Сәлім меңдібаев армысың, алтын таң! Журналист жазбалары Қостанай – 2013 ж

– Алматыда 36 жыл тұрыппын. Әрине, аз емес. Жастық шағым сонда өтті.

Елге бармай болмас деп,

Жатам бір-ақ уыс боп.

Алматыда жолдас көп,

Туған жерде туыс көп, – деп өлеңдетуші едім, енді:

Атыңды жүрдім Ту қылып,

Алтындым, гүлдім, Қостанай!

Өзіңде тағдыр тудырып,

Өзіңе қайыра қосқаны-ай! – деймін. Бала кездегі бірге оқыған достарыма қосылдым. Алматымен жиі хабарласып тұрамын. Сағынған сәтте "Сағындым Алматымды" ыңылдаймын. Алматыда балаларым тұрады, Көктөбесінде аяулы Анам жатыр, алаңдатады, әрине... Бірақ өкініш жоқ.

Қалам ұстағандардың бір бақыты – бір-бірінің амандығын газет-журналдарда шыққан шығармаларынан біліп отырады. Әдеби ортамен жазған мақалаларым мен өлеңдерім жалғап жатыр.

– Көп ақын "Өлеңім – өмірбаяным" дейді, Сіз ше?

Өлеңде өмірбаяның болатыны рас. Дегенмен, ол өміріңнің дәл өзі емес! Поэзия – бейнелі, бедерлі, әсерлі, әсем, асыл сөз, "сөздің патшасы" (Абай). Тіршілік күйбеңі басқа, онда үнемі көтеріңкі көңіл, пафос, сұлулық бола бермейді.

Журналистика мен публицистика жалпы алғанда бір ұғым болып саналғанымен, журналистика – күнделікті газет жұмысы да, публицистика – қоғамдық, әлеуметтік маңызы бар мәселелерді қозғайтын әрі көркем дүние ғой. Сол сияқты тіршілік пен өмірдің де айырмашылығы бар деп ойлаймын. Тіршілік – күнделікті күйбең тірлік те, өмір – айналаңмен араласу, еліңе қызмет ету, халық қамын ойлау, елге пайдалы болу, әр күніңді мәнді, мағыналы өткізу, арман-мақсатыңның жолында тер төгіп, соған талпыну, жету... Сонда ғана өмір сүрдім деуге болады. "Мал өмір сүрді" демейміз ғой. Адам өмір сүрді дейміз. Адамның малдан айырмашылығы – санасы мен екі колы. Әйтпесе, Абай айтқан "аузын буған бір қап..." Өмір сүрдім деп жігермен батыл, ауыз толтырып айтарлық ғұмыр кешкенге не жетсін?!

Өлең – сол өмір сүріп жүрген кездеріңнің бедері болар.

– Қазір не жазып жүрсіз? Филология ғылымдарының кандидаты, доцентсіз, докторлық тақырып алған жоқсыз ба?

– Бірі – "...деген екен", 150 беттей, екіншісі – "Ең жақын кім адамға?", 300 беттей, балаларға арналған өлеңдер, үшіншісі – "Алтынсариннің айналасындағы адамдар", 300 беттей, төртіншісі – "Сағындым Алматымды", екі жүздей ән мәтіні, бесіншісі – "Қазақ ақын публицистерінің ерекшелігі", 200 беттей – бес жинағым баспаға дайын тұр. Докторлық тақырыбым да осы "Қазақ ақын публицистерінің ерекшелігі"... Ғұмыр жетсе көрерміз...

ЖУРНАЛИСТИКА ТЕК ҚАНА МАМАНДЫҚ ЕМЕС,

ОЛ – ЖҮРЕК ҚАЛАУЫ

«Жас өркен – Қостанай» журналы Бас редакторының орынбасары,

белгілі журналист Серік Шайман осылай дейді
– Серік Әбішұлы, біздің Қостанайда қазақ басылымдары саусақпен санарлықтай ғой. Соның арасында соңғы жылдары оқырман көңілінен шығып, өзіндік бағыт-бағдарын айқындағаны осы өздерің шығарып отырған «Жас өркен –Қостанай» журналы. Бұл басылым қай уақыттан бері шығады, ұйымдастырушысы кім? Не себептен «Жас өркен – Қостанай» деп аталады? Журналдың мұқабасында А.Байтұрсыновтың суреті неге тұр? Осы сауалдарға жауап бере отырсақ.

– Нарық қыспағының «естен тандыру» процесі әлі айықпаған 2003 жылы мынау орыс тілді Қостанайда 35 бет болып толық қазақ тілінде шығатын түрлі-түсті бояулы журналды ақпараттар бәйгесіне қосу – асырып айтқанда көзжұмбайлық, сыпайлап айтқанда тәуекел қайығына үміт арту сияқты болашағы белгісіз, бұлыңғыр әрекет еді. Бір таңқаларлығы сол – тілді қолдану ортасының шектеулі болуына қарамастан «Жас өркен –Қостанай» атауымен дүниеге келген осы журнал тоқтап қалмай үзіліссіз шығып келеді. Жай ғана шығып қоймай, мазмұны жақсарып, полиграфиялық безендірілуі жетілдіріліп оқырмандардың сенімі мен сүйіспеншілігіне бөленуде. Оған бірнеше фактор себеп болғандай, журналда кәсіби шеберлігі жоғары, өз мамандығының шеберлері жұмыс істейді. Олар оқырман сұранысына қажетті материалдарды сұрыптап, саралап бере білді. Сөйтіп олардың журналға деген қызығушылығын арттырды. Екіншіден университет басшылығы осы журналды шығару идеясын қолдап, оның материалдық жағынан мұқтаждық көрмеуіне тікелей жағдай жасап келеді. Сол тұрғыдан алғанда алғашқы санынан бастап журналдың жолы болды.

«Журналдың бірінші бетінде Ахаң суреті неге тұр»? Ойлантатын сауал. Өйткені Ахаң бейнесін кез-келген басылым өзінің мұқабасына сала алмайды. Ол үшін мықты себебі мен дәлелі болуы керек. Ал біздің Ахаң бейнесін журнал тақырыбының жанына қоятын себебіміз мынау. Журналдың меншік иесі, әрі құрылтайшысы А.Байтұрсынов атындағы Қостанай мемлекеттік университеті. Бұл бір. Екіншіден журналдың негізгі ұстанған бағыты Ахметтану және Алаш арыстарының өмірі мен қызметін зерделеу, танымдық, тағылымдық мақалалар жариялау, жастар шығармашылығын қолдау, әдеби-мәдени еңбектерді жариялау.

Журналдың дербес басылым ретінде 2003 жылдың 28 қаңтарында Ахаңның туған күні құрметіне алғашқы саны жарық көрді. Тұңғыш редакторы Қостанай өңіріне, одан қалды Қазақстанға белгілі журналист Байтұрсын Ілияс болды. Амал не, ол журналдың алты санына редактор ретінде қол қойып жетінші саны дайындалып жатқанда дүниеден озып жүре берді. Марқұмның жаны жәнатта болсын, таяуда қайтқанына бес жыл толды. Міне, содан бері журнал менің жауапкершілігімде. Материал іздеп табу, редакциялау, авторлармен байланыс жасау, макеттеп безендіру, былайша айтқанда бүкіл жұмыс процесі менің мойнымда.

– Бас редактор, редакция алқасы бар емес пе?

– Иә, ол рас, алқа мүшелерінен, менеджер мен беттеушіден ұдайы көмек болады. Ал Бас редактор бізде негізгі бағыттарды ғана айқындайды.

Ал енді журналдың «Жас өркен – Қостанай» аталуы себебіне келсек, бұл символикалық атау. Жас өркен – жаңадан себілген ұрықтан өнген өскін, ол тарамдалып, жайылып қалың шалғынға айналмай ма? Ырымға жақсы. Қазақтың өз алдына ел болған жаңа ғасырында жаңа ұрпақ пен аға ұрпақтың арасындағы сабақтастықтың себепшісі болсын деп осылай атадық та, оған Қостанай сөзін қостық. Қостанай туған жеріміздің, өлкеміздің атауы.

Журналды қолына алған кез-келген адам оның қай жердің басылымы екенін айтпай-ақ түсінеді.

– Журнал қайда, қалай таратылады?

– Ең алдымен өз облысымызда, сонан соң сыртқы жерлерге кетеді. Біздің «Қазпоштамен» келісім-шартымыз бар, журнал республикалық каталогқа енгізілген. Міне, менің алдымда «Қазпоштаның бақылау-сұрыптау таблицасы жатыр. Ондағы дерек бойынша “Жас өркеннің” Ақмола облысының Есіл, Қима, Жарқайың, Қорғалжын аудандарында, Астана қаласында, Атырау облысының Миялы, Қарағанды облысының Ақтоғай, Ақсу-Аюлы, Ақтөбе облысының Шалқар, Ырғыз сол сияқты еліміздің басқа да қазақы елді-мекенінде оқырмандары бар. Журнал өз облысымызда болса да, болмаса да тарайды. Мұның сыртында журналды Алматыдағы орталық кітапхана, Байтұрсынов мұражайы, Евразия университеті, Президент аппараты, Үкімет үйі, Парламент, республикалық мұражай орталығы, жиырма бес жоғары оқу орыны, тағы басқалар алады.

– Серік, енді өзің жайлы, шығармашылығың туралы айта кетсең?

– Менің қолыма қалам ұстағаныма қырық жылдан асты. Жасым алпысқа келді. Мақтанғаным емес, журналист ретінде облыста, одан тысқары жерде мені бірталай адамдар біледі деп ойлаймын. Оған себеп, өзің білесің, мен кезінде «Лениншіл жас», қазіргі «Жас алаш» газетінің осы Қостанай-Торғай облыстарындағы меншікті тілшісі болып біраз жыл қызмет істедім. Сол кезде Алматыдағы баспалардан шыққан ұжымдық жинақтарда талай очерк-әңгімелерім жарияланды. Ұзын саны елу шақты әңгімелерім, жүз елуге жуық очерктерім бар. Мен оларды қарадүрсін емес, әдеби нормаға сәйкестеп еркін стилмен жазатынмын. Содан да олар жақсы оқылатын, жақсы әсер қалдыратын. Бұл «Лениншіл жастың» мектебі еді. Өзің білесің біздің жас кезімізде облыстық газет журналистің аяқ-қолын байлап, ресмилік пен сүреңсіздікке, қасаңдыққа итермелей беретін еді ғой.

Мен ешкашан алдыма жазушы болам деп мақсат қойған адам емеспін. Қазір де өзімді жазушы деп есептемеймін. Әңгімені еріккеннен, өзі келіп құйылып тұрғаннан кейін жазатынмын. Мен туа біткен журналистпін және кәсіби журналистпін. Бұл кәсіпті бала кезімнен, мектепте оқып жүргенде сүйіп, таңдап алдым.

Сол кездегі бірер оқиғаны айтып берейін. Торғайда ұлы ұстаз Ыбырай Алтынсарин атындағы мектепте интернат болатын. Жетім-жесір, алыстағы малшылардың балалары сонда жатып оқитын. Біздің әкей жылқышы болды да, ұдай елдің шетінде, желдің өтінде көшіп-қонып жүретін. Мен 7-10 класта сол интернатта жаттым. Мынау Станислава Щегельская, Юрий Богамаз, Тойшыбек Шүкіров, Сұлтанбек Ысқақов, Қарасай Тұрғанбеков бәріміз қатар оқыдық. Интернаттың қара нанын жеп өстік. Айтайын дегенім интернаттың асханасының бір бұрышында отырып алып, бұрқыратып мақала, суреттеме, очерктерді жаза берем. Олар аудандық «Жаңа өмір», Алматыдағы «Қазақстан пионері», «Лениншіл жас», Целиноградтағы «Тың өлкесі», сияқты газеттерде жарияланып жатады. Ол кезде қаламақы деген болады. Ай сайын 50-60 сом ақша келеді. Соның біразын Алматыда оқып жатқан ағама салып жіберем. Студент үшін ол көп ақша, ағам мәз. Әлі күнге дейін жыр ғып айтып жүреді.

Екінші бір жәйт, мектеп бітіріп жатқан жылы бір әңгіме жазып, оған бір үйдің үш қызын кейіпкер қылып алдым. Мазмұны қазір есімде жоқ, әйтеуір махаббат жайлы болу керек. Құдай атқанда қыздардың атын өзгертпей тұп-тура қалпында алыппын. Қыздар жылап, әкесі намыстанып, сол күнгі газетке қол қойған редактордың орынбасары Әмірхан Абдуллин райкомның бюросында сөгіс алып, масқара болған.

– Саған не істеді?

– Не істеуші еді, мен баламын, менен не сұраныс. Алды-артыма қарамай Алматыға тартып отырдым. Міне, қазір 40 жылдан асты сол кеткеннен мол кеттім, мен Торғайда тұрып, не жұмыс істеген емеспін.

– Жаңағы қыздар қазір бар ма?

– Бар, бәрі де сұлу әдемі әйел. Мені көргенде баяғы бізді жазған «жүгірмек» осы деп өздері мәз болады.

Жалпы журналистика мамандық емес, жүрек қалауы. Мамандығың физик, немесе агроном болып-ақ жүрегіңде «сәуле» болса жақсы журналист бола аласың. Университеттің журналистика факультетін қызыл дипломмен бітіріп жүз жол мақаланы терлеп-тепшіп әрең жазатын журналистсымақты да көрдік. Құдай сондайдан сақтасын. Ұлы Абай сөз өнері дертпен тең деп тегін айтпаған. Жазу пешенесіне жазылмаған адамның оқып журналист болам деуі – қасірет.

Мен Жанкелдин ауданында туғанмын ғой. Біз оны киелі, қасиетті Торғай дейміз. Оның ақындық, журналистік мектебі бөлек. Өйткені ол Қостанай сияқты тыңның эпицентрі, орыстандырудың орталығы болмаған жер. Қазақы салт-дәстүр, әуезді ана тіл онда әлі күнге дейін қаймағы бұзылмай сақталған. Бозбала кезімде менің Сапабек Әсіпов, Сабыржан Шүкіров, Бекболат Әдетов, Тәшім Хұсайынов сияқты керемет ұстаздарым болды. Мен мектепте оқып жүргенімде-ақ солардың тәрбиесін көрдім, үлгі алдым. Соларға еліктеп алғашқы мақалаларымды, очерктерімді, әңгімелерімді жаздым. Соларды және кейінгі жылдарда жазғандарымды жинақтап «Қайрылып, артқа қарадым...», «Жылдар, ойлар» деген екі кітап шығардым.

– Серік Әбішұлы, қазір жігіт ағасы дерлік жасқа келдің. Өткен өмірге өкініш, әттеген-ай дегендер болады...

– Сәке, айтпақ ойыңды түсіндім. Бұл мәселеге егер қызметтік тұрғыдан келсек өкініш жоқ. Қызмет қолдың кірі, бүгін бар, ертең жоқ дегендей. Мен Арқалықта осы Сергей Кулагиннің тұсында оның баспасөз хатшысы; Жақан Қосабаевтың тұсында – облыстық газеттің Бас редакторы; Виталий Брынкиннің тұсында – телерадио компаниясының төрағасы қызметін атқардым. 1997 жылы облыс жабылып, осы Қостанайға келдім. Облыстық теледидар директорының орынбасары, Бас редактор қызметін атқардым. Қостанай теледидарына тұңғыш рет «1800 секунд», «Апта» деген апталық ақпараттық сараптау бағдарламаларын енгіздім. Көрермендердің бұл бағдарламаларды аса жылы қабылдағаны өзіңе мәлім. Ол кезде басшылардың сөзбен «сойып салып» қарап отыратынбыз. Халыққа мұндай шындықты айту ұнайтын. Қазір ондай батылдық бар ма, жоқ па білмеймін. Мен өзім «көкжәшікті» көп қарамаймын, көзім ауырады.

Қазіргі қызметімді мен ешқандай қомсынбаймын, барға қанағат. Мен үшін ең бастысы – өзім сүйетін мамандық бойынша жұмыс істеу. Егер мені бір сауда-саттық мекемесіне апарып бастық қып қойса, өкініштің көкесі сол болар еді...

Бүгін мақтанатын күн ғой, мақтаныңқырап айтайын. Мен Торғайдан шыққан тұңғыш облыстық газеттің редакторымын, тұңғыш Америка Құрама Штатында болып Атланта олимпиадасынан үш бөлімді телефильм түсірген журналистпін, Баспасөз министрі Құл-Мұхаммед қол қойған Құрмет грамотасын алған торғайлық тұңғыш қаламгермін. (Мен бұл жерде Торғай деп Жанкелдин ауданын айтып отырмын).

Міне, осының бәрі бойға – қуат, ойға – азық. Адам баласында ашкөздене бермей тәуба, қанағат деген болуы керек. Өмір өлшеулі, бәрібір бүкіл қызметті атқарып, бүкіл байлықты иемдене алмайсың. Бұрынғы ата-бабаларымыздың барға – қанағат, жоққа – салауат деуі сондықтан.

Міне, біз сөз етіп отырған дулығалы дала перзенттері туралы ел аузындағы осындай жырлар аз емес. Солардың кейбіреулерімен және бабалар туралы деректі-тағылымды материалдармен осы кітаптан танысуға болады. Сонымен бірге «Тұмарымыз – Түркістанда» осынау рухани астанаға әр кездері сапар шеккен жандардың жол жазбалары да топтастырылған.

Кітапта Әуесхан Жүсіпұлының, Сұлтанғали Оспановтың, Әкімбек Қабденовтың, Қабылахат Сейдахметтің, марқұм Ертай қажы Исламұлының, Сағындық Досмағамбетовтың, Әбіт Оразбайұлының, Қайсар Әлімнің және осы жолдар авторының тарихи очерктері жарияланған.

Серікбай Шаймағамбетов, Тарғын Әбенұлы, Ғұмар Ахметчин, Есенгелді Сүйінов, Арыстанбай Досжанов және басқа авторлардың материалдары кітап көркін аша түседі.

Бір айта кететін жайт, осы жинаққа енген шығармалардың бәрі де кезінде облыстық «Қостанай таңы» газетінде жарияланған еді. Сондықтан да кітап «Қостанай таңының» кітапханасы сериясымен жарық көрді. Бұл туынды осы бастаманың алғашқы қарлығашы. Таяуда осы сериямен «Біздің елдің жігіттері» атты очерктер жинағы да жарық көрмекші.

«Тұмарымыз – Түркістан» кітабына қызығушылық танытқан туысқандар болса, осы жарияланым авторымен хабарласуына болады. Телефоны 54-84-44 (қызмет), 54-27-70 (пәтер).