Тіл төҢірегіндегі толғамдар ойлар, толғаныстар, пікірлер, ұсыныстар, іс-тәжірибелер, деректер мен дәйектер Астана қаласы, 2007 жыл тіл төҢірегіндегі толғамдар баспасөз және басқа да басылым беттерінен іріктеп, жинақтаған

Тіл туралы:дұрыс сөздер мен бұрыс сөздер

1-бөлім

…ДҰРЫС СӨЗДЕР

Тіл тәрбиесін бесіктен емес, бесікті тербеткен анадан бастау керек.
Халық даналығы.
* * *
… Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың,

Белгісі боп бабам тілі сен қалдың.

... Еуропаның мейлінше бай мәдениеттерінің бірі ретінде қазақ тілі мен мәдениетін сапалы түрде игеруге дайын болудың да мәні зор.

* * *

... Түрік тілі – бай да ауқымды тіл, әр ұғымды беруге қабілеті бар. Тек оның бар игіліктерін іздестіру, табу, жинастыру, олармен жұмыс істеу керек. Түрік ұлтын және мәдениетіне тыс деп қараудың қандай жаман қате екенін бүкіл әлемге көрсетеміз!

... Түрік ұланы!

Түріктің ұлттық мінезі асқақ. Түрік халқы еңбекқор. Түрік халқы – зерек халық... «Мен түрікпін» деген қандай бақытты.

Түрік болып туғаныңа мақтан!
Ататүрік.
* * *
Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры, жұмсайтын қаруының бірі.
* * *

Қазақтың діні, тілі, жазуы сұмдық пікір, суық қолдан тыныш боларға керек.

Ахмет Байтұрсынұлы.

* * *
Бала өз ана тілінде тәрбиеленбесе, өз халқына қызмет ете алмайды.

...Қара халықтың мәдениетті болуынан мәдениетті кісінің қазақ болуы қиын, баласына осы бастан ұлт рухын сіңіріп, қазақ өміріне жақындатып тәрбиелеу керек. Орыс тәрбиесін алған бала ұлт қызметкері бола алмайды.

Ерлік, елдік, бірлік, қайрат, бақ, ардың

Жауыз тағдыр жойды бәрін – не бардың!

Алтын күннен бағасыз бір белгі боп

Нұрлы жұлдыз – бабам тілі , сен қалдың!
Мағжан Жұмабаев.
* * *
Қазақша жазу – қазақ сөздерінің кез келгенін құрастыра беру емес.
* * *
Бұл дәуірде өз тілін, әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнінде интеллигент емес.

Мұхтар Әуезов.

* * *
Ана тілі дегеніміз – сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың баяғысын да, бүгінгісін де, болашағын да танытатын, сол халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі. Ана тілін тек өгей ұлдары ғана менсінбейді, өгей ұлдары ғана аяққа басады.

Тіл сөйлеу-сөйлесу, оқу-үйрену, жазу-сызу арқылы өседі.

…Ешкімнің аулында тіл академиясы жоқ. Ана тіліміздің академиясы қазақ деген халық, көше жүрсе де, бытырай жүрсе де, оқымаса да ана тілін сақтаған…

... Бұл (қазақ тілі – Д.Д.) – бай тіл. Оралымды, ырғақты, теңеу-бейнелері ерте туған тіл. Пушкин, Лермонтов шығармаларын XIX ғасырда көп елдерден бұрын аударған тіл... Поэзияда Абай, Ілияс, прозада Мұхтар сияқты алыптар туғызған тіл.

Ғабит Мүсірепов.

* * *
Өз тілін өзі білмеген ел – ел болмайды.

Тілге кірген жат сөздер – сол тілдің заңымен өзгеріп, танымастай халге жетуі мүмкін. Бүйтпесе жат сөздер бұралқы болып, тілдің шырқын бұзады, тілге зиян келеді.

Халел Досмұхамедов.

* * *
Тіл – тек адамға ғана тән, аса құдіретті құрал. Сондықтан тілді қадірлеудің, әрбір сөздің мағынасын, мәнін ұғып, оны орынды пайдалана білудің мәні зор.

… Көне сөздің бәріне күмәнді қарауға болмайды. Тіл – халықтың перзенті, ол адамзаттың тарихымен тығыз байланысты. Заманның талаптарына сәйкес әр уақытта жаңа сөздер пайда болады, кейбір сөздер пайдаланудан шығып қалып отырады. Сонымен қатар өзінің бастапқы мағынасын өзгертіп, жаңа мағынаға ие болатын сөздер де кездеседі. Бұл – барлық тіл атаулыға тән құбылыс.
* * *
Түркістанда түрік қалады. Оны жоғалту ешкімнің қолынан келмек емес. Біз бұған кәміл сенеміз. «Мемлекет аппараттарын ұлттандыру» жүзеге асырыла қалған күннің өзінде, біздің тіліміз өз жерімізде екінші орынға ығысады. Бұл ретте біздің ана тіліміз «ұлы орыстың рухани мәдениетін таратушы техникалық құралдың» рөлін ғана атқаратын болады…
Мұстафа Шоқай.
* * *
Ғашықпын қазақ тіліне. Осындай сұлу тілді қалай өгейсітуге болады.
* * *
Адамға ауа қандай үздіксіз керек болса, қалған өміріңде тіл де сондай қызмет атқарады.
Нұртас Оңдасынов.
* * *
Бір тілді білген – бір адам, екі тілді білген – екі адам.
* * *
Ана тіліңді біл, орыс тілін де және басқа тілдерді де біл, игер. Көп тілді меңгеру – мәдениеттіліктің белгісі, ғылым биігіне көтерілудің жолы, азаматтық саналылықтың, естіліктің, парасаттылықтың белгісі.
Құдайберген Жұбанов.
* * *
Біздің қазақ тілінде диалект жоқ екенінде ешкімнің таласы болмауы керек. Кейбір бар деушілер екі-үш дәлел келтіреді. Ерекше кәсібіне қарай кейбір аймақтарда басқа өңірде жоқ сөздер болады… Бірақ бұл – тіл шұбарлығы емес, тіл байлығы.

… Бір затты әр төңіректе әр түрлі атайды. Бірақ келе-келе сол атаулардың ең күштісі, заттың тың мәнін толығырақ, нанымдырақ қамтитыны жеңіп шығып, сөздікте азаматтық право алады.

… Бұл – кәдімгі дарвиннің «табиғи сұрыптау» деген қағидасын еске түсіреді. Дәл осындай кірген жаңалықты әр түрлі атау қазақ тілінде мол кездеседі.

… Бұларды «диалаект» деп ноқталау ағаттық. Бұл жаңа сөздің туу, таралу процесі деген жөн…

Ілияс Омаров.

* * *
Қазақ тілі байыса, басқа мәдениетті жұрттардай өз шаруашылығына керекті өз тілінде түсіндіре алатын болса, былайша айтқанда, адам баласының барлығы бірдей білімге бет бұрса, халық мәдениетінің өскені ғой.

… Кейбір кертартпалардың түпкі тілегі халықтың сезімін өсірмей, бұрынғы надан қалпында қалдырмақ еді, сол үшін олар қазақтың тілін де ескі қалпында ұстап қалғысы келді; бұл мақсатқа жету үшін саясат, шаруашылық жүзіндегі өзгерістер туғызған жаңа сөздерді қазақ тіліне кіргізбеуге тырысты. Егер жаңа түсінікті кіргізе қалса, оларды жер үстінің барлық халқына бірдей түрінде қабыл қылмай, өзгертіп, ешкім түсінбейтін қылды, иә бүтіндей басқа сөзбен айтатын болды.

Темірбек Жүргенов.

* * *
Егер ана тілін білмесең, ол ұлттың баласы емессің.

Бауыржан Момышұлы.

* * *
Пілден құласаң да,

Тілден құлама.
Мұзафар Әлімбай.
* * *
Қандай ұлтқа жатпайық, біздер, жазушылар үшін өте бір кіді мәселе – ол өзіміз жазып, өзіміз оқып жүрген ана тілінің проблемасы. Онсыз біздің өмір сүруіміздің мәні жоқ. Сонымен бірге біз тілдердің өзара байланысын, өзара баюын құптаймыз. Орыс тіліне қарап мен былай деймін:

- Ты выгоды не ищешь хмурым днем,

Не видишь в криках о себе резона.

Ты чтишь язык – пусть говорят на нем,

Хоть тысяча людей, хоть миллионы.
Жұбан Молдағалиев.
* * *
Менің аттөбеліндей халқымның тілін жұтаң дейтіндер айта берсін. Мен өз ана тіліммен бірге өмір сүруге тиіспін. Жан-дүниемнің күллі құдіретін ғаламға жеткізу үшін маған басқа тіл қажет емес.
* * *
Ана тілің ертең жоқ болады десе, мен бүгін өлуге даярмын.
Расул Ғамзатов.
* * *
Әрбір адам өзінің ана тіліне деген көзқарасына қарап, оның мәдени деңгейіне ғана емес, сонымен бірге азаматтық қасиеттері жөнінде де мүлтіксіз баға беруге болады. Өз Отанына деген махаббат өз ана тіліне деген шынайы махаббатсыз болуы мүмкін емес. Өз ана тіліне немқұрайдылықпен қарайтын адам хайуанмен бірдей. Оның ана тіліне деген немкеттілігі өз халқының өткеніне, қазіргісі мен келешегіне деген немкеттілікпен сабақтасып жатады, сондықтан ондайлар зиянды.

... Өз ана тіліңді қадір тұтпай тұрып, ел-жұртыңды сүйе алмайсың.

Тіл – аса қадірлеп ұстайтын байлығымыз.

Он как заплеванный родник.

Язык – это и есть народ,

Язык умрет – народ умрет.

* * *
Ұлттың өзіне тән іштей дамитын рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып, ұрпақтан-ұрпаққа беруші күш – тіл.

Гейдар Әлиев.

* * *
Туған тіліңді қорғау – туған отаныңды қорғаудан да маңыздырақ. Отаныңды жау басып алса, оны ерте ме, кеш пе, әйтеуір азат етеріңе сенесің. Ал тілің жауланса – бітті. Басқа тілге көшіп, туған тілін ұмытқан және өз ата байлығына қайта оралуға мойны жар бермейтін жалқаулар мен ұлттық рухын жоғалтып үлгірген, өзіңе түрі ғана ұқсайтын қандастарың жаудан бетер қарсыласады. Олардың үлкен бөлігінің ана тілін мойындамай, өзге тілдің мүддесін ашық түрде қолдауының арқасында ұлт жойылуға бет алды. Әлгі бейшара ұлт үшін бұған теңдес қасірет болмақ емес.

Соған берем ойымның алтын кенін.

Ол бар болса, мен бармын, қорланбаймын,

Қымбатырақ алтыннан нарқым менің.

Тас жүректі тіліммен тілімдедім.

Кей-кейде дүниеден түңілсем де,

Қасиетті тілімнен түңілмедім.

Ана тілін сүймеген – халқын сүйіп жарытпас.

* * *
Мекен тұрағынан ауғанда да халықтың арқалап кетер жалғыз байлығы, қазынасы – тілі. Тілінен айырылған халық адамзат тарихының кемесінен, назарынан тыс қалады. Олай болса ол халықтың рухани қазынасының да, тарихының да ешкімге керегі болмай қалады...

Теңіз тартылады, мекен өзгереді, қалалар қирайды, қорғандар құлайды, бір құламайтын мәңгі қорған – халықтың тілі.
Қалтай Мұхамеджанов,

жазушы.

* * *
... Ана тілін білу, бәрінен бұрын, адам қоғамын сол кемтарлықтан – рух жетімдігінен, мәңгүрттіктен емдеу, тазарту деген сөз.

… Біз ұлттық идея деп жүрміз ғой, сол қазақ тілінің өзі ұлттық идея. Басқа идеяны іздеудің ешқандай қажеті жоқ. Ұлттық идеямыз – осы қазақ тілі болуы керек.

… Қазақ елінде тұрып, қазақ тілінде өз ойыңды еркін жеткізе алмасаң, онда үлкен лауазым иесі болуың екіталай. Болуға тиіс емессің.

… Мен енді ғаламдастыруға қарсымын. Түбінде оған келеміз ғой. Бірақ оған асықпау керек, әрбір ұлт өзінің қадір-қасиетін мейлінше сақтау керек. Өз тілімізді (бұл жерде Гер-ағаң өз ұлты туралы айтып отырған жоқ, немістің тілі әлемдік (БҰҰ) тілдердің біріне жатады, біздің, қазақтың жыртысын жыртып отыр – Д.Д.), дінімізді дамытып және ділімізді қалыптастырып алуымыз керек. Ал жер мәселесіне келетін болсақ, ол тікелей қазақтың мәселесі. Оған орыстарды, немістерді, шүршіттерді араластырудың қажеті жоқ.

… Генофон:

1. 
   Өзінде – 100 пайыз;
   
2. 
   Баласында – 50 пайыз;
   
3. 
   Немересінде – 25 пайыз;
   
4. 
   Шөбересінде – 12,5 пайыз;
   
5. 
   Шөпшегінде – 6,25 пайыз;
   
6. 
   Неменесінде – 3,125 пайыз;
   
7. 
   Туажатында – 1,5625 пайыз;
   

... Иманғали Тасмағамбетов бір жақсы мәселе көтерді. Осы 2006 жылдан бастап... іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру туралы әңгімені бастады. Әлбетте мен мұның өте қиын екенін жақсы түсінемін. Өйткені оған қарсы шығатын қазақ та табылады, орыс та табылады, басқа ұлттың өкілдері де табылады. Кейде бізге қысым жасалып жатыр дейтіндер, орыс тілінің аясы азайды деп дау-дамай көтеретіндер табылуы мүмкін... Соған қарамастан мұны әрі қарай соза беру мүмкін емес.

Мен қазақ тілін жақтайтын адаммын. Қазақ тілін әрқашан қостап жүретін адаммын. Меніңше, осы мәселені тек қана көтере бермей, айта бермей, іске көшу керек... Ары қарай соза беруге болмайды.
* * *
Қазақ елінде тұрып, қазақ тілінде өз ойыңды еркін жеткізе алмасаң, онда үлкен лауазым иесі болуың екіталай. Болуға тиіс емессің.
Герольд Бельгер,

жазушы.
Сөз-айғақ:
Басқа ұлт өкілдеріне біздің өкпеміз жоқ. Тіпті өз Парламентіміздің ішінен Сергей Жалыбин, Вера Сухорукова, Михаил Трошихин, Виктор Егоров секілді мемлекеттік тілдің қолдаушылары да бой көрсетті. Олардың кейбіреулері қазірдің өзінде қазақ тілінде тәп-тәуір сөйлей алатын болды. Ашығын айтсақ, мемлекеттік тілдің дамымай жатқанына бірден-бір кінәлілер – өз халқымыздың билік басындағы ұлтсыздары. Сырттан жау іздеп әуреге түспей-ақ қоялық.
Мұхтар Шаханов

Мәжіліс депутаты.
* * *
… Меніңше, ұлттық идеяға негіз болатын проблема – мемлекеттік тіл болуға тиісті.

Бұл арада басын ашып алатын бір мәселе бар. Қазақ тілі деген ұғым мен мемлекеттік тіл деген ұғымды теңдестіруге болмайды. Өйткені қазақ тілі мемлекеттік тілдің сыртында ана тілі ретінде әркімнің ерікті түрде үйренуіне мүмкіндік беретін азаматтық мәселе. Ана тілін ешкім де зорлықпен міндеттей алмайды. Ол – әркімнің қоғамдық санасына, жауапкершілігіне, ықыласына байланысты нәрсе. Бұл мәселені дағдарыста тұр деп айту да қиын. Көрсеткіштерге жүгінейік.

Білім және ғылым министрлігінің қарамағындағы жалпы білім беретін 7944 мектептің 3686-сы (46%) қазақ тілінде оқытатын мектептер. Бүгінгі күні мектеп жасындағы қазақ баласының 80,3%-ы өз ана тілінде білім алады. 1990 жылы бұл көрсеткіш 60%-ды құраған болатын. Сонымен бірге 20128 басқа ұлт өкілдері қазақ тілінде оқиды.

… Ал мемлекеттік тілді қазақтық проблема деп айту қиын. Мемлекеттік тіл сол мемлекеттің барлық мүшесіне бірдей қатысты нәрсе.

Мемлекеттік тілді еркін меңгерген, елдің тарихын, салтын, дәстүрін жақсы білетін, оның тағдырын өз тағдырынан жоғары қоя алатын, Қазақстанды қасиетті Отаным деп санайтын айтулы азамат, шыққан тегі қай ұлт екеніне қарамастан, кез келген лауазымды қызметке көтеріле алуға тиісті. Сондықтан мемлекеттік тілді өз дәрежесінде меңгеру мемлекеттік қызметкер үшін конституциялық міндет екенін басып айтуымыз керек. Барлық өркениетті елдерде осылай.

Мәселен, көпұлтты Ресей Федерациясында мемлекеттік тілсіз (орыс тілінсіз) мемлекеттік органдарда жұмыс істей алмайсыз. Англияда – ағылшын, Францияда француз тілінсіз билік орындарында жұмыс істемек түгілі, көшеде жай жүруіңіздің өзі оңай шаруа емес. Ал ол елдерде жүздеген ұлттардың өкілдері тұрады. Бірақ ешкім де мұны адам құқығымен байланыстырмайды. Бұл – тек қызметке жарамды, иә жарамсыз деген категориямен өлшенетін нәрсе.

Мемлекет болғаннан кейін, оның көрші елдермен байланысқан сан-сапалық тарихы болғаннан кейін ол елде өзге халықтардың өкілдері тұруы тарихи заңдылық. Енді сол өкілдер сол аумақта ғасырлар бойы арпалысып мемлекет құрған байырғы халықтың мәдениеті төңірегіне топтасып, өзара кірігіп, біртұтас қоғам құра алмаса, ондай елде саяси орнықтылықтың болуы неғайбыл. Мемлекеттік тіл – қоғамды біріктірудің, ұйытудың, толыққанды мемлекет жасаудың басты құралы.

… Қазақстанда орыс тілі қысымшылық көріп отыр деген жалған ақпаратпен қазақ тіліне орыс тілін қарсы қойып, саясатшылардың арандатуына берілуге болмайды…

Қазақстан Конституция бойынша біртектес ел (унитарное государство). Қазақстанда қазақ тілі ғана дамиды десек, ол өзге ұлт өкілдерінің құқығын шектеу болып табылмайды. Тіл ғылыми-лингвистикалық негізде дамуға тиісті. Яғни ғылыми институттардың, оқу жүйесінің, мемлекеттік терминология, ономастика комиссияларының, заң органдарының ықпалымен реттеледі. Қазақстанда орыс тілінің лингвистикалық негізде дами алмайтыны – орыс тіліне қатысты әлгі аталған мемлекеттік, ғылыми орындар тек Ресейде ғана. Сол сияқты украин тіліне қатысты құзіретті органдар Украинада ғана. Тіл де, мәдениет те өзінің орнында ғана, ұлттық мемлекетінде ғана шындап ғылыми тұрғыдан дами алады. Ал Қазақстан Үкіметінің міндеті – диаспоралардың өз тілін, мәдениетін, әдет-ғұрпын сақтауына жағдай жасау.

Мінеки, ұлттық мәдениеттің басымдылығы осындай жағдайлардан барып туындайды. Ұлт пен диаспораны бір ұғымға айналдыру – бұл да отарлау саясатынан қалған сана.

Қысқасы, көп этносты мемлекеттерде негізгі басымдылыққа ие болған ұлттық мәдениет болмай, бәрі де бірінші орынға ұмтылса, ондай елде түбегейлі тыныштық орнату мүмкін емес…
* * *
… Тіл мәселесінің … жеке бастың да шаруасы екенін ұмытуға болмайды. Оқулық жоқ, жағдай жасалмаған деген сөздер - әшейін ақталудың амалы ғана. Егер мемлекеттік жауапты қызметте отырған адам 12 жыл бойына 12 сөз үйренбеген болса, оған өзінен басқа ешкім де кінәлі емес. Жоғары оқу орындарына шетелден келген кейбір ғалымдар бір жылдың ішінде қазақ тілін үйреніп, қазір осы тілде лекция оқып жүр... Айналып келгенде, бұл «мемлекеттік тіл біздің мемлекет үшін аса маңызды нәрсе емес» деген қоғамдық ойдан ғана туатын құбылыс.

Шын мәнінде солай ма?

Біріншіден, мемлекеттік тіл – мемлекеттіліктің атрибуты. Ол – сол елдің халқын біріктіретін, ортақ істерге жұмылдыратын, елге деген перзенттік ықыласты қалыптастыратын бірден-бір құрал. Бір тілде сөйлемеген халық біріге де алмайды.

Қазіргі әлемдік бәсеке жағдайында күшті ұлттар ғана өз мүддесі үшін күресе алады. Күшті ұлт болу үшін күшті мемлекет жасау қажет. Сонда ғана әлемдік өркениет кеңістігінен өзіне тиесілі орынды ала алады. Ал өзінің толыққанды мемлекеттік тілі жоқ ел ешқшанда өзгенің тілімен күшті мемлекет жасамақ емес.

Мемлекеттік тіл Тәуелсіздік деген ұғыммен тікелей байланысты. Тілде жоқ тәуелсіздік – елде де жоқ.
Төлен Әбдікұлы,

жазушы.
Көрегендік деп осыны айт!
... Оларды таптап кетеді
Қазақ тілінің ертеңі баянды болуға тиіс. Өкіметтің, адамдардың тілге деген райы түзелді. Республика көлемінде тәлім-тәрбие беретін мың-мыңдаған ағарту орындары ашылды. Өтпелі кезеңде бірлі-жарым бүйректен сирақ шығаратындар, аяқты шалатындар табылуы мүмкін. Бірақ тіліміз бойын меңдеген дерттен таза айықса, оларды таптап кетеді.
Тахауи Ахтан,

жазушы.
* * *
Ана тілі үшін, туған жер үшін майдан – майдандардың майданы, ең үлкен ұлы майдан екенін ешқашан естен шығармайық. Біз бәріміз сол ұлы майданның мәңгілік сарбаздары екенімізді үнемі ұмытпайық.
Әзілхан Нұршайықов,

жазушы.
* * *

... Жастардың ағылшын тілін және басқа да халықаралық жиында өтімді тілдерді білгені, әрине, артықшылық. Бірақ өз ана тілін құрметтеу сезімі кейін ысырылып қалар үрдіске жол беруге болмайды.

Ұятың боп тұр бетте.

Өзге тілдің бәрін біл,

Өз тіліңді құрметте!

Қазығы – дін.

Сай-сүйегіңді сырқыратады.

Білімнен таяқ жемейсің,

Тіліңнен таяқ жейсің.
* * *

Саясаттан сүрінсең – мертігесің,

Тілден сүрінсең, өзіңді-өзің өлтіресің.
* * *

Тілі қысқаның ғұмыры ұзын.

Тілдің зардабын бас тартады.

Тілің тұнық болса,

Ойың анық болады.
* * *
Ұлттың рухын мықта,

Тілін құпта.

Должны быть обязательно,

Кроме родителей

Четыре корня –

Как четыре матери:

Родная земля,

Родной язык,

Родноя культура,

Родноя история…

Все они –

В облике одной

Собственной матери родной,

Когда любишь свой корень,

Ценишь его, -

Понимаешь боль и любовь

Всех и всего,

Приобретаешь такое же чувство.

К другой земле,

К другому языку,

К другой культуре,

К другой истории…

Қос тармақты тәуелсіздік бағыт алды ӘЛЕМДЕ.

Дәуірдің бас айбынгері – ҚАРЫН ЕГЕМЕНДІГІ,

Қарын тоймай істің алға жылжымасы белгілі.

Оның көзсіз зорлығынан ғасыр көңілі шайлықты.

Ал РУХАНИ ЕГЕМЕНДІК – халқымыздың арманы,

Елдік, ұлттық мүддеміздің сүйеніші, қорғаны.

Тою, баю мүмкіндігін басқа елден де табамыз.

Өз жеріңде ұлтсыздансаң қайғы бар ма оған тең?

Ата-баба Рух сенімін басқаның бұл табанмен.

Рух семсе, бірге тыныс ала алмайсың елменен.

Тілден қашсаң тоғышарсың тек балыққа шөлдеген,

Ешкім баба тілін қорлап бақытты боп көрмеген.

Аз да болмас бұл салада игі қадам, жарқын іс.

Анна тілсіз егемендік – жарты демеу, жарты ырыс,

Ол алқыныс – ұлтсыздыққа бағытталған талпыныс.

Басқа тілде жол ашарсың байлығыңа салалы.

Ерте, кеш пе сені баба ғасырының саналы,

Ызасы мен қасіреті, киесі іздеп табады.

Кеш таққаннан не қайыр бар ар мен намыс белдігін.

Ойлашы өзің, кімге қажет тәуелсіздік-теңдігің,

Қарын мүдде сыртқа тепсе Рух егемендігін?!

* * *
Ұлттық рухтың өзі – ұлы ұғым. Оның жаратылысындағы басты мақсаттың өзі ұлттың ұлттық болмысын сақтау. Ал ұлттық болмыстың материалдық негізі – ел мен жер, рухани негізі – тіл мен діл. Таным таяздығы мен сана таяздығы соңғы екеуін – тіл мен ділді білместіктен туады.

Иманғали Тасмағамбетов,

Хасен Оралтай,

... Мен өзім ана тілінде ағып тұрған, бірнеше шет тілін жетік меңгерген, жан-жақты білімді, ұлтымыздың әдет-ғұрыптары мен салт-санасынан, көне тарихы мен көркемсөз үлгілерінен хабардар қазақтың қыз мінезді сыпайы жігіттерін көргенімде жаным жадырап, көңілім көтеріліп, еліміздің ертеңіне деген сенімім бұрынғыдан да еселеп арта түседі.

Нәмет Келімбетов,

…Біз халқымыздың тіл қазынасының төрт бұрышын түгендеуіміз керек, жазушылардың міндеті – сол тұнып жатқан тұнықты қайта көтеру, ұмыттырмау.

… Халық жасаған жерде тіл де жасайды; қазақ тілінің болашағы өте зор. Біздің тіліміз байи бермек…іргелене бермек.

Мұхтар Мағауин,

* * *
Сөз – жанның тілі. Ән – жүректің мұңы, тіл – рухтың үні!

… Күнәнің ең ауыры - өз тіліңнен өгейлену. Ана сүтін емген екенсің, өз тіліңді иемден. Өз рухының үнін өз кеудесінде өшірген жан өзгеге опа бермейді. Опасыз да, ождансыз да, отансыз да солардың арасынан шығады! Тәңірім тексіздіктен сақтасын!..
Исраил Сапарбаев,

ақын.
* * *
Қанша тілді білсең де ана тілінде түс көресің.

... Ана тілі – бір буыннан бір буынға берілетін рухани байлықтың көзі.

… Алматыға Иманғали келді… 2006 жылдан бастап Алматы қаласында іс қағаздары мемлекеттік тіл – қазақ тілінде жүргізіледі деген шешім шығарып, кім қай мезгілде көшетінін белгілеп берді. Кім қарсы шықты? Ешкім. Көрдіңіз бе, барлығы бас жақтан, басшының талабынан. Іс істегендікі емес, істете білгендікі.

… Қазақстанда тұрып өз тілімді білмесем ұят емес, ал қазақ тілін білмеуім маған үлкен күнә.

… Қазіргі қазақ тілі – бағы ашылып тұрған тілдей. Соның бағын байламай, өрісін кеңейтсек.

… Біз көп ұлтты мемлекетте өмір сүреміз деп қазақша сөйлеуді қойдық, қазақша сөйлессек басқалары түсінбейді деп, тілімізбен бірге дініміз, дінімізбен бірге өзіміз де арзан қолды, болмашы ғана мәртебеге ие болдық. Әлі де сол ұлтсыздану дертінен айырыла алмай келеміз.

… Биліктің тілі де – орыс тілі, тілдің де билігі орыста болғаны рас. Егер бір апта барлық ақпарат құралдары, кеңселердегі іс қағаздар, басқа тірліктер тек қазақ тілінде жүргізілсе, еліміздің төрттен үш тұрғыны өзін шет мемлекетте жүргендей сезінер еді. Басқа ұлттардың интеллигенциясы күні үшін қызмет етіп, дінін, тілін сақтаса, біз орысқа тым жақындап, орысқол болған сайын өркениетті боламыз деп сендік.

Амангелді Айталы,

… Қазақстанның идеалында ұлттық интеграциялану мен ерікті түрде ассимиляциялану берік мақсат ретінде жария етіледі… XIX ғасырда орыс казактарының ассимиляцияға түскендігі соншама, олар көшпелі өмір салтына еніп, қазақ киіз үйлерінде өмір сүріп, өзара қазақша сөйлесетін болды.

… Этноцентризмнен лингвоцентризмге өту – қазақтың ең басым бағыты. Қазір біз қазақтың озық топтары ұлттың ең басым белгісі қазақ тілін білуге ойысуы қажет деп санаймыз. Басқаша айтқанда, шыққан тегіне бола қазақ деп санауға болмайды, кімде кім қазақтың құндылықтарын бойына сақтаса – сол қазақ. Егер истеблишментті тіл принципі бойынша қайта қалпына келтірер болсақ, онда орыс тілді қазақтар чиновниктік қызметтегі орындарын босатуы тиіс болмақ. Олардың орнын лингвоцентризм принципін жүзеге асыру барысында қазақ тілін меңгерген, шыққан тегі қазақ еместер басады…
Әзімбай Ғали,

тарих ғылымының докторы.
* * *
Ұлттық тіл – мәдениеттің негізі және іргетасы.

… Өз ұлтына, тіліне, мәдениетіне салқындық білдіру – ақ сүт берген анасының омырауын тістеумен бірдей жабайылық.

Қазақ үшін өркениеттің үш қазығы керек: еркін экономика, әділ сот, құдайға өз тілінде құлшылық ете білу.

Қасым Аманжолов айтқандай, әр отбасына «шағын мемлекет» деп қарайтын болсақ, «шағын мемлекетіміздің» тілі – қазақ тілі.

* * *

Ұлтымның да, тілімнің де болашағына сенемін. «Мың өліп, мың тірілген» демекші, қазақ небір зұлматты жылдарды басынан өткерсе де, өзінің ұлттық сипатын, тілін, дінін жоғалтқан жоқ. Ұлан-байтақ жерімізді жаудан күшпен ғана емес, сабырлы саясатымызбен, дана тоқтамдарымызбен, бәтуаға беріктігімізбен қорғадық...

* * *
Әр қазақ жер жүзіндегі басқа ұлт өкілдеріндей өз тілін жетік білуі шарт. Сосын барып өзге тілдерді игеру керек. Ұлттық құндылықтардың өз тілінен басталатынын ешқашан естен шығармауға тиіспіз.

... Тіл тек қарым-қатынас құралы емес, оның ішінде ұлттық сана-сезім, халықтың тарихы, әдет-ғұрпы, мәдениеті жатыр. Және бір елдің халқы өз тілінде сөйлесе, ол – сол елдің тұтастығының белгісі. Тілдің бірнеше қырлы функциясы бар. Тіл - өте бай, халық өміріне ерекше әсер ететін организм.

Іс қағаздарын мемлекеттік тілге көшіру, не болмаса троллейбусс пен автобустарда мемлекеттік тілде хабарландыру беру секілді мәселелерді көтерсеңіз, бұл – көп қырлы дүниенің әр қырын бөлек-бөлек қолға алу деген сөз. Ал іс қағаздарды мемлекеттік тілге көшіруді біртұтас, бірқалыпты деңгейде жүргіземін десеңіз, әңгіме басқа. Дүние жүзінің тәжірибесіне сүйенсеңіз, сіз қай мемлекеттің азаматы болам десеңіз, сол мемлекеттің тілін білуіңіз шарт. Онсыз сізге азаматтық бермейді. Осы тұрғыда Конституцияның 7-бабына тағы бір сөйлем қосу керек: «Қазақстанның әрбір азаматы мемлекеттік тілді білуі шарт» деп. Сонда біз жаңа айтқан көп қырлы дүние өзінен-өзі біртіндеп қалпына келеді.

... Жастарды патриотизмге тәрбиелеудің ең бірінші жолы – оның өз тілін жетік білуі дер едім. Ана тілін білмесе, қазақ жастарын мемлекеттік жұмысқа жолатпау керек. Ондай адамдар Үкімет мүшесі болмауы қажет. Қазақ бола тұрса да. Сонда ғана олар мәселенің байыбына барып, түсіне бастайды. Патриотизм оңайлықпен келмейді. Өзбекстанда сіз тәулік бойы өзбек телеарнасын көріп, өзбекше радио тыңдайсыз. Бұл ешқандай әсіре ұлтшылдық емес. Бұл – олардың пісіп-жетілгендігі, саяси сауаттылығы.

Болатхан Тайжан,

саясаткер.
* * *
Конституцияға шындықты жазайық: қазақ тілі – мемлекеттік тіл және оны білу республиканың барлық азаматтарына міндет болып табылады.
Дос Көшім,

«Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы.
* * *
Қазақ тарихы, қазақ ұлтының мәдениеті мен тілі, жалпы қазақтың тағдыры бүгінгі саясатқа тікелей байланысты. Тәуелсіздік алдық деп жариялағаннан бері қарай өкімет қазақ тілін дамытатынын айтып, уәде беріп келе жатыр. Бірақ не тілімізді, не мәдениетімізді өзінің тиісті деңгейіне әлі көтере алмай отырмыз. Менің ойымша, бұл бір партияның немесе бір топтың ғана емес, мемлекеттің, оның басшысынан бастап бүкіл халықтың міндеті, парызы болуы тиіс. Бұл іске, ең алдымен, қолында билігі бар өкімет жауапты.

Қазақ тілінің дамуы мемлекеттің қауіпсіздігіне тікелей қатысты, яғни ұлттық қауіпсіздік қазақ тіліне тікелей бағынышты. Қазақ тілінсіз мемлекет аяғынан тұра алмайды.

Қазір қазақ тілін дамытуға бюджеттен бөлінетін қаржы аз. Бұған дейін мемлекеттік тілге 100 миллион теңге бөлініп келді... Бұл қай жыртығымызға жамау бола алады? 100 миллион теңге дегеніміз – шенеуніктің астына мініп жүрген бір көлігінің ғана бағасы.

... Шекара мәселесі, дүниежүзілік ұйымдарға кіру бөлек әңгіме де, өз тілімізді дамытып, өз тілімізде еркін сөйлеу, еліміздегі барлық азаматтардың ұлтына, ұлысына қарамай, түгелдей қазақша сөйлеуі, яғни мемлекеттік тілді қағаз жүзінде емес, іс жүзінде мойындау басқа мәселе. Ұлттық қауіпсіздік мәселесі де тек сол кезде ғана шешіледі. Өйткені ол ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттен бастау алады.

… Ұлы Гете өзінің ана тілі – неміс тілінің мүшкіл халі туралы 1817 жылы былай деп жазды: «Германия … в своем научном и дипломатическом обиходе изъясняться на чужих языках, а посему не имела возможности совершенствовать свой совственный. Даже говоря о давно знакомых предметах, мы все чаще прибегали к иностранным словам и оборотам, … так что в конце концов немцы нигде не чувствовали себя дома и всего менее – у себя на Родине» (В.Гете. Собр. Сочин. 3 том. 218-стр.).

Орыстың тілі де – 150 жылдай француз тілінің астында жаншылып жатып, күлден түрегелген тіл. XVIIІ-XІX ғасырларда өздерінің ұлттық тіліне көлеңке түсіргені үшін орыс классиктері мен ғалымдары француз тілін де, оның әдебиетін де жек көрді. Оған небір теріс теңеулерді таңып бақты. “Лихорадочный, ... французский романтизм.., … увлекся ли кто-нибудь из наших талантливых писателей этими неестественными, … так называемой, бог знает почему, юной, но в самом-то деле той же дряхлой, но только на новый лад, французской литературы…” деп ызалана сөйледі В.Г.Белинский («Гамлет – драма Шекспира». 3-стр.).

Өзінің ғылыми еңбектерінің біразын латын тілінде жазған М.Ломоносов орыс тіліне қатер төнген кезде, химиясы мен физикасын ысырып қоя тұрып, орыс грамматикасын жазуға кірісті.

… Әлемдік тіл білімі ғалымдарының дәлелдеуі бойынша тіл өзінің кішілігінен өлмейді, қандай ірі тіл болса да, егер ол қолдануға қолайсыз, көріксіз әрі үйренуі қиын болса, алдымен сол тіл өледі. Ұлттық тілдің беделіне де тікелей байланысты. Ал халықаралық деңгейдегі ондай бедел біздің мемлекетте бар. Біз тілімізді жолға қоюда осыны пайдалануымыз қажет.
Оңайгүл Тұржан,

ақын.
* * *
… Мемлекеттік қызметте болып, мемлекеттік тілді білмеу немесе білгісі келмеу – міне, бұл келіспейтін келеңсіздік.

Бекет Тұрғараев,

Владимир Козлов,

Ана тілің – көзің мен жаның.

Білімді өміріңе азық ет.

Қорғанба, дос, қорғанба.

Сен де адамның бірісің,

Ана тілің болғанда.

Абай қалай ұлы болған.

Сол Абайдың өзі де,

Тілінің құлы болған.