«ҚОҢЫР» СӨзінің когнитивті-семантикалық МӘні садуова Дина 5В020500 –



бет1/8
Дата11.03.2017
өлшемі2,58 Mb.
#11435
  1   2   3   4   5   6   7   8


«ҚОҢЫР» СӨЗІНІҢ КОГНИТИВТІ-СЕМАНТИКАЛЫҚ МӘНІ
Садуова Дина -

5В020500 – «Филология» мамандығының 2-курс студенті

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.д., профессор Б.Қасым
Әр халықтың түстерге байланысты өз түсінігі болады. Түстердің әр халықта әр түрлі мағынада жүмсалуы сол халықтың тарихына, әдет-ғұрыпына, сеніміне байланысты болып келеді. Ал "қоңыр" түсінің қазақ халқының танымы мен түсінігінде қандай мағынада жұмсалатының қарастырамыз. Мағынасын ашпай тұрып, біз "қоңыр" түсінің шығу тарихына және оны зерттеген ғалымдардың пікірлеріне тоқтала кетсек. Түр-түс мәселесін арнайы қарастырған шетелдік, отандық лингвист ғалымдар қатарында А.Н. Кононов, Ә. Қайдар, З. Ахтамбердиева, Б. Өмірбеков, Н. Аитова, Ұ. Серікқалиева, Қ. Қайырбаева, Б. Қасым, Р. Лауланбекова т.б. атап көрсетуге болады.

Ал менің ойыша "қоңыр" сөзі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде көп қолданылады. Біз бұны "Төрт түліктің баласын сүюі" жырынан байқай аламыз. Мысалы, "Қой" малына арналған жырда:

Қой сүйеді баласын «қоңырым» деп,

«Ештеңе білмейтін момыным» - деген жолдардан байқағанымыз қой малы төлінің қошақан, қозы секілді атауы болса да, «қоңырым деп сүйеді». Бұл жерде халқымыз қоңыр түсіне қатысты атады десе, қозының ақ, қара, ала, қызыл түсті болатыны және белгілі. Біз бұл қолданыстағы қоңырдың қазіргі мағынасын қойдың жуас, момын болуына байланысты баласын да солай атады деп түсінеміз.



М.Қашқари өзінің сөздігінде «қон» сөзіне "қой" деп анықтама берген екен. Түркі тектес халықтарда қоңырдың тұрпаты былайша келеді: қоңур (түркімен, қырғыз, т.б.), қонгир (өзбек), қонур (әзірбайжан, түркм.диал.), хоңор (алтай), хамар (чуваш). Біздіңше, бұл сөздердің түбірі қой сөзінің көне атауы "қон" болып табылады. Ал -ыр, -ур жұрнақтары -ун жұрнағының кейінгі өзгерген түрі. Сонда екі морфеманың бірігуінен қоңыр сөзі пайда болған деген пікірде. А.Щербак мақаласынан байқағанымыздай, "қонун" сөзіндегі -ун кішірейту мағынасын беретін морфема. Көнеде "қонун" қойдың баласы деген мағынаны беруі де ықтимал. Ал түркі тілдерінде н ~ң~нг немесе қ~ғ~х, т.б. дыбыстардың өзара алмасуы заңды құбылыс болып табылады. Қой мәніндегі қоңыр сөзі кейіннен басқа мағыналардың туындауына ұйтқы болған. М.Қашқари сөздігінде қоңырдан жасалған етістік берілген. «Қоңрады – қоңырлады, қоңырқай тартты. Оғлан үні қоңрады – баланың даусы қоңырлады. Баланың даусы балиғатқа жеткенде дауысы өзгерді. Қой қоңрады – қойдың түсі қоңыр болды» [4,536]. Бұл жерде ең әуелі қойдың түсінің емес, белгілі бір жасқа жеткендігі жайлы айтылып тұрған секілді. Соған ұқсатудан адамға қаратылып айтылып, баланың белгілі бір жасқа жеткенде, оның өзгергенін, яғни даусының қоңырланғанын, жуанданғанын білдірген болу керек. Сөздікте (М.Қашқари) қоңыр үн дегеннің анықтамасын – көмекейден шығатын үн деп түсіндірген, яғни бұл ән айтқанда қолданылған. Көмекеймен ән айту деген дәстүр күні бүгінге дейін бар. Бұл тіркестің кейіннен семантикалық өрісі кеңейіп, саз, ән, күй деген сөздермен қоңыр синтагмалық байланыс түзген. Қоңыр қазақ музыкасының брендіне айналып, құлаққа жағымды, табиғи үн деген мағынаға ауысқан.
"Қоңыр" сөзінің тура және ауыспалы мағынадағы сөз тіркестеріндегі семантикасы

Қоңыр сын. 1. Қара мен қызылдың аралығындағы қою күрең түс. Жерошақ басы: қожалақ бала, қоңырсақ құйқа, қандықыл қатын, ішек-қарын, тезек, сылп-сылп ит, тікесінен шаншылған майда қоңыр түтін (Ж. Аймауытов). 2. Ауыс. Онша мәз емес, жұтаң (тұрмыс-тіршілік). Ол уақыттары қоңыр ғана тіршілігі бар біздердей кісілер шайды құрт, ірімшік, сарысумен ішеді (Ө. Қанахин, Жер бас.). 3. Ауыс. Жанға жайлы, жағымды. Қоңыр қаздай болса-ддағы, Қоңыр сол шақ өмірлері (С. Мәуленов, Алыс кет.). 4. Ауыс. Ықылассыз, көңілсіз, салқын (пейіл, мінез). Алғашқы келгенгідей емес, Кәдірбек Әтікені қоңыр қарсы алды (Б. Нұржекеев, Күтумен өт.).
"Қоңыр" сөзінің сөз тіркестеріндегі тура мағынасы:

  1. Қоңыр ала. Қоңыр және ақ түстердің араласып келуі. Аса қара боллмаса, қоңыр ала, Ал күрең - үш қызылдың бірі болсын (Ә. Найманбаев, Шығ.) [1. 49].

  2. Қоңыр аю. зоол. <лат. ursus arctos>Көбіне қалың орманды жерді мекендейтін сүтқоректі жыртқыш; аюдың бір түрі. Қоңыр аю - терісі, майы және шипалық қасиеті бар өті үшін ауланатын бағалы аң (Х. Қыдырбаев, Терісі бағалы) [1, 49].

  3. Қоңыр көмір. геол. Қазба көмірлердің көмірлену дәрежесі тұрғысынан жүйеленген тізбегінің ең бастапқы , яғни шымтезек пен тас көмір аралығындағы мүшесі. Ондай жоғары сапалы қоңыр көмірді аяқ жетер жерден табу қиын, көп кешікпей Шұбаркөл көмірі ашық әдіспен қазыла бастады (Д. Қонаев, Өтті дәурен) [1, 50].

  4. Қоңыр қаз. Өзен-суларда жүретін қоңыр түсті жабайы қаз. "Бәлен елде Берден деген күйші бар, Ол күй тартса, Қоңыр қаз жерге қонады. Құлан-бұлан Қасына төніп келеді (Ж. Аймауытов, Шығ.) [1, 50].

  5. Қоңыр раушан. өс.<лат. rosa cinnamomea>Бойы өте биік өсетін бұтаның бір түрі; итмұрын. Қоңыр раушанның алқызыл, қызыл, қоңыр гүлдері ерекше көз тартады (М. Қажымұратов, Пайдалы өсімдік.) [1, 50].


"Қоңыр" сөзінің сөз тіркестеріндегі ауыспалы мағынасы

  1. Ағайынды қоңыр қаз. Үнемі жұбын жазбайтын екі адам, тату құрбы. -Ағайынды қоңыр қаз, елден оқшау не қып отырсыңдар? (Т. Ахтанов, Дала сыры) [1, 48].

  2. Қойдан қоңыр. Жуас, момын. Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең, Ауылдыққа бар елдің зоры Бәкең, Ұры-қары көбейіп, к... шөмейтіп, Неге болды бар елдің қоры Бәкең (Абай, Тол. жин.) [1, 48].

  3. Қоңыр аң. Мифа. а) Халық ұғымында арқар, бұғы, тау ешкі, елік сияқты киелі саналатын аң [Қоңыр аңды, әсіресе, бастаушысын сол мекеннің киесі атады, мергеннің мылтығы қырсығады немесе жазатайым мертігеді деп айтпайтын болған]. Ол күзде қарақұйрық пен жирен қуып, кейде мергендерді қасына ертіп қоңыр аңға шығатын (С. Тәукейұлы, Ақын Жәнібек) [1, 49].

  4. Қоңыр ән [әуен]. Баяу, қоңыр дауыспен салынатын ән, әуен. Бұрауын босатамын домбырамның, Қосылар сонда ғана қоңыр әнімӨлшемей өз үнімді қатты бұрап, Қалайша әсем әнді қор қыламын (Ә. Тәжібаев, Құрдастар) [1, 49].

  5. Қоңыр әңгіме. Жайлы, тартымды әңгіме. Шаңырағы астында қонақсыз, кісісіз отыра алмайтын қазақ емес пе, біраз кемпір бір үйге жиналып, шөлдемесе де қоңыр әңгімеүшән күрең шайды жайлап тартып отырады (Д. Исабеков, Қара шаңырақ) [1, 49].

  6. Қоңыр бұйра шай. Дәмді қою шай. Әйтсе де кешкісін бала-шаға қасына келіп, қоңыр бұйра шайды сіміргенде, денең бір жазылып, қабырғаға қарайсың ("Лен. жас") [1, 49].

  7. Қоңыр дауыс [үн]. Бірқалыпты ырғақпен айтылған, жайлы үн, дауыс. Батимада әдеміқоңыр дауыс бар екен, сабырмен бастап кетті, оған Бүркітбай қосылды (Ғ. Қайырбеков, Жел қайық) [1, 49].

  8. Қоңыр [майда] жел. Жанға жайлы салқын жел. Жаз болса, туырлықтың етегінен, шидің арасынан жыландай жүз бұралып, қоңыр жел кіріп, жолдасын жоғалтқан жандай мұңды, зарлы қоңыр бір әнге басады (М. Жұмабаев, Шығ.) [1, 49].

  9. Қоңыр кеш. Жанға жайлы салқын кеш. Бүгінгі қоңыр кештесол өткеннің әртүрлі шағын есіне алып, мезгілі кеткен дәуреннің қызыл-жасылды суреттерін аралап жатқанда, Ғайшаның көңілі соңғы санның ішіндегі бір адамға тоқтады (М. Әуезов, Шығ.) [1, 49].

  10. Қоңыр көрді. Ұнатпады, жақтырмады, кем тұтты. Татулықты, тыныштықты Қоңыр көрер, кем көрер. Ұрлық пенен қулықты Қызық көрер, өң өнер (Абай, Тол. жин.) [1, 50].

  11. Қоңыр күз. Күздің ауа райы жылы және құрғақ кезі. Қоңыр күз аяқталып, қараша туған мезгілде қалың ел күзектен дүрк көтеріліп, түстіктегі Барлық тауына қарай бет түзейді (Қ. Жұмаділов, Тағдыр) [1, 50].

  12. Қоңыр [ала қоңыр] күй. Қарапайым, орташа тіршілік. Бұрын бұл Мамырқан деген отыз шақты үйі, қоңыр күйі бар шағын ауыл еді ("Қаз. әдеб.") [1, 50].

  13. Қоңыр қабақ. Салқын қабақ; кейіс. - Бір күнгі сабағыңнан қалып қойды ғой, - деп қоңыр қабақпен амандасты (С. Бегалин, Сәтжан) [1, 50].

  14. Қоңыр қозым. экспр. Кішкентай ер балаға айтылатынеркелету ишараты. - Жаным, қоңыр қозым, қалай келіп қалдың?! (Б. Соқпақбаев, Аяжан) [1, 50].

  15. Қоңыр саз. Бірқалыпты естілетін әуен; үн. Гүлсім оның ұйқысын күзетіп отырып, қоңыр сазды дауысымен баяу ән салады (З. Шашкин, Өмір.) [1, 51].

  16. Қоңыр самал. Бірқалыппен соққан жайлы леп. Ашық терезеден көктемнің қоңыр самалы есіп тұр (Т. Бердияров, Солдат.) [1, 51].

  17. Қоңыр тартты. Қарайды, күңгірттенеді. Жаздың аспаны қоңыр тарта бастады (Ж. Жұмақанов, Жазылым. Кітап) [1, 51].

  18. Қоңыр тірлік. Бірқалыпты, қарапайым тіршілік (тұрмыс). Азаматтары майданға кеткен ауылдың қоңыр тірлігі өз арнасында бірқалыпты жылжып жатты (Қ. Салғарин, Сол бір.) [1, 51].


"Қоңыр" сөзімен түбірлес "қоңырлық" сөзінің семантикасы

Қоңырлық зат. Шөбі нашарлау өсетін қоңырқай түсті құрғақ жер. Құм сирек, қоңырлық көбірек кездесе бастады (Х.Жұмалиев, Айқас). Күншығыс жағындағы жағындағы қоңырлықтан өне бойын қана басып кеткен төрт-бес қара тас қылтияды (Ә. Кекілбаев, Дала.) [5, 332].

Абай Құнанбайұлының өлеңдеріндегі "қоңыр" сөзінің семантикасы:

Көңіл құсы құйқылжыр шартарапқа...

...Көбінесе ән басы келеді ащы, «Кел, тыңда!» деп өзгеге болар басшы.
Керім толғап тауысар қоңыр-күңгір, Сол жеріне ойыңмен араласшы [3, 243].

Көңілім менің қараңғы

Көңілім менің қараңғы. Бол, бол, ақын!

Алтынды домбыраңмен келші жақын.

Ішек бойлап, он саусақ жорғаласа,

Бейіштің үні шығар қоңыр салқын [3, 329].

«Қойдан қоңыр, жылқыдан торы бәкең...»

Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең,

Адалдыққа бар елдің зоры Бәкең.

Ұры-қары көбейіп, к... шөмейтіп,

Неге болды бар елдің қоры Бәкең?

Қансонарда бүркітші шығады аңға

Татулықты, тыныштықты Қоңыр көрер, кем көрер.
Ұрлық пенен қулықты Қызық көрер, өңі енер.

ҚОҢЫР (4). Ауыс. Жайлы, жағымды үн (2). Көбінесе ән басы келеді ащы, "Кел тыңда!" деп өзгеге болар басшы. Керім толғап тауысар қоңыр-күңгір, Сол жеріне ойыңмен араласшы (І, 202). Көңлім менің қараңғы. Бол, бол ақын! Алтынды домбыраңмен келші жақын. Ішек бойлап он саусақ жоғарласа, Бейістің үні шығар қоңыр салқын (ІІ, 92) [2, 392].

Қойдан қоңыр - өте момын, жуас (1). Қойдан қоңыр, жылқыдан торы Бәкең, Адалдыққа бар елдің зоры Бәкең, Ұры-қары көбейіп к... шөмейтіп, Неге болды бар елдің қоры Бәкең? (І, 172). Қоңыр көру - кем тұту, олқы санау (1). Татулықты, тыныштықты Қоңыр көрер, кем көрер. Ұрлық пенен қулықты Қзық көрер, өңі өнер (І, 141) [2, 393].

Қортындылый келгенде, «қоңыр» сөзі қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінде қолданылатын сөздердің бірі болып табылады. Мен бұл баяндамамда «қоңыр» сөзінің шығу тарихын, оны зерттеген ғалымдардың пікірлерін жинақтадым және «қоңыр» сөзінің жеке тұрғандағы тура және ауыспалы мағыналарын топтастырылды. «Қоңыр» сөзімен тіркескен тұрақты сөз тіркестерінің мағыналарын аша отырып, оларға мысал келтірілді. «Қоңыр» сөзінің Абай Құнанбайұлының өлеңдеріндегі семантикасын талдау арқылы оларға түсініктеме жвасалды.


Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

  1. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 10-том / Құраст.: М. Малбақов, Н. Оңғарбаева, А. Үдербаев және т.б. – Алматы: Арыс, 2009. – 752 б.

  2. Абай тілі сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1968. – 734 б.

  3. Абай шығармалар. – Алматы: Мөр, 1994.

  4. Қашқари М. Түркі тілінің сөздігі (Дивани лұғат-ит-түрік). ІІІ томдық шығармалар жинағы. /Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А. Егеубай/. – Алматы: Хант, 1998. – 600 б.

  5. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 6-том. Қ (қанаттастық-қырқұлақ). – Алматы: Ғылым, 1982. – 624 б.


«АЛА» СӨЗІНІҢ СЕМАНТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ
Изтаева Балкис -

5В020500 – «Филология» мамандығының 2-курс студенті

Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.д., профессор Б.Қасым
Халықтың асыл мұраларын жеткізуші ана тілімізді ардақтай отырып, оның даму, толығу үдерістерін жан-жақты зерттеу, танып-білу арқылы түр-түс атауларының термин ретінде қалыптастыру мүмкіндіктерін ашу – бүгінгі күн талаптарының бірі деп қарауға болады. Түр-түстердің табиғатын білу, құрамын анықтау, қолданыс аясын кеңейту – өмірдің барлық саласына да қажетті және маңызы зор мәселе. Адамзат мəдениетіде түр-түс қоғамдық санада қалыптасқан тұрақты ассоциациялардың нəтижесінде нақты бір заттық ұғыммен сəйкестендірілгенде символ бола алады. Қазіргі таңда әлемдік тіл білімінде түс атауларының зерттелуіне айрықша мән беріліп келеді. Қазақ тілінде түр-түске байланысты қолданылатын сөздер тек түсті ғана білдіріп қоймайды, сонымен қатар ұлттық мәдениет, тарих, дүниетаным, қазақы түсінікпен де сабақтасып жатады, яғни, белгілі бір шеңбер аясында қолданылып, тура, ауыспалы, шартты, символдық т.б. мағыналарды білдіреді. Түр-түс атауларының қолданысын лингвистикалық тұрғыдан сөз еткенде олардың тіліміздегі жан-жақты қыры ашыла түседі. Лингвистикада түр-түс атаулары американдық ғалымдар Л.Уорф, Э.Сепир еңбектерінде тікелей зерттеу нысанына айнала отырып, көптеген жекелеген тіл білімдерінде түс атауларының концептуалдық, символикалық т.б. сипаттары туралы зерттеулердің туындауына түрткі болды. Ал, қазақ тіл білімінде түр-түс атауларын осы тұрғыдан зерттеу нысанына айналдырған еңбектер қатарында Ә. Қайдар, Б. Қасым, Г.Зайсанбаева, Н. Аитова, Р.Лауланбекова, З. Ахтамбердиева, Ш. Жарқынбекованың зерттеулерін атауға болады.

Қазақ тілінде «ала» сөзі көптеген фразеологизмдердің құрамында, жер-су аттарында, түрлі этнографизмдер мен тарихи сөздердің құрамында, мақал-мəтелдер мен жұмбақтарда кездеседі. Əсіресе, «ала» сын есімімен келетін тұрақты сөз тіркестері көп. Оларды он томдық «Түсіндірме сөздіктен» жəне академик І.Кеңесбаевтың «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігінен» көптеп кездестіреміз.



Ала сөзінің пайда болу табиғаты түркі тілдерінің осы күнгі сөздіктерінде ала сөзінің «ат, жылқы» мағынасы көп көрсетілмейді, өзге де сындық мағыналарымен қатар, жылқының түсін білдіретіндігі айтылады. Қазақ тілінің екі томдық түсімдірме сөздігінде де, қазақша-орысша сөздіктерінде де ала дегеннің «ат» мағынасы көрсетілмейді. Тек 10 томдық түсіндірме сөздіктің I томында ала сөзінің 2-мағынасы көне, ол «жылқы ішінде көрнекті, жүйрік ат» деген мағынасын танытады. Шынында да қазақтың эпостық жырлары мен өткен ғасырлардағы ақын-жырауларының мұраларында ала сөзі ат оның ішінде азбан ұғымында жиі кездеседі. Мысалы, «Алпамыс», «Қобыланды» жырларында:

Ерлер мінер алаға,

Көңілім толды санаға,...

Мінген аты ала еді,

Қылшық жүнді қара еді...

Махамбетте:

Міне алмаған алаға-ай...

Ала – көпмағыналы сөз. Ала – сын. 1. Ақ түстің өзге түспен араласып келгендегі түрі. Ала құрдың бір шетін күрмеп,ілмек қылып, шандырлап тұрып тартты (Ж.Аймауытов, Шығ.). Түркі тілдер сөзідігінде де ала сөзі денесіндегі ағы бар адам ретінде суреттелген [4,120].

2. Аламал, хайуанат, құс денесінің немесе денесінің бір бөлігі ақшыл түсіне басқа да түстердің араласып келгендегі түрі.

– Кет, ей! Шық! – десіп, ала мойнақ итті шығарып жіберді.(Сейфуллин әңгімесінен).

3. Ала – сын. Бірлігі жоқ, берекесіз, қиюлы, қашқан, араз, алауыз. Ала сөзінің үшінші бір мағынасы бірқатар түркі тілдерінде «келіспеушілік, араздасу, бөліну» екені көрсетіледі. Қырғыз тілінде ала «келіспеушілік, араздық, бөлінушілік» (Юдахин, 45). Көне түркі тілдерінде де ала сөзінің бір мағыласы «келіспеушілік, қастандық» екенін М. Қашқари көрсетеді. Қарғаның қарасын кім білер, кісінің аласын кім табар». Қазірде қолданылатын «Жылқы аласы сыртында, адам аласы ішінде» деген мақал XI ғасырда да дәл осы түрінде болғанын көреміз. Ала сауысқанның жүні ала болған сияқты, өзі де ала, бірлігі жоқ (Аяз би). Алтау ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса төбедегі кетеді. Ала жаздай – жаз бойы. Қайтсін, қолы тимепті, Өлеңші, әнші есіл ер! Ала жаздай ән салсаң, Селкілде де, билей бер! Ала жылан, аш баққа – ақын бұл жерде елді аздырушы деген мағынада қолданып отыр. Естілер де ісіне қуанбай жүр, Ел азды деп, надандар мұңаймай жүр. Ала жылан, аш баққа күпілдектер кісі екен деп үлкеннен ұялмай жүр . Ала көрмеу — алаламау, бірдей көру . Мұңды шерлі, – жоқ-жітік, Аңсап алдын кернепті. Бәрінің көңілін тындырып, Біреуін ала көрмепті [5,38].

4. Ала – зат.көне. Жылқы ішіндегі көрнекті, жүйрік ат, азбан. Жылқы ішінде ала жүр, Ұсай алмай бала жүр (Халық әні). Ала сөзі, біздіңше, бұл мысалдарда жалпы «ат» (мейлі «көрнекті, жүйрік болсын) дегенді емес, «азбан» дегенді білдіреді. Кейбір түркі тілдері сөздіктері алаша (ала) деген сөзді орысша мерин деп көрсетеді. Ал орыс тіліндегі мерин сөзі, Ушаков сөздігінің беруіне қарағанда, қалмақтың мөрін сөзінен алынған: мерин – ақтатылған айғыр.

5. Ала – сын.көне. Ерекше белгісі бар. Бәйгенің керешісі қойған сайлап, Ат мінді Көбеген би ала байрақ (Н. Мыңжани).

6. Ала – зат. Көз алмасының ақ түсті қабығы. Қақтаған ақ күмістейкең маңдайлы, Аласы аз қара көзі нұр жайнайды.

7. Ала – Бірдей емес, бір жері олай, бір жері бұлай. Өңдеу заттары ала төгілсе, егін де ала шығады (Ғ. Мұстафин, Жиырма бес). // Ауыс. Адамды бірдей көрмеу, бөлу [2,333].

Жаһанда жойылмаса қанау мүлде,

Түзелмес әділетсіз ала дүние.

Әлемде ақиқат сол – жояр күш бар,

Капитал қожалығын таяу күнде (Қ.Бекхожин, Дала).

8. Ала – сын. Арам пиғыл, ниеті бөлек. Мұндай ала ниет өзімшілдік адам баласын аздырып, бір-бірімен жауластырғаннан басқа ешнәрсеге де жеткізбейді (С. Сейфуллин, Таңд.) [1,179].

Сонымен қатар «Древнетюркский словарь» еңбегінде де [3,33], М.Қашқаридің «Түркі тілдер сөздігінде де» [4,120] ала сөзін «саспай, әбдіремей» деген мағынаны білдіретін жәрдемші сөз ретінде көрсетеді. «Ала – ала – Тыйыш-тыйыш» дейді.Бұл сөзге «к» мен «л» әріптері қосылып «Alakil» деп те айтылады.

Қазіргі уақытта ала сөзінің мағыналары көмескіленіп кеткен. Оның бірқатар мағынасы бұл күнде өте көмескіленіп кеткенге ұқсайды.Соның бірі – ала сөзі қатысқан жерде (тіркесте, біріккен сөзде, қос сөзде) «өлтіру, қырып-жою» және «бүліншілік» ұғымының болуы. Батырлар жырларында соғыс қаруының бір түрі – айбалта (орысша секира) атауы кездеседі. Ал ХV – XVI ғасырлардан қалған деп жүрген нұсқаларда бұл қару ала балта болып келеді. Егер айбалта сөзіндегі ай компоненті сол қарудың пішініне, жарты ай тәрізді иілген түріне байланысты айтылса, ала балта тіркесіндегі ала нені білдіреді? Әрине, бұл балтаның түсін (бояуын) білдіріп тұрған сөз емес.

Ала сөзін мағынасы ұрыс-соғысқа, бсйберекеттікке, бүліншілікке қатысты біраз сөздер мен тұрақты тіркестерден ұшыратамыз. Олар: қазақ тіліндегі алапат, аламан, алай-гүлей, ала сапыран, ала топалаң, ала қырғын, алау, алаулау, ала топыр бәле, түрікмен тіліндегі аламан, алаговурды, қырғыз тіліндегі аламан, ала топалаң. Л. Будагов сөздігінде берілген алақ, алақмақ, аламан, аламанчы, алама, алай, қазіргі түрік тіліндегі алашы, алатаран, алау, қарақалпақ тіліндегі аласат сөздері.

Л. Будагов джағатай (шағатай) тіліндегі алау сөзінің мағынасы «талау, талап-таражға салу, бүлдіру» деп көрсетеді, осымен түбірлес алақты, алақмақ, яғни алақу сөзі «таланды, тоналды, талан-таражға түсті, бүлінді» деген мағынаны, алақышмақ – «бірін-бірі тонамақ» дсген мәнді білдіреді дейді.

Қазақ тілінің не бұрынғы, не қазіргі сөздіктерінде көрсетілмегенімен, алаулау сөзі қазақ тілінде де болған. «Қобыланды» жырындағы:"

Алаулаған қалмақтан

Кегімді барып алармын, - деген жолдарға және Махамбеттегі:

Алты күндей алаулап,

Он екі күндей ой ойлап,- деген жолдарға қарағанда, алаулау «шабуылдау, ұрысу» мағынасын береді: Махамбет өлеңдерінде берілген түсінікте бұл сөзді "жалындап, күйіп жанып" деп ұғындырыпты (Махамбет). Əрине, бұл түсіндірме – жаңсақ.

Қазіргі түрік тіліндегі "жаналғыш (орысша палач)" мағынасындағы алашы сөз де, XVIII-XIX ғасырлардағы қарақалпақ шайырларының тілінде кездесетін "жаугершілік, қиыншылық" мəніндегі аласат сөзі де , қазақ тілінің жергілікті сөз ретінде келетін "аласапыран бүлік, бүлдіру" мағынасындағы аласат, аласат салу сөздері де, Түрікменстан қазақтары мен Сыр бойы қазақтары "алай-түлей, аласапыран, дүрлігу" мағынасында қолданылатын алағай-бұлағай сөздері де бір төркіндес. Алақырғын, аласапыран, алатопалаң сөздеріндегі "бүліншілік " ұғымын бұлардағы ала компоненті айқындай түседі.

Демек, ертеректегі қазақ тілінде кездесетін ала балта – жай балта емес, соғыс құралы, ұрыс балтасы, "кісі өлтіретін балта". Ала сөзінің "соғыс, ұрыс" мағынасына қатысты қолданылған жəне бір тұсы, біздіңше , ала берен, ала ту тіркестерінде келген. Берен – сауыт, ала берен – ұрыс киімі. Сəкен Сейфуллин Құлет ақынның Қарқаралымен қоштасқан бір толғауынан келтірген тексте:

Əкем күйеу болған жер,

Шешем бір келін болған жер,

Ақ бүркеншік салынып,

Ала берен киген жер, –

деген жолдар бар (С.Сейфуллин ).Мұндағы ақ бүркеншік салынған –шешесі, ала берен киген – əкесі. Бұл жердегі ала, сөз жоқ, түс атауы емес. Сол сияқты ала ту деген тіркес о баста тудың түсіне қатысты емес, "ұрыста ұстайтын ту" деген ұғымда туған тәрізді.Ол ала тудың түсі жасыл, ақ, көк т.б. болуы мүмкін.

Сонымен қатар, ала сөзіне аламан сөзінің сөзінің түп негізі. Бұл түбірде "талдау, тонау" мəніндегі деп тануға болады. Өйткені көптеген түркі тілдерінде аламан сөзінің екі мағынасы бар: бірі жəне негізгісі – "талау, тонау, шабу мақсатымен жиналған топ, отряд". Л.Будагов аламан, аламанчы сөздері түрікмен, əзірбайжан, шағатай тілдерінде "тонау, талау, тонаушы, талаушы отряд"деген мəнде деп көрсетеді (Булагов). Ұйғыр тілінде аламан 1) топ, көпшілік, 2) талау, тонау. Қазіргі түрікмен тілінің түсіндірме сөздігі аламан сөзінің, біріншіден, көне сөз екендігін, екіншіден, мағынасы "шабуыл мақсатымен жиналған топ" екендігін көрсетеді. Бұл сөз сонау XI ғасырдың өзінде түркі тілдерінде бар екен, мағынасын Махмұт Қашқари "тонау үшін жасалған шапқын" деп көрсетеді. Қырғыз тілінде аламан сөзінің бір мəні "бейберекет жасалған шабуыл" жəне бір мағынасы "соғыста түскен олжа (орысша трофей)". Мұны қазақ тіліндегі "ұрыс- соғыста түскен олжа" мағынасындағы (кейін жалпы "олжа, пайда, табыс") алапа сөзімен салыстыруға болады.

Қазақтың батырлар жырларында: Аламанға дем берген... Ноғайлының аламан, Махамбетте: Аламанға жел беріп ... деп келеді. Бұндағы аламан – «көпшілік қауым». Бірақ, сірә, жай көпшілік емес, атқа мінген (демек, шабуылшы болу мүмкіндігі бар) көпшілік болар. Қазіргі Атырау, Маңғыстау тұрғындары тілінде аламан – «сарбаз шапқыншы қол». Осығын қарағанда аламан сөзінің о бастағы мағынасы "шапқыншылар" болған болу керек, одан "сарбаздар, қол əскер" мағынасына ауысуы оңай.

Жəне бір қызық жайт, аламан сөзі – жинақтау ұғымы бар сөз. Аламан жеке сарбаз, жеке шапқыншы емес, олардың жинақы атауы (сондықтан да өткен ғасырдағы сөздіктер аламан "шапқыншылар тобы, тонаушы, талаушылар, тобыр") деп көрсетілген.



Аламан сөзінің төркінін біраз зерттеушілер түркінің ал – (алу, алмақ) етістігінен шығарады: ал+а+ман. Бұл сөздің этимологиясы жайында арнайы пікір айтқан. А.Махмұтов ал~ ала тұлғалары чуваш тілінде"қол" дегенді білдіреді, ал қол сөзінің "əскер" ұғымы қоса бар, сондықтан алама сөзі ал~ ала/ қол, əскер+ ман (адам) деген екі түбірден құралған күрделі сөз деп топшалайды.

Қазақтың ауыз әдебеті тілінде, әсіресе, жырларда, сонымен қатар өткен ғасырлардағы ақын-жыраулар тілінде, тіпті күні кешегі Бұхар, Махамбет, Шернияздарда, Абайдың шығармаларында жиі қолданылған тағы бір сөз – алаш. Бұл сөздің екі-үш мағынада жұмсалғаны байқалады. Бірі – ел, жұрт, байтақ сөздсрінің синонимі ретінде. Мысалы, «Қамбар батырды» жырлаушы қызыма күйеу таңдатам дсгенді:

Бұл хабарды Әзімбай

Алашқа тегіс жүргізді - деп суреттейді.

Махамбет ақын:



Алаштың байлығынан не пайда,

Тарығып келген ерлергс

Қайыры оның болмаса, - дегенде алаш деп тұрғаны жалпы «ел-жұрт, халық». Шернияз ақын Исатайдың ел қамын жейтін жақсылығын айтқанда:

Исатай ел еркесі, ел серкесі,

Бір мен емес, алашқа жайылым еді, - десе, мұнда да алаш – «қалың көпшілік, ел, халық» деген мәнде қолданылып тұр.

Сөздің ішкі семантикалық байланысы оның мағынасы мен ұғымының арақатынасынан көрінеді. Сөз мағынасы зат, құбылыс, әрекет жайында түсінік, ұғым пайда болғаннан кейін қалыптасады. Егер белгілі бір зат туралы үғымымыз болмаса, оның мағынасын да білмейміз. Ұғым бар жерде мағына бар. Демек, ұғымның болуы сөз мағынасының ең маңызды шарты болып табылады. Бірақ сөз мағынасының қалыптасуына ұғымнан басқа да себеп болатын жайттар бар. Сөз мағынасы заттық-логикалық ұғымнан басқа айтушының ақиқат дүниеге көзқарасын, әр түрлі көңіл-күйін, сезімін және сөздің грамматикалық сипатын да білдіре алады. Бұдан сөз мағынасының ұғымнан кең екені көрінеді. Мысалы: Тәй, тәй, тәй!... Қаз! Қаз! Қарағым!... апыл-тапыл басқанға мәз (Б.Майлин). Тату боп жүрсең нетті қағынғыр-ау, Қоймайсың Боранбаймен төбелесті (Б.Майлин). Түу! Ойбай-ай! Құдай-ай! Обал-ай! (І.Жансүгіров). Осындағы тәй-тәй, қаз-қаз, қарағым, түу, қағынғыр-ау, ойбай-ай, обал-ай тәрізді сөздер қалыптасқан арнаулы мағыналарының үстіне адамның қуаныш, сүйініш, күйініш, таңырқау, таңғалу сезімдерін білдіріп, эмоциялық мән беріп тұр. Сөйтіп, сөз мағынасы ойды ғана білдірмейді, сонымен бірге сезім мен ерікті, көңіл күйін білдіру үшін де жұмсалатындығын аңғарамыз. Мұңдай қасиет ұғымда кездеспейтіні белгілі.

Сонымен қатар, тілдегі ала сөзі өзге сөздермен тіркесіп көмескілеу мағыналар береді. Тілде «таң атар-атпас, алагеуім» және «ымырт жабыла, қараңғы түсе» сияқты екі мағынада қолданылады. «Ала көбеңнен оянып, дереу қағаз-қарындаштарына жармасты» (Б. Тоғысбаев, Алдыңғы.). «Кешкі ала көбең уақыт еді» (А. Лекеров, Тұз гүлі). «Ала көбең» тіркесі – «алагеуім» сөзімен синонимдес. Соңғы сөздің (алагеуім) төркіні жөнінде ...

Қазіргі тілде «ала» сөзі жеке тұрып та жиі қолданылса, ал «көбеңде» ондай қасиет жоқ. Алайда, кейбір түркі тілдерінде, дәлірек көрсетсек, хакас тілінде «кебең» жеке қолданылып та, өзіне меншікті мағынасын сақтайды көбең — қара, көк . Кейде бұл тілде – сағым, бұлдыр мағынасына да ие. Ойлап қараған адамға, түн мен таң немесе күн бату мен ымырт аралығындағы кез осы түстес (қара көк) болатынын байқау қиын емес. Осы түстін алдына «ала» қосылып, белгілі бір мезгілді көрсететін болып қалыптасқан сияқты. «Ала» жәрдемімен жасалған тілімізде бұл сияқты түр, түсті білдіретін тіркестер аз емес (ала көлеңке, ала шабыр, ала шұбар т. б.). Біздіңше, «геуім», «көбең» сөздерінің алғашқы түбірі бәріне түсінікті – «көк» сөзі болуы ықтимал. Мұны біз түркі тілдеріндегі дыбыс сәйкестіктеріне сүйене айтылған болжам. Тілде «к», «у», «п» т.б. дыбыстар бірінің орнын бірі алмастырып отыратын жағдай тілде бар құбылыс (елік елу, жау жап, егек егеу және көптеген мысалдар табуға болады).



Алажіп аттамау. Қазақ дүниетанымында ала жіп туралы әр түрлі ұғымдар мен түсініктер бар. Мысалы, баланың тұсауын кескенде, адамдар қатты ренжіскенде тағы басқа әдет-ғұрып қағидаларында « Ала жіп» бейнесі қолданылады. Соның бірі – Ала жіп аттамау деп аталады және ол адалдыққа, адамгершілікке сай қолданылатын теңеудің бір саласы десе де болады. Бұл теңеу «ешкімге қиянат жасама, біреудің мал-мүлкін ұрлама» деген терең мағынаны білдіреді. Біреудің «мен ешкімнің ала жібін аттаған жоқпын» деген сөзі оның ақ-адалдығын білдіреді.

Қорытындылай келгенде,соңғы кезеңдерде түр-түс атаулары тақырыбы көптеген зерттеушілердің назарын аударып отыр. Өйткені түр-түс атаулары – әрбір халықтың өз игілігі. Түр-түстердің өзіндік сипаты, зерттелу тарихы, семантикасы, қолданылуы т.б. мәселелер төнірегіндегі зерттеуді Ә. Қайдар, 3. Ахтамбердиева, Б. Өмірбековтердің «Сырға толы түр мен түс», «Түр-түстердің тілдегі көрінісі» еңбектерінен көруге болады. Бұл еңбектерде түр-түстің символдык мәні туралы қарастырылған: «Түр-түске байланысты» әр дәрежедегі, әр алуан, әр тектес символдардын пайда болуына о баста себеп болған не?» деген сұраққа: ең алдымен, жеке адамдардьщ өзін қоршаған табиғи түрлі түстер мен реңктерге көзқарасы, оларды сезінуі мен кабылдауы», - деп жауап береді. Шын мәнінде түр-түс атауларын білдіретін сөздер әр тілде де болсын, күрделі және көпдеңгейлі түс символикасын білдіретін ауқымды ақпараттық әлеуетке ие болып табылады. Көптеген еңбектерде әлемнің тілдік бейнесіне қатысты концептілерге, ұлттың этноәлемінің бейнеленуі, менталды кеңістіктегі түр-түс атауларының көрінісі, қоршаған ортаны қабылдаудан туған түр-түс атауларын талдау мәселелеріне көбірек мән беріледі.



Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8




©www.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет