ПОӘК 042-18-31 69/03-2014 №3 басылым «11». 06. 2015 ж

Психика- даму процесінде пайда болған материя қасиеттерінің бірі. Органикалық емес материяның мүндай қасиеті болмайды: ол түсіне дс, ойлай да алмайды. Органикалық дүние көлемінде де материяның бэрінде бірдей психика бола бермейді. Түсіндіре жэне ойлай алатын материяға жсту үшін тірі табиғаттьгң ұзақ уақыт дамуы керек болды. Адам психикасы жоғары дәрежеде ұйымдаскан материяның ерекше қасиеті-мидың қасиеті. Бұл қасиет- айналадағы дүниені бейнелендіру. Дүниеге материалистік көзқарас материяның дамуы жөніндегі ғылымға негізделеді. Тіршіліктің пайда болуы, яғни тірі немесе органикалық материяның шығуы-материяның дамуыкдағы белгілі бір кезең больга саналады. Органикалық емес материядан пайда болған тірі материяның өзінің өлі материяға карағанда ерекше қасиеттері бар. Бүл касиеттердің ішіндегі сң бір бастысы-тітіркенушілік. Сонымен психика тірі материяның барлығында бірдей бола беретін қасиет емес. Ол органикалык материяның жоғарғы формаларының қасиеті болып табылады.

Сана - объективті шындыкты тану, адам психикасының ең жоғарғы түрі. Сана адамның өзіне, табиғатка, басқа адамдарға қарым-қатынасын сезіне алдына мақсат қоя білуге, оны жүзеге асыруға мүмкіндік жасайды. Сана эрбір жеке адамға тән дара қасиет. Жеке санамен қатар өмір сүрген ортаға байланысты қалыптасатын қоғамдық санада болады, адам сапасының мазмұнына оның өскен ортасы, қоғамдық болмыс ықпал жасап отырады. Адамның психикасы, санасы оның қоғамдық қызметтері мен түрмыс жағдайларына байланысты дамиды. Қарастыруға оңай болу үшін психологияның негізгі түйіндері үш категорияға біріктіріледі: психикалыц процестер, психикалыц күйпер, психикапьщ ерекшеліктер, қасиеттер. Әдетте, психикалық процестерге таным процестері жатады: түйсік пен кабылдау - сезім мүшелерін тікелей эсер ететін затгар мен тітіркендіргіштер бейнесі; елестеу мсн ойлау - адам санасында жалпыланған жэне өвделінген жай санада болмайтын шындық ерекшеліктерініц бейнесі; эмоциялық процестер (сезімдердің пайда болуы, кажеттілікті етеуге байланысты динамикасы т.б.). Пспхшалъщ процестер деп, сезімді бастан кешіру (көңіл-күй, аффект), зейін (зейінділік, зейінсіздік), ерік (сенушілік, сенбеушілік, күдік) жэне тағы басқаларын айтады. Тұлға ерекшеліктері немесе психикалық касиетке: акыл, ойлау сапалары; мінезде, темпераментте және қабілетте бекінген ерік сферасының түрақты ерекшеліктері; белгілі жолмен әрекет жасауға калыптаскан жэне кайта пайда болатын турткілер, сезім ерекшеліктерін (ашушаңдық, сентиментальдъіқ) және т.б. айтуға болады. Бүл психиканың барлық көріністерінің үш категорияға белінуі шартты турде «психикалық процесс» туйіні психологиямен анықталатын деректің динамикасын, процессуалдығын айқындайды.

Бір ғана психикалық дерек, мысалы аффект, яғни жүйке жүйесінің ерекше козуынан туындайтын күшті эмоция, психикалық процесс ретінде де (себебі, мұнда сезім дамуының динамикасы көрсетіледі және бірін-бірі кезек алмастыратын кезендер айқындалған), психикалық күй (себебі, ол белгілі уақыт аралығындағы психикалық эрекет сипатын бейнелейді) жэне адамның психикалық ерекшеліктерінің көрінісі ретінде (мұнда түлғанын үстамсыздық, ашушаңдық, кекшіл сипаттары) аныкталады. Психологияның негізгі сүрактарын қарастырудың жольш түлға әрекетінің даму принципі ашады. Тек осы ғана жалпы психологияны мазмұндаудың негізі болуы тиіс. Бүл принцип тұлғаның қарым-катынаста және эрекегге зерттелуін, олардың негізгі көрінісін талқылауды, адам түлгасы мен іс-эрекетінің танымдық, эмоционалдық жэне ерік сферасының қарастырылуын алдыңғы қатарға кояды.

Өзіндік сана - сананың өзіңді білу мен өзіңе қатынастың бірлігі ретінде көрінетін бір түрі. Өзіндік сана-сезім сыртқы ортаны жэне өзінді өзің танудың бейнеленуінен біртіндеп калыптасады.

«Баланың өзін-өзі аңғаруынаи кейін,-деп жазды И.М. Сеченев -есейгенде адамның өз санасының актілеріне сын көзбен қарауға, яғни өзінің бүкіл ішкі дүниесін сырттан келіп қосылатын барша күбылыстардан бөліп қарауға, оны талдауға жэне сыртқымен қатар коя қарауға (салыстыруға) бір сөзбен айтқанда, ез санасының актін зерггеуге мүмкіндік беретін өзіндік сана-сезім пайда болады». В.С.Мерлиннің пікірінше, өзіндік сананың күрделі психологиялық құрылымы: біріншіден-өзінің тендестігін ұғынуды; екіншіден-белсенді іс-эрекетшіл негіз ретінде өз «менін» ұғынуды; үшіншіден-өзінің психикалык касиеттері мен сапаларын ұғынуды; төртіншідеи-өзін-өзі элеуметтік-адамгершілік бағалаулардың белгілі бір жүйесін камтиды.

Зигмунд Фрейдті тұлғалық деңгейде көтерген көптеген биографиялық очерктер мен кітаптар бар. Алайда осы шығармалардың көбінде авторлардың бір жақты пікірге бой алдыратындықтарын байқаймыз. Мысалы, бұл мәселе жайлы А.М. Рудкевич былай жазады: Австриялық дәрігер психолог Зигмунд Фрейд ең атақты психологтардың біріне саналады. Ол 1856 жылы 6 мамырда Фрейбурк қаласында, қарапайым тері сатушының отбасында дүниеге келген. Психологиялық талдаудың негізін қалаушы. 17 жасында гимназияны өте жақсы аяқтап, әйгілі Вена университетіне оқуға тапсырады. Университетте атақты профессорлар дәріс береді. Сол жерде оқып жүріп Зигмунд Фрейд магистранттар одаққа қосымша тарих, политика, философия жайлы үйрену мақсатында кіреді. Бірақ көбірек оны жаратылыстану ғылымдары қызықтырады. Биология және физика, жаратылыстану принципі бойынша нақты тәжірибелі маман ретінде қалыптасты. Бұл үшін ол алдымен клиникаға жұмыс істеуге бару керек болды. Өйткені оның ол кезде медициналық тәжірибесі жоқ болатын. Клиникада Фрейд диагностика әдістерін миына зақым келген балаларды сондай-ақ әр-түрлі тілдік ақаулары бар балаларды емдеу әдістерін меңгерді. Оның ғылыми еңбектері медициналық зерттеулер ортасында белгілі бола бастайды.

Біршама уақыттан соң Фрейд тұлға проблемаларын зерттеумен шұғылданды және неврозды емдеудің ерекше әдісін ойлап тапты. Фрейд теориясы мен практикасында санасыз күй мәселелері ерекше орын алды. Адам саналы түрде қабылдамайтын процестерге деген қызығушылық Фрейдтің бойында оның дәрігерлік қызметінің бастапқы кезеңінде пайда болды. Бұған сонымен қатар пост гипноздық күй қалыбын айқындауы әсер етті.

А.Н. Леонтьев, А.А. Смирнов, .В. Занков, П.И. Зинченко және басқа зерттеушілер еңбектерінде субъектінің іс-әрекет мазмұнынан есте қалдыру тәуелді екені көрсетіледі. Мұнан басқа, есте сақтау процестерінің өздері- есте қалдыру, тану және қайта жаңғырту-ерекше түрдің іс-әрекеті ретінде мінездеме берді. А.А. Смирнов ырықсыз есте қалдырудың мәселесін тұжырымдап берді және іс-әрекет затты болып табылатын және іс-әрекет бағыттылығымен сәйкестіктің барлығы ырықсыз есте қалдырылатынын анықтайды. А.А. Смирновпен тағы есте қалдырылатын материалдың іштей қайта өңделеуін қамтамасыз ететін ойлау процестерінің рөлі көрсетіледі, онда мағыналы белгі немесе тірек болатын пунктілер бөлінді. Сонымен бірге, А.А. Смирновтың зерттеулерімен келісе отырып, жағдайлар қатарында есте қалдыру процесінде материалды мағыналап қана емес, сонымен бірге қайталау, сонымен қоса қайталауды уақытында және мазмұны бойныша түрлендіру қажет.

Келесі зерттеулерде ырықты және ырықсыз есте сақтау мектеп жасына дейінгі және кіші мектеп жасындағы балаларда едеәуір дамитындығы көрінеді. Есте сақтаудың әбден жетілуі есте қалдыратын материалдың көлемінің даму, оны ұстап қалу беріктілігінің өсуі, біртіндеп қалыптасқан жанама есте қалдырудың тәсілдерін қолдану іскерлігі көрінеді. Жеке нақты елестетулермен қатар балаларда жалпы елестетулер қалыптасуы қажет. Мысалы, бала есте сақтағанын суретке салғанда, бұл жалпы елестетулержемісті қалыптасады. Сосын балалар бейненің дұрыстығын тексеру үшін оны үлгімен салыстыруы қажет. Балалар мұндай салыстырумен айналысқанды онша ұнатпайды. Объекті мен бейнелердегі айырмашылықтарды көрсетіп, мұндай салыстыруларды ұйымдастыру қажет. Сонда балалар жиі заттың және суреттің бөлшектеріне сондай бір ұмтылыспен қарайды және оларды нақты бейнелеуге тырысады. Егер олар үнемі жалпы суретпен байланыстырмайды, олар басты назарды бөлшектер бейнесіне бөлсе, онда ол қорқынышты жағдай, емес, бұл әсіресе I және II класс оқушылары үшін тән. Кейін заттар қатарынан ұқсас белгілерді көре бастайды және (жалпы) түсінік қалыптасуы үшін үлкен маңыздылығы бар жалпы елестетулер жасалады.

Ескеру қажет, жинақтау әртүрлі ерекшеліктерді алып жүруі мүмкін. Жинақтаудың бірінші түрінде бұл топтар үшін мәнді заттар бөлінеді, екіншіде белгілерді араластыру болады, нәтижесінде әр түрлі заттар бірдей ретінде қабылданады.

Тәжірибелер көрсетеді, есте жалпылар аса берік, айқын сақталады. Балаларда жөке ағашы мен қайыңның жапырақтарының формаларын есте қалдыру ұсынылады. Бірнеше уақыт өткеннен соң олар екеуінде қайта жаңғыртулары қажет. Нәтижесінде екі жапырақта бірдей түрде салынды.

Мұндай жағдайда, балаларға қатал бейнеленген өзгеше белгілері бар жапырақтарды қайта жаңғырту ұсынылды, мысалы, үйеңкі жапырағы, бұл жапырақтағы кесіктері суретте арттыру.Жинақтау типі екінші түрімен ұқсас И.П. Павловтың жануарларға эксперименталды зерттеуі болды. Жинақтаудың бұл типі онымен генерализацияланған шартты рефлексі деп атанды. Эксперименттің негізі келесіні құрайды. Азықпен тітіркену дыбысы 40 кал/сек қуаттанылса, ит тек оған ғана әсер білдіре бастайды. Көптеген жағдайда ұқсас тітіркендіргіштер иттер үшін бірдей биологиялық маңызды болады. Оқушылардың есте қалдырулары, біз көргендей, бұл ережелерге бағынады. Балалар ұқсастарды өте жақсы есте қалдырады (айырмашылық жоқтай мән бермейді), бұл айырмашылықтарды ескермей. Қандай да мәні барлар бекітіледі.

Бұдан оларды есте қалдыру кезінде объектілерді дифференциалауға үйрену қажеттілігі шығарады. Осы мақсатпен заттың бұл ерекшеліктерінің маңыздылығын көрсету маңызды, мысалы жануарлардың аяқтарының айырмашылығын олардың өмір бейнесімен байланыстыру: иттің дараланған аяғы және аттың тұяғы, мысықтың тырнақты аяғы және қоянның алдыңғы және артқы аяқтарының ұзындықтарының әр түрлігі. Оқушыларға мұндай айырмашылық маңыздылығы түсінікті болғанда, олар берік және ұзаққа дейін есте қалады.

Байқаусыздан есте қалдырудан басқа, мәнді маңыздылығы барды дамыту қажет. Балаларды есте қалдыру тәсілімен үйрету қажет. Зерттеулер көрсетеді, балалармен мұндай жұмыс жүргізілмейді, сондықтан олар дұрыс емес тәсілдерді қолданады. Ойлаудың онан әрі дамуы есте қалдыратын материалдан мәнділерін бөліп, көрсете алу, арқа сүйеу болатын пункттарының астын сызып көрсету, олармен қалғандарын байланыстыру қажет.

Отандық психологтардың зерттеулерінің арқасында есте сақтауды функциялау және оны дамытудың толық концепциясы шықты.

Л.С. Выготский мен есте сақтаудың, психиканың дамуы сияқты толығымен әлеуметтік табиғат көрсетіледі. Аламның мәдени дамына ерекше мән беруде ойлап шығарған және белгілерді қолдану, және олардың көмегімен психикалық процестегі тікелей арғымды жанамаға айналдыру жасалады, Л.С. Выготский белгінің көмегімен белсенді еске сақтаудың мәнділігін көрді. Сонымен, Л. С. Выготский бойынша, адамның тарихи және жекелей дамуында біртіндеп ішкі белгілерді ішкі сөйлеудің сөзімен бейнесі түрінде ішкі сүйенішті есте қалдыру және қайта жаңғырту үшін құралына айналдыру болады. Л.С. Выготскийдің көзқарасына негізделе, А.Н. Леонтьев тікелей және жанама есте қалдырудың арақатынасында жастық өзгерісті көрсетті, ал А.Р. Лурия – мидың зақымдалған ауруларда есте қалдыру үшін құралын қолданудың әр түрлі мүмкіндігін көрсетті.

Жанама есте қалдыру тәсілдеріне қазіргі шетелдік балалар психологиясында белгілі маңыздық береді басталады. Мынадай тәсілдер бөлініп шықты: мектеп жасына дейінгі балалар үшін еске қалдыруға жататын, шынайы әрекеттерді заттармен орындау, қабылданатын белгілі білдіру ретінде есте қалдыру нәтижелелігін жоғарлату, және елестеген әрекеттерді ойдағы бейнелер жолымен операция жасау – бұл кіші мектеп жасындағы балаларға арналған. Кейбір зерттеулерде материалмен есте қалдыруға жататын ойлау іс-әрекетінен есте сақтаудың нәтижелігі тәуелді екеніне көңіл аударылады. Сонымен қоса іс-әрекет міндетті шешуге ұқсастырылады: балалар, материалды талдай отырып, мәселені анықтайды, болжамды тұжырымдайды, қажетті информацияны таңдап алады және т.б. Егер оларды белгілі стратегияға және есте қалдыру техникасына үйретуде, балалардың есте сақтауын едеуір жақсарту мүмкіндігі көрсетіледі.

Есте сақтауды қарастырудың негізгі аспектісі, аса зерттелгенді ырықсыз есте қалдыру мәселесіне қолдану, есте сақтау нәтижелігімен адам жекелей ерекшеліктерінің, оның мотиві, қызығушылығы, қажеттілігі, қоршаған ортаға қатынасы оның бағдарлары арасында байланыс құру. XIX ғасырдың аяғы және XX ғасырдың басында психологтардың тағы бір зерттеулерінен белгілі, адам үшін барлық жекелей маңыздылар ересектердегі сияқты, балаларда да орташа қарағанда есте едәуір берік сақталады. Бұдан басқа, баланың есте сақтауының даму онда ерік күштеріне әдеттердің қалыптасуынан тікелей тәуелді, солай болғандықтан есте қалдырудың мағыналы және жанамалы ерекшеліктерін қамтамасыз ететін ойлау іс-әрекеті сияқты ырықты қайта жаңғыртыру әрекеті көптеген қиыншылықтарды жеңу қажеттілігімен кездеседі.

Есте сақтаудың қарастырудың жаңа аспектісі информация және кибернетика теориясы дамуымен байланысты пайда болды. Машина құрылысын, информацияны кодтайтын және кодтай алмауды жасаудың қажеттілігін әр түрлі мамандардың адамның есте сақтаудың заңдарына қызығушылығын едәуір өсірді.
№9 Психологиядағы ХІХ – ХХ ғасыр шебіндегі теориялық тұжырымдамалар