды.» деген жолдар кездеседі.

Єдеб.: Ќазаќстан ±лттыќ энциклопедия. 2 том, / Бас. ред. Є.Нысанбаев. – Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясыныњ» Бас редакциясы, 1999. 178 б. Кµпеев М.Ж. Екі томдыќ. 2 т. – Алматы, Ѓылым, 1992, Б. – 39. Рүстемов. Л.З. Казахско – русский толковый словарь арабско – иранских заимствованных слов. – Алма – Ата., Мектеп, 1989. - Б. 59-60. Тұрышев. А.Қ. Мәшһүр – Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері. // фил. ғылым. док., ғылыми дәреже. алу үшін дайын. диссер. – Алматы, 2005.

БЕС НАМАЗ ­ қ. «Намаз».

БЕСІН УАҚЫТЫ ظهر – қ. «Намаз».

«БІЛӘЛ» بلال- қара нәсілділердің арасында ең алғаш Ислам дінін қабылдап, мұсылман болған адам. Біләл Мұхаммед с.а.с. заманында Жәбірейіл періште арқылы Мұхаммедке пайғамбарлық келген кезде көп қиындық болады. «Мұхаммед өз ойынан шығарып жүрген дін» деп, қараңғылық дәуіріндегі көп құдайшыл адамдар жала жауып, ата-бабамыздың дінін жоққа шығардың деп қарсы шығады. Аллаһтың хақ сөздеріне көп адам сене қоймайды. Пайғамбарымызға сенген жан жары Қадиша, қызы Фатима және жора жолдастары еді. Бай қолында құлдықта жүрген Біләл да Аллаһқа сенеді. Бұл қылығы ұнамағандықтан Біләлді бай дүре соғып, ауыр қара таспен бастырып, қатты қорлық көрсетеді. Сол кезде Пайғамбарымыздың достырының бірі Әбу Бәкір Білєлді байдан сатып алады. Содан бастап хазіретті Мұхаммед пайғамбардың жанында жүріп, діни тәрбие алады, соғысқа бірге аттанып жүреді. Мұсылмандардың алғаш мешіті бой көтергенде Аллаһтың құдіретімен алғаш азан айтып, адамдарды намаз оқуға шақырады. Әлі күнге дейін осы бес уақытта күніне бес мәрте азан шақыру қалыптасты.

Діндар, ақын Мәшһүр – Жүсіп Көпеев те алғашқы азаншы, алғаш мұсылмандадың бірі, Пайғамбардың достары, көзі көріп, діни тәрбие алған хазіретті Біләл жайында бірнеше жерде жазған. Мысалы:

Қадамды тақсыр Біләл басқан екен,

Басқадан шарапаты асқан екен.

Ізінің мунтаһаға дыбысы барып,

Жын-шайтан тықырынан қашқан екен.

Бұл сөзім кітапта бар, емес жалған.

-Сіздерді бағыштадым Біләлға!-деп,

Хорларға пайғамбарым айта салған.

Хорлар сонда не дейді бұл құрлыққа:

-Атар таң, шығар күн жоқ біз мұндыққа!

Қазанның күйесіндей Біләліңіз,

Қой, тақсыр, онан басқа үмбет жоқпа!

-Әркімнің жаман болса, кінә өзінен!

Сыртынан билеп оны айта салдым,

Сұрайын мен Біләлдің дәл өзінен.

- десе,
Адам жоқ бұл жаһанда Біләлға тең,

Құданың рахыметі мол, құдыреті кең.

Таласып хор қыздары Махшар күні,

Қылады сол қарасан бетіне мең.

- деп жазады. Ақынның бұдан да басқа көптеген Біләл жайында өлеңдері баршылық.

Әдеб.: Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 2 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. –Б. – 157-159.

ЃАДІН عدن – қ: қ. «Жұмақ».

ОМАР ӘЛ-ФАРУҚ عمر الفروق – (ради Аллаћ‰ ѓанћ‰): (Халифалыѓы: ћижраныњ 13-ші жылы, жємєзиєл-ахир айы: 22 – Милади 634-ші жылы). Аллаһ Елшісінің Ислам шуағын жаһанға жаю толассыз күресінде ең жақын болған сахабалардың бірі, екінші халифа. Мекке қаласында дүниеге келген. Құрайышьың Ади тайпасынан шыққан. Әкесінің аты – Хаттаб ибн Нуфәйл, шешесі – құрайыштың Махзұн тайпасынан шыққан Хантәмә бинт Хашим. Омардың ислам дінін қабылдағанға дейінгі өмірінен көп мәлімет жоқ. Бірақ бала кезінде әкесінің малын бағып, кейіннен саудамен айналысқан. Қараңғылық дәуірінде Меккенең белді адамдарынаң қатарында болып, меккеліктердің елшілік міндетін атқарды. Омар ибн Хаттаб мұсылман болмастан бұрын өзі өскен қоғамның әдеттері бойынша өмір сүріп, сол кезеңнің салтын берік ұстанған. Түйелермен күресіп, әркіммен бір ерегесетін өжет, батыр, қатыгездігімен танылды. Бірақ мұсылман болғаннан кейін қатыгез мінезі иман нұрына шомып, мүлде басқа болып өзгерді. Мекке қаласында дүниеге келген Омар ибн Хаттаб пайғамбарға уахи келген кезде 29 жаста болды. Уахи келгеннен кейін 6 жылдан кейін ғана мұсылманшылықты қабылдап, иман келтірді. Яғни, өмірінің 35 жылын жаһилияда өткізсе, қалған 30 жылын мұсылман болып өткізді. Сескену, қорқу дегенді жат көретін Омар батырлық мінезінің арқасында мұсылмандар алғаш Қағбаға барып жария түрде намаз оқи алатын дәрежеге жетті. Өжеттігі соншалық, мұсылмандарды ертіп мүшріктермен бетпе-бет кезігіп, һижра жасайтынын білдіріп, Қағбаны 7 рет тауаф етті. Күңкілдеп бастаған мүшриктерге: «Кімде-кім орныан қозғалатын болса, басын аламын!» – деп қатаң ескертті. Бірде-бір тірі жан Омардың бетіне қарсы келе алмайтын еді.

Омар Фаруқ (р.а.) да Әбу Бәкір Ас-Сыдық (р.а.) сияқты саудамен айналысқандықтан ел көріп, жер танығандақтан көзі ашық, құрайыштардың ішінде хат таныған адамның бірі болды. Ол Аллаһ Елшісінің (с.а.с.) үнемі кеңесіп, пікірі тыңдалатын таңдаулы сахабаның бірі болды. Оның ақылдылығы мен парасаттылығы сондай оның пікірі мен сәйкес Аллаһ өз сөзінде Құранға бірнеше сәйкес аяттар түсірген. Пайғамбар (с.а.с.) тәрбиесінен кенжелеп қалмас үшін тырысқан. Сол себептен Аллаһ елшісінен көп білім алған сахаба еді. Оның білімі жайлы Абдуллаһ ибн Масғұт былай деді: «Таразының бір жағына – хазіретті Омардың ілімі, екінші жағына – жер жүзіндегі адамдардың ілімі қойылса, Омардың ілімі ауыр тартар еді. Ол – ішіміздегі Аллаһты ең жақсы таныған, Оның кітабын жете түсінген, дініміздің мәселелерін егжей-тегжейін жетік меңгергендердің бірі болатын.» Ардақты Елшінің (с.а.с.) сенімді серігі, адал досы Омар Фаруқ, Ол (с.а.с.) қайтыс болған кезде мұсылмандардың басшысы болып сайланған хазіреті Әбу Бәкірдің ең жақын жәрдемшісі болды. Әбу Бәкір Сыддықтың дәуірінде Омардың ұсынысы бойынша Ислам тарихы тұрғысынан аса маңызды іс - Құран - Кәрім аяттарын жинастыру жүзеге асырылады.

Сирия, Мысыр, Ирак, Армения, Азербайжан, Парсы шығанағы, Қорасан секілді елдерді қол астына қаратқан күндердің өзінде де хазіретті Омар (р.а.) дүниенің өткінші ләззаттарына көз салмады, рахатқа бөленіп, құс жүнді мамық төсекте жатпады. Байлық пен дүниеге құнықпай, қара басының қамын күйттемей, халықтың игілігін ойлап, өзінің қажеттілігінен олардікін жоғары қойған еді. Омар (р.а.)- тақуалығы және құлшылығымен де шыңның ұшар басындағы біртуар тұлға. Болмысынан ашулы болған Омар, ашуға мінген кезінде қасында біреу Құран оқыса, ашуы тез тарқайтын. Омар (р.а.) қой терісін жамылған жалған мұсылман, түбі-ирандық,Куфа әкімі Муғира ибн Шәғбаның қызыметшісінің намаз оқып тұрғанынан қайтыс болды. Хазіреті Омар (р.а.) бірнеше рет үйленіп, балалы-шағалы болған. Балаларының ішінде төртеуі танымал болған. Олар: Пайғамбарымыз (с.а.с.) жұбайы – мүминдердің анасы, Хазіреті Хафса (р.а.), кемеңгер әрі хадис ғалымы – Абдуллаһ ибн Омар, қаһармандығымен Ислам жолында қызмет еткен Убайдуллаһ, парасатымен және тақуалығымен танымал мәшһүр Асым. Әбу Бәкірден кейін халифа болып саналған Омар Фаруқ мұсылмандарды он жыл басқарды. Оның кезінде Ислам мемлекетінің жер өлшемі 2 252 030 шаршы км-ге жетті. Хазіреті Омар халифа ретінде ел басқару саясатында үлкен рөл атқарды.

Өз ел басқару ісінде мынадай жаңалықтар енгізді:

1. 
   Мемлекетті басқару үшін кеңес мәжілісін құрды. Бұл мәжіліске халық арасында абыройға ие болған адамдарды шақырған.
   
2. 
   Мемлекетті әкімшіліктерге бөлді.
   
3. 
   Мемлекеттік мекемелердегі қызметкерлер үшін жаңа жобалар жасады. Қызметкерлердің жалақысын көтерді.
   
4. 
   Әкімдерге халқына ұнамайтын әрекеттерге бармаулары жайлы ант қабылдатты.Қызметкерлерге қызметке алынған кездерінен бастап мал- мүлікі тез арада көбейетін болса, жауапқа тартылатындықтарын, әкімдердің жыл сайын қажылыққа келген кездерінде халықпен кездесулерін, егер бір қызметкердің үстінен арыз жазылса, істің анық- қанығына көз жеткізу үшін үш адамнан тұратын комиссия құрылып, тексеру жүргізілетінін мәлімдеді.
   
5. 
   Экономика саласындағы жаналықтары: соғысып алынған жерлерді мемлекеттікі деп жарялап, оны жергілікті халықтың қолында қалдырып, салықты азайтты. Бұл адамдардың салықты төлеуін артырып, басқа жерлердің де алуын тездетті.
   
6. 
   Әділет жүйесін орнатуы;
   
7. 
   Исламдық жазалау құқықтығын ретке келтірді. Ол алғашқы түрмелерді құрды;
   
8. 
   Тұрақты және тәртіпті әскер құру ісін қолға алуы;
   
9. 
   Мұсылман емес шет елдіктердің мұсылман мемлекеті аймағында сауда жасауларына рұқсат берді.
   

10. 
    Ешкімі жоқ және қартайып, әлсіздігінен яһудилер мен христяндарға айлық тағайындалды;
    
11. 
    Жыл санауына хижраны негіз етіп алып, мұсылманша жыл санауды бастатты.
    

Әрине, хазіреті Омардың (р.а.) еңгізген жаңалықтары мұнымен ғана шектеліп қалмаған.

Ақын Мәшһүр Жүсіп Көпеев те өз қолжазбаларына Хақ дін – Исламды тілге тиек еткендіктен Пайғамбар Мұхаммед (с.а.с.) адал да ең сенімді достары болған сахабалар жайында көп жазды. Соның ішінде Омар (р.а.) жайында

«Елу төртінші бап. Он түрлі боп адамның тірілмегі» атты өлеңінде былай деген еді:

«Мұхаммед- Алла досы, Хақ- пайғамбар,

Болыпты оған үмбет талай жандар.

Алланың шын әулие, жақсы құлы,

Дүниеде о да өтті төрт шарияр.

Сыздық пен: Әбубәкір, Ғұмар, Ғұсман,

Алланың шер құдасы Ғали қайдар.

Сахаба отыз үш мың бәрі-шейіт,

Сұм жалған соларды алған,-бәрін айдар:

Құл болып дін жолына Құдай үшін,

Өлімге бұрынғылар басын байлар.»

«Өлеңмен берілген аят» атты өлеңінде Омар (р.а.) дәрежесін көрсетеді.

«Һәмма пұтны сындырған,

Кәпірлерге қылыш ұрған,

Дін жолына мәхкам ашқан,

Хазірет Ғұмар, сенен медет!»

Оныњ исламды ќабылдауымен м±сылмандар ‰лкен к‰ш ќуатќа ќол жеткізген. Хазірет Єбу Бєкірден (ради Аллаћ‰ ѓанћ‰) кейін халифа болып сайланды. Омар (р.а.) – таќуалыѓы жєне ќ±лшылыѓымен де шыњныњ ±шар басындаѓы біртуар т±лѓа. Болмысынан ашулы болѓан Омар, ашуѓа мінген кезінде ќасында біреу Ќ±ран оќыса, ашуы тез тарќайтын. Омар (р.а.) ‰немі Пайѓамбарымыздыњ (с.а.у.) тєрбиесінен кенжелеп ќалмауѓа тырысатын. Сондыќтан да Аллаћ Расулыныњ (с.а.у.) ілімі мен руханиятынан ењ кµп нєр алѓан сахабалардыњ бірі болатын. Оныњ заманында Иран, Шам мемлекеттері Ислам мемлекетіне ќосылды. Соњында Ирандыќ Мєжуси Єбу Л‰'л‰ (негізгі аты Фируз), тањ намазын оќып т±рѓан кезінде пышаќпен µлтірді. Осылайша, 63 жасында шєћид болды. Халифалыѓы 10 жыл 6 ай 8 к‰н жалѓасты.

Орнынан тұра келіеп төрт шаһариар:

Ғалы менен Әбубәкір, Ғұсман, Ғұмар.

Деп айтты:

- Жә, Ғакаша, қысас қылма!

Берейік бұ хақыңды саған біздер (бізлер)!

Єдеб.: Жанарыс Х. Имандылыќтыњ ѓылыми негіздері: оќулыќ. С.Торайѓыров атындаѓы Павлодар мемлекеттік университеті Мєшћ‰ртану ѓылыми-практикалыќ орталыѓы. – Павлодар, 2006. – Б. 107. Єділбаев А. Сањлаќ Сахабалар – Алматы, 2004. –Б. 50. Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы. Шығармалары. 1 том. Павлодар. «ЭКО» ҒӨФ, 2003. –Б. 77.