Умкд 042-18 02/03-2013 № басылым 2013



бет1/14
Дата05.07.2018
өлшемі0,75 Mb.
#47286
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14

УМКД 042-18-7.1.02/03-2013


№ __басылым «__» __2013

беттің -сі




ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

СЕМЕЙ қаласының ШӘКӘРІМ атындағы МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ



СМЖ 3-деңгейдегі құжаты

УМКД

УМКД 042-18-7.1.02/03-2013





УМКД

«Азық-түлік өнімдері технологиясының негіздері» пәні бойынша оқу-әдістемелік материалдар



№ __басылым

«__» __2013




ПӘННІҢ ОҚУ-ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«АЗЫҚ-ТҮЛІК ӨНІМДЕРІ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ»




5В072700«Азық-түлік өнімдерінің технологиясы»

білім бағдарламасы бойынша




Оқу-әдістемелік материалдар

Семей

2013




Мазмұны


1.

Глоссарий

4

2.

Дәрістер

4

3.

Зертханалық сабақтар

90

4.

Студенттердің өздік жұмысы

111












  1. ГЛОСАРИЙ

МЕМСТ - мемлекеттік стандарт

рН - орта көрсеткіш

СОМО – сүттің құрғақ заттары

ЭН – экспериментті нәтижелер

ПТ – тәжірибелік талдау


  1. Дәрістер

Дәрістердің негізгі пән бойынша тақырыптарды теориялық негізде жеткізе білу болып табылады.

1 Тақырып. Тамақ өнімдерінің химиялық құрамы.

Дәріс жоспары:

1. Неорганикалық заттар:

1.1. Су

1.2. Минералды заттар



2. Органикалық заттар

2.1. Көмірсу

2.2. Май

2.3. Белок



  1. Неорганикалық заттар

    1. Су.

Су. Барлық өнімдердің құрамы судан тұрады. Су (H2O) ағзаның өмір сүруінде үлкен роль атқарады.

Клеткадағы барлық құрамды бөлмдер (адам денесінің массасына 2/3). Су-бұл орта, ағзадағы барлық негізгі сұйықтардың арасын байланыстырып және клеткаларға әсерін тигізеді (қан, лимфа, тамақтық шырындар). Судың қатысуымен зат алмасу, термореттегіш және биологиялық процестер жүреді. Тері мен шығаратын ауамен, зәрмен су ағзадан алмасудың зиянды өнімдерін шығарады.

Жасына, физикалық жүктемеге және климттық жағдайға адамның суға тәуліктік қажеттілігі 2-2,5 л. Сумен ағзаға 1 л су, ал тамақпен 1,2 л, зат алмасу процесінде 0,3 л су пайда болады.

Тамақ өнімдерінде судың мөлшері әр түрлі: жеміс-көкеністерде - 70-95 %, етте – 38-78 %, балықта – 57-89 %, сүтте – 88 %, жармада – 10-14 %, қантта - 0,14%.

Өнімдерде су бос және байланысқан түрде кездеседі. Бос күйде ол өнім бетіндегі клеткалық шырында болады. Байланысқан су өнімдер заттарының қосылыстарында болады. Суды азпаздық өңдеуде бір түрден екінші түрге өтеді. Картоп пісіргенде бос су крахмалдың клейстеризациялау процесінде байланысқан түрге ауысады.

Өнімде су көп болса, онда тағамдық құндылығы төмен және сақтау мерзімі аз болады, өйткені су микроорганизмдер мен ферментативтік процестердің дамуының жақсы ортасы болып келеді, соның нәтижесінде тамақ өнімдері бұзылады. Тез бұзылатын өнімдерде (сүт, ет, балық, жемістер, көкеністер) ылғал мөлшері үлкен, ал тез бұзылмайтындарда (жарма, ұн, қант) аз.

Су мөлшерінің көбеюі немесе азаюы өнім сапасына әсер етеді Сәбіз, жасылдар, жемістер және нанның ылғалдылығы төмендегенде тауарлық түрі, дәмі және түсі нашарлайды, ал жарма қант және макарон өнімдерінде жоғарлайды. Көп өнімдер су буларын сіңіреді, оларда гигроскопиялық қасиеті (қант, тұз, кепкен жемістер, кепкен нан) бар.

Өнім ылғалдылығы массаның тұрақты санымен кептірілуімен анықталады. Ішуге және тамақ дайындауға арналған суды қолдану берілген талаптарға сәйкес жүргізіледі. Олның температурасы 8-12 0С, мөлдір, түссіз, бөгде иіссіз және дәмсіз болмауы керек.

Судың қаттылығы магний және кальций тұздарының болуы береді Стандарт бойынша 7 мг экв/л болуы керек. Қатты суда көкеністер және ет нашар піседі, өйткені өнімдегі белокты заттар кальций және магнийдің сілтілік тұздарымен ерімейтін қосылыс құрады. 1 л суда 3 шек таяқшасынан көп емес жіберіледі.


    1. Минералды заттар.

Минералды (органикалық емес) заттар тағам өнімдерінің міндетті құрамдық бөлігі. Олар минералдық тұздар, органикалық қышқылдар және баса органикалық қосылыстар құрамына кіреді. Адам ағзасында минералды заттар ауыстырылмайтындарға жатады, бірақ энергия көзі болып келмейді.

Тамақ өнімдеріндегі минералды заттар мөлшеріне байланысты макроэлементтер - өнімдерде көп мөлшерде болады, микроэлементтер – аз мөлшерде, ультрамикроэлементтер - өте аз мөлшерде.



Макроэлементтер. Оларға кальций, фосфор, магний, темір, калий, натрий, хлор, күкірт.

Кальций (Са) – ол ағзада сүйек, тіс құру үшін қажет, жүректің жүйке жүйесінің жақсы жұмыс істеуіне қажет, бойға әсер етеді және жұқпалы ауруларға ағзаның қарсы тұруын жоғарлатады. Кальций тұздарымен сүт өнімдері, жұмыртқа, нан, бұршақ тұқымдастар бай көз болып табылады. Кальцийге ағзаның тәуліктік қажеттілігі 0,8 г1.

Фосфор (Р) – сүйек құрамына кіреді, орталық жүйке жүйесінің функциясына әсер етеді, ақуыздар мен майлар алмасуына қатысады. Фосфордың ең көп мөлшері сүт өнімдерінде әсіресе ірімшікте, сонымен қоса жұмыртқа, ет, балық, уылдырық, нан, бұрщақ тұқымдастарда бар. Фосфорға ересек адамның қажеттілігі 1,2 г тәулігіне.

Магний (Mg) – жүйке бұлшықетінің қоздыруына, жүрек жұмысына әсер етеді, тамыр кеңейткіш қасиеті бар. Магний хлорофилдің құрамдық бөлігі және өсімдік тектес өнімдердің барлық түрінде болады. Ал жануар өнімдерінде сүтте және етте көп. Магнийдің тәуліктік қажеттілгі 0,4 г.

Темір (Fe) – қан құрамын нормалауда маңызды роль атқарады. Ол гемоглабин құрамына кіреді және ағзадағы тотығу процестерін белсенді қатысушысы болып келеді. Өсімдік және жануар тектес өнімдер темірдің көзі: бауы, бүйрек, жұмыртқа, арпа жармасы, қара нан, алма, жидектер. Темірге тәуліктік қажеттілік 0,018 г.

Калий (К) – адам ағзасында су алмасуды реттейді, сұйықтық шығуды қатайтады; жүрек жұмысын жақсартады. Калтий кепкен жемістерде (өрік, мейіз, қара өрік), ас бұршақ, үрме бұршақ, картоп, ет, сүт, балықта көп болады. Адамға тәулігіне 5 г-ға дейін калий қажет.

Натрий (Na) – калий сияқты су алмасуды реттейді, ағзада ылғалды ұстайды, ұлпалардың осматикалық қысымын ұстап тұрады. Натрий мөлшері тағам өнімдерінде аз болады, сол себептен оны ас тұзына (NaCI) қосады. Ағза жасына байланысты натрий тәуліктік қажеттілігі 4-6г.(10-15 г ас тұзы).

Хлор (CI) – ұлпаларда осматикалық қысымды реттеуеде және қарында тұз қышқылының (НCI) пайда болуына қатысады. Хлор негізінен ас тұзымен түседі. Хлорға адамның тәуліктік қажеттілігі 5-7 г.

Күкірт (S) – кейбір амино қышқылдар, В1 витамині, инсулин гармонының құрамына кіреді. Күкірттің көзі ас бұршақ, арпа жармасы, ірімшік, жұмыртқа, ет, балық. Адамның күкіртке тәуліктік қажеттілігі 1 г.

Микроэлементтер және ультромикроэлементтер. Оларға мыс, кобальт, иод, фтор және т.б.



Мыс (Сu) және кобальт (Co) – қан айналымына қатысады, ол жануар және өсімдік тағамдарында аз көлемде болады: сиыр бүйрегі, балық, қызылша және т.б.

Йод (І) – қалқанша безінің құрылуына және жұмысына қатысады. Йод ағзаға аз түссе қалқанша безінің функциясы бұзылады, зоб ауруы дамиды. Йодтың көп мөлшері теңіз суында және орамжапырақта, балықта концентрленген. Йодтың аз мөлшері тау аумақтарының өнімдерінде, онда йодталған тұз жеткізіледі. Йодтың тәуліктік қажеттілігі 0,15 мг.

Фтор (F) - тіс және қаңқа сүйектерінің пішінденуіне қатысады. Фтор негізінен ас суында болады.

Ағзаға микроэлементтердің түсу нормасы көп болса, улануға әкеледі. Стандарт пен өнімдерде қорғасын, мырыш, цинк, болуы жіберілмейді, ал қалайы және мыс мөлшері шектелген. Солай 1 кг өнімде 5 мг көп емес мыс (томат пастасынан басқа), қалайы 200 мг көп емес болу керек.

Ересек адамның ағазының минералды заттарға тәуліктік қажеттілігі 20-25г. Тамақта минералды заттардың дұрыс қатынасы маңызды болып келеді. Тамақта кальций, фосфор және магний қатынасы 1:1,5:0,5 болу керек.

Өнімдерді жандырған кезде органикалық қышқылдар жоғалады, ал минералды заттар күл күйінде (күлді заттар) қалады. Әр түрлі өнімдерде күл құрамы және мөлшері бірдей емес; Күл құрамы 0,05-2 %, өзгеріп отырады: қантта – 0,03-0,05, Сүтте – 0,6-0,9, жұмыртқа – 1,1, бидай ұнында – 0,5-1,5. Күлділік кейбір тағам өнімдерінің сапалы көрсеткіші болып келеді, мысалы, ұн. Күлді заттардың мөлшерінің максималды нормасы стандарттарда көрсетіледі.


2. Органикалық заттар

2.1. Көмірсу

Көмірсу – бұл органикалық заттың құрамына, көмірсу, сутегі, оттегі кіреді. Заттардың аты – көмірсу және су түсіндіріледі. Жасыл өсімдіктер мен көмірқышқылымен, сумен және күнің энергиясы әсерімен синтезделеді. Сондықтан бұлардың көп бөлігі тіндегі өсімдік тектес заттардың (80-90 % құрғақ заттар) және тіндегі жануар тектес заттардың (2 %).

Көмірсулар адам азығында басым болады. Олар тіршілікте энергия негізгі болып келеді.

Құрылымның тәуелділігінде көмірсулар моносахардтерге (қарапайым қанттар), дисахарид, моносахаридтердің екі молекуласынан құрылған, және полисахаридтер – заттың жоғары молекуласы және көптеген моносахаридтерден құрылған.

Моносахаридтер - қарапайым қанттың, көмірсудың бір молекуласын құрылушылар. Оларға глюкозаны, жеміс шырын, галактозаны, маннозды тасымалдап отырады. Формуламен оларды 6Н12 айтылады. Ақ түсті кристалды зат, суда жақсы ерігіш қасиеттеріне ие.

Глюкоза - бұл (жүзім қанты) – ең көп тараған мононсахарид. Жидектерде, ұрықтарында, адам қанында және малдың (0,1%) болады. Глюкоза тәтті дәм беретін, адам ағзасында жақсы қорытылады, Асқорыту процесінде ешқандай өзгерістер туындамайды.

Фруктоза - ол (жеміс-жидек қанты) ұрықтарда, жидектерде, көкөністерде, балда болады. Ол өте ылғал жұтқыш. Тәттілік жағынан олглюкозаның 2,2 жоғарырақ.

Галактоза - ол – сүт қантының құрама бөлігі. Ол тәттілігімен ерекшеленеді, табиғи түрде кездеспейді .

Маниоза - ол - жеміс-жидектерде болады .

Дисахаридтар - олар көмірсулар, моносахаридтердің екі молекуласынан ­құралған. Оларға сахарозаны, мальтозаны, лактозаны тасымалдап отырады. Олардың құрамы мына формуласымен 12H22O11 белгіленеді.

Сахароза - ол (қызылша қанты) көптеген ұрықтарда және көкөністердің құрамына енеді. Әсіресе қызылша қантында көп кездеседі, қант өндірісіне арналған шикізат болып келеді. Сахароза қантта және шақпақ қантта - 99,9%, ол тәтті дәмді, түссіз, кристалды болып келеді, суда өте жақсы ериді, мальтоза табиғи азық - түлік ­ өнімдерінде болады.

Лактоза - ол (сүт қанты) тәтті дәммен ерекшеленеді. Сүтте (4,7 %) болады. Басқа дисахаридтермен салыстырғанда тәттілігі жағынан кемірек.

Дисахарид әлсіз қышқылдармен жылытқанда, ферменттермен немесе микроорганизмдермен гидролизденеді, қарапайым қант пайда болады. Сахароза бөлінгенде глюкоза мен фруктозаның мөлшері бірдей болады.

С12Н22О11+ Н2О → С6Н12О6+ С6Н12О6

Инвертті қант пен моносахаридтердің қоспасын алу процесі инверсия деп аталады. Инвертті қант жоғары қонымдылықпен, тәтті дәмге ие болады және гигроскопиялық үлкен, ол негізінен балда болады.

Моно және дисахаридтер қанттар деп аталады. Барлық суда еритін заттарды, өнімдерді кулинарлық өңдеу және сақтауда келесі жағдайларды ескеру керек. Қантты жоғары температурада өңдегенде (кармелен, кармелан, кармелин) ашты дәмді және қоңыр түсті заттар. Қанттың бұл өзгерістерін кармелизация деп атайды. Кармелизация процесі – пісірумен түсіндіріледі. Қант микроорганизмдердің әсерінен ашиды, бұл сүт қышқылды өнімдерді өндіруде болады (ірімшік, айран). Ашытқы әсерінен қанттың спиртті ашуына, этил спиртінің және көмір қышқылды газдың әсері сонымен қатар қамырдың ашуы.



Полисахаридтар – бұл жоғары молекулалы көмірсу, жалпы формуласы (С6Н10О5). Оларға крахмал, клечатка, гликоген, инсулин жатады. Полисахаридтер тәтті дәммен ерекшеленеді және қант тектес емес көмірсу деп аталады. Бұл зат, клеткадан басқасы, ағзадағы энергия көзі болып табылады.

Крахмал – адамға арналған керекті көмірсу, тамақтанудағы көмірсудың жалпы мөлшері 80 % құрайды, глюкозаның көп молекуласынан тұрады.

Крахмал өсімдік өнімдерінің құрамында: ақ бидайда – 54 %, күріште – 55 %, ас бұршақта – 47 %, картопта – 18 %. Ең ірі ақ бидай және картоп крахмалы, ең кішісі күріш крахмалы. Крахмал суда ерімейді. Жылы суда ақ бидай крахмалы өседі, судың көп мөлшерін өзіне сіңіреді және жабысқақ клейстер масса түрінде колойдты ерітінді түзеді. Бұл процесс – клейстеризация деп аталады. Онда крахмал 200-400 % суды жағады және өнімнің массасын жоғарлатады, дайын өнім пайда болады. Қышқыл және ферменттің әсерінен крахмал гидролиз әсерінен глюкозаға дейін айналады. Бұл процесс – адам ағзасында жүреді. Крахмалдағы гидролиз процесі әсерінен қышқылды қанттану деп атайды. Крахмал йодпен көк түске боялады және өнімде боялуын анықтайды.



Клечатка – полисахарид, өсімдік тінді клеткалардың құрамдарына кіреді және целюлоза, клечатка суда ерімейді, адам ағзасында ісінбейді. Клечатканың көп түрі: жемістерде, ұрықтарда, жарма, ұн өнімдерінде, төменгі сорттарында (2 %) болады. Кейінгі уақытта зертханалық жағдайда клечаткалардың гидролизін қышқыл көмегімен жай қант алады, болашақта өнеркәсіптік қолданыстар табады.

Гликоген – жануар крахмалы, негізінен бауыр және бұлшық етте болады. Гликоген адам ағзасында энергия береді және глюкозаға дейін айналады. Гликоген тамақ өнімдерінде энергия көзі болып табылады. Гликогенді суда еріткенде, йодпен бояғанда қою қызыл түс пайда болады.

Инулин – гидолиз процесінде фруктоза пайда болады, ыстық суда ериді, коллойдты ерітінді болып табылады. Ол тапинамбурда және цикория тамырында болады. Адам ағзасында 1 г көмірсу 4 ккал (16,7 кДж) бөледі. Көмірсудың адамға күнделікті қажеттілігі орташа 275-586 г, энергия шығынын қарастырғанда, жасына және жынысына олардан 15-20 % қант құрауы керек. Тамақ өнімдеріндегі әр түрлі көмірсу мөлшері: картопта – орташа 19,7 %, балауса жемістерде – 8 %, жарма – 70 %, нанда – 45 %, сүтте -4,7 %.

Пектиді заттар – бұл заттар өндірілетін көмірсу құрамына жеміс және ұрықтар кіреді. Оларға пектин, протопектин, пектин қышқылы жатады. Протопектин құрамына клетка аралық пластин клетка араларын қосады. Пектин суда ериді, жемістер мен көкеністерде болады. Қантпен қайнатылғанда – (65 %), қышқылмен – (1 %). Пектинді заттарға алма, абрикос, слива, қара өрік өте бай. Олардың құрамында пектинді заттар орташа 0,01-2 %.

2.2. Май

Май – бұл күрделі эфир, глицириннің үш атомды спирті және май қышықылы. Адам тамақтануында үлкен роль атқарады. Майлар адам ағзасындағы барлық зат алмасуға және белоктың синтезделуіне, көмірсу, Д - витамин, гормондар. Ағзаның ауруларына қарсы тұрулығы артады.

Қаныққан май қышқылдары пальмитинді май қышқылдары (С15Н31-СООН) және стеаринді (С17Н35-СООН). Бұл қышқылдар негізінен жануар майлары (қой, сиыр). Қанықпаған май қышқылдарына олейнді (С17Н33-СООН), линолді (С17Н31-СООН), линоленді (С17Н29-СООН), арахидонды (С19Н31-СООН). Бұлар өсімдік майларында болады.

Май қышқылдарның химиялық құрамы – май консистенциясына әсер етеді. Бөлме температурасына қатты болады және сұйық болады. Қой майының температурасы 41-510С, шошқада – 33-46 0С, сиыр майында – 28-34, күнбағыс майында – 16-19.

Майлар суда ерімейді, кейбіреулері органикалық еріткіштерде (керосин, бензин, эфир) ериді. Май сумен қосылып эмульсия пайда болады және судың бетіне шариктер пайда болады. Бұл май құрамдарын тамақ өндірістерінде майонез өндірісінде қолданады. Сақтау процесі кезінде жоғары және свет әсерінен майлар қышқылданады. Ауа оттегісімен, жаман дәм мен иіс пайда болады. Майлар тез қышқылданады, әсіресе қанықпаған май қышықылдары.

Судың әсерінен, жоғары температура әсерінен, қышқыл, сілті, ферменттермен майлар гидролизденеді. Май тәріздес заттар құрамына табиғи майлар фосфатиттер мен стеариндер, майда еритін витаминдер және ароматты қосылыстар, олардың тағамдық құндылығын көтереді. Ашуда 1 г майда 9 ккал (37,7 кДж).

Майлар тағам өнімдерінің дәмін жақсартады, қуырған бір қалыпты ұстайды. Ароматты және бояғыш заттарды арластырғанда жеміс, пасерлегенде және қуырғанда, тамақ өнімдеріне түс және ароматты иіс береді. Өнімнің барлық массасына май жеңіл құрлымды, органикалық құрамын және тағамның жалпы тамақтану құрамын бағалылығын жоғарлатады.

Жасына байланысты, жынысы және адамның еңбек кту түрімайдың тәуліктік тұтыну нормасы 60-154 г, олардың 30 % өсімдік майының қанықпаған май қышқылдарының көзі болып табылады және 20 % сары май, виаминдерге май.

Тамақ өнімдерінің барлық майларын, әр түрлі мөлшерде: етте – 1,2-49 %, балықта – 0,8-30 %, сүтте – 3,2 %, сары майда – 82,5 %, күнбағыс майында – 99,9%.


    1. Белок.

Бұл күрделі органикалық қосылыс, құрамына көмірсу, сутегі, оттегі, азот, сонымен қатар құрамына фосфор, сера, темір және т.б. элементтер кіреді. Белок – адам ағзасындағы биологиялық тағам. Белок – энергия көзі және негізг гормондар мен ферменттердің негізгі өмірлік әрекеттеріне қызмет етеді.

Белок – амин қышқылдарынан тұрады және араларыин байланыстыратын шынжыр болады. Адам ағзасына белок тамақтан аминқышқылдарына айналады, сонан белок синтезделеді.

Белок, барлық кешенді ауыстырылмайтын амин қышқылдарды толық деп атайды. Олар сүтте, тауық жұмыртқасында, етте, балықта, сояда. Белоктағы ауыстырылмайтын амин қышқылдары толық емес деп аталады.

Белоктар құрамын байланысты екі топқа бөлінеді. Жай (протеиндер) және күрделі (протеидтер).

Жай белоктар амин қышқылдарынан тұрады. Оларға альбумин (сүтте, жұмыртқа), глобулин (етте, жұмыртқада) глютениндер (бидай).

Күрделі белоктар жай белоктардан тұрады (көмірсу, фосфатидтер, бояғыш заттар және т.б.). Көпттараға түрі болып сүт казеин, жұмыртқа вителлин және т.б.

Белок динатурацияға түскенде суда ериді, адам ағзасында жақсы сіңеді.

Ет және балық коллагені суда ерімейді, қышқыл және сілті суда глютинге айналады.

Тмақ өнімдеріне белоктар ферменттер және қышқылдар, сілті әсерінен амин қышқылдарына гидролизденеді. Бұл процесс шырын дайындағанда, ет сорпасында болады немесе тоамт пен сірке толтырылғанда.

Белоктар теста дайындағанда ісінуге негізделген. Бұл құрам самбук, муссов дайындағанда қоланылады. Ағзаға сіңуі 1 г белок 4 ккал (16,7 кДж) бөлінеді.

Жасына байланысты, еңбек ету түріне байланысты орташа 58-117 г белок қажет етеді. Жануар тектес белоктар 55 % құрайды. Өнімдегі белок құрамы: етте – 11-20 %, балықта – 8-23 %, сүтте – 2,8 %, жұмыртқада – 12,7 %, жармада – 7-13 %, нанда – 6-8 %, жемісте – 0,5-5 %.
Бақылау сұрақтары


  1. Тамақтық деп қандай заттарды атайды.

  2. Тамақтық заттар қандай топтарға бөлінеді.

  3. Тамақ өнімдеріндегі су құрамы және сапасының сақталуын қалай әсер етеді.

  4. Тамақтық күл деген не, оның сапасына қалай әсер еетеді.

  5. Көмірсу қандай топтарға және подгруппаға бөлінеді

  6. Клейтеризация процесі қандай процесс

  7. Қант, крахмал, клечатка адамның тамақтануында қандай роль атқарады.

  8. Май және белоктың тағамдық құндылығы неге байланысты

  9. Қандай майлар жеңіл сіңімді және сіңбейтіндерге жатады.

  10. Қандай белоктар ауыстырылатын және ауыстырылмайтынға жатады

Әдебиеттер:

  1. Матюхина З.П. Королькова Э.П. «Товароведение пищевых продуктов». Учебник.-М.:Изд. Центр «Академия», 2000-С.4-17.


2 Тақырып. Тамақ өнімдерінің органикалық заттары, басқа заттары және энергетикалық құндылығы.

Дәріс жоспары

1. Витаминдер

1.1. Суда еритін витаминдер

1.2. Майда еритінвитаминдер

2. Ферменттер

3. Тамақ өнімдерінің қосымша заттары

4. Тамақ өнімдерінің энергетикалық құндылығы

1. Витаминдер

Витаминдер - бұл химиялық табиғаты әр түрлі төмен малекулалы органикалық қосылыстар. Адам ағзасының зат алмасуының химиялық реакцияларының биологиялық реттегіші, ферменттері мен ұлпалар түзуіне қатысады, ағзаның инфекцияменкүресінде қорғаныс қасиетін ұстап тұрады. Өнімдерде ерекше заттар бар екенін орыс дәрігері Н. И. Лунин (1880 ж.) айтқан. Польша ғалымы К. Функ күріштің тартылған заттарынан таза түрін алған. Оған витамин (өмірлік амин) деген ат берген. Витаминдерді зерттеуде отандық ғалымдар Б. А. Лавровжетекшелігінде үлес салған.

Қәзіргі кезде бірнеше ондық заттар ашылды. Адам ағзасына әсері бойынша витаминдерге жатқызуға болады, тамақтануға 20 түрінін ғана маңызы бар. Витаминдерді латын әріптерімен белгілейді. А, В, С және т.б. Сонымен қатар химиялық құрлымына байланысты атаулары бар. Мысалы, С витамині аскорбин қышқылы, В витамині тиамин және т.с.с. Витаминдер адам ағзасымен синтезделеді, сондықтан тағам өнімдері олардың негізгі көзі, соңғы жылдары синтезделген препататтар. Адам ағзасының витаминдерге қажеттілігі мг есептеледі.

Тамақта витаминдердің болмауы – авитаминоз ауруына ұшыратады. Витаминдерді аз тұтыну - гиповитаминоз, майда еритін витаминдерді көп тұтыну гипервитаминозға ұшыратады. Витаминдер барлық тамақ өнімдерінде болады. Кейбір витаминдер өндіріс процесінде витаминделеді, сүт, май, кондитерлік өнімдер және т.б.

Витаминдер еруіне байланысты суда еритін және майда еритін болып бөлінеді. Витамин тәрізді заттарға F және U витаминдері жатады.

1.1. Суда еритін витаминдер.

Ең көп кездесетіні келесілер: С витанмині (аскорбин қышқылы) – цингаға қарсы. Ағзаның тотығу, қалыпқа келтіру процестерінде үлкен роль атқарады, белок, көмірсу және холестерин алмасуға әсере етеді. Тамақта С витамині жетіспесе адам ағзасының әр түрлі ауруларға қарсы тұруы төмендейді. Болмауы цинганы туғызады. Тәуліктік витаминге қажеттілік 70-100 мг. С витамині негізінен балауса жеміс көкеністерде, әсіресе итмұрын, қарақат, қызыл бұрыш, жасыл пиязда, орамжапырақта, қызанақта, алма, картопта болғаны мен жиі тұтынады, витамин көзі болып келеді.

С витамині аспаздық өнімдерге және өнім сақталуына тұрақсыз. Витаминге сәуле, ауа, жоғары температура, су жаман әсер етеді. Қышқыл ортада ол жақсы сақталады. Толық дайындау процесінде витамин сақталуына әсер ететін факторлар есептеледі.

Р-витамині. (Биофлавоноид) тамыр қатайту және буын өткізгіш төмендету әсері бар. Витаминдерге тәуліктік қажеттілік 35-50 мг. Бұл витамин жеткілікті мөлшерде өсімдік өнімдерінде болады.

В тобы витаминдеріне В1, В2, РР, В6, В9, В12, В15, Н, холин және т.б.

В1-витамині. (Тиамин) зат алмасуда, әсіресе көмірсу алмасуда орасан зор міндет атқарады, жүйке жүйесінің жұмысын реттейді. Тамақта витамин жетіспесе жүйке жүйесі жұмысы бұзылады. Жоқ болса авитоминоз (жүйке жүйесі ауруы) ауруына ұшырайды. В1 витамині орташа қажеттілігі тәулігіне 1,1-2,1 мг . Бұл витамин өсімдік және жануар тексес өнімдерде, әсіресе ашытқыда, сортты ақ бидай нанында, ас бұршақта, қарақұмық жармасында, шошқа етінде, бауырда болады. Витамин жылулық өңдеуге төзімді, бірақ сілтілік ортада бұзылады.

В2-витамині. (Рибофловин) өсу процесіне, белок, май және көмір алмасуына қатысады көз көруді нормалайды. В2 витамині жетіспесе тері жағдайы және шырышты қабат нашарлайды, қарын секреция функциясы төмендейді. Витамин жұмыртқа, сыр, сүт, ет, балық, нан, қарақұмық жармасында, жеміс көкеністерде, ашытқыда болады. Жылулық өңдеуге бұзылмайды. Өнімдер мұздатқанда, еріткенде және күн сәлесінде сақтағанда құндылығы төмендейді.

РР-витамині. (Никотин қышқылы) зат алмасуға қатысатын кейбір ферменттердің құрамды бөлігі. РР витамині тамақта аз болса, адам шаршайды, әлсізденеді, ашушаң болады және тері ауруына шалдығады. Витаминге тәуліктік қажеттілік 14-28 г. РР витамині адам ағзасында амин қышқылды триптофан синтезделеді. Бұл витамин өсімдік және жануар тектес өнімде болады: нан, картоп, сәбіз, қарақұмық, сиыр бауырында, және сырда болады. Адам әр түрлі тамақтануда жеткілікті мөлшерде витамин алады. Аспаздық өңдеуде витамин мөлшері біраз ғана азаяды.

В6-витамині. (Пиродоксин) зат алмасуына қатысады, витамин тамақтануда жетіспесе жүйке жүйесі бұзылады, тері және тамыр склепотикалық өзгерістер байқалады. Витаминге тәуліктік қажеттілік 1,2-2 мг. Тамақ өнімдерінде В6 витаминінің мөлшері аз, тамақ рационы дұрыс болмағанда адам витаминге қажеттілігін қанағаттандырады. Витамин аспаздық өңдеуге тұрақты.

В9-витамині. (Фалий қышқылы) адам ағзысында қан айналымды жақсартады, зат алмасуға қатысады, тамақта витамин жетіспесе адам әр түрлі қан аздық туады. Тәуліктік витаминге қажеттілік 0,2 мг. В9 витаминінің тәуліктік қажеттілігі 50-60 % мөлшерін құрайды. Жетіспеген мөлшер тек бактериялы винтаминді синтездеумен толтырады. Витамин жасыл жапырақта, (салат, шпинат, жасыл пияз) көп болады. Витамин жылумен өңдеуге тұрақсыз.

В12-витамині. (Кобаламин) фолий қышқылы сияқты қан айналу процесіне орасан роль атқарады, белок, май, көмірсу алмасуға қатысады. В12 витамині жетіспесе ағзада зиянды қан аздық дамиды. Тәулігіне 0,003 мг қажет. Бұл витамин жануар тектес өнімде ғана болады: ет, бауыр, сүт, сыр, жұмыртқа. В12 витамині аспаздық өңдеуге тұрақты.

В15-витамині. (Пангам қышқылы) ағзаның тотығу процесіне қатысады, жүрекке жақсы әсер етеді. В15 витаминіне тәуліктік қажеттілік 2 мг. Ол күріште, ашытқыда, жануар бауырында, қанында болады.

Холин – белок және май алмасуға әсер етеді, ағзаға зиянды заттарды залалсыздандырады. Тамақта холин болмаса бауырдың майлылық қайта туыуына қабілетті, бүйрек зақымданады, холинге қажеттілік 500-1000 мг тәулігіне. Холин жануар және өсімдік тектес заттарда болады (жеміс-көкеністерде, бауырдан, еттен, жұмыртқа сарысынан, сүттен, дәннен және күріштен басқасында)

Н-витамині. (Биотин) жүйке жүйесін реттейді. Тамақта бұл витамин жетіспесе жүйке бұзылады, тері зақымданады. Биотинге қажеттілік 0,15-0,3 мг тәулігіне, тек бактерияларымен синтезделеді, биотин өнімдерде жақсы таралған. Бірақ аз мөлшерде (бауыр, ет, картоп, және т.б.) болады.Витамин аспаздық өңдегенде тұрақты.



    1. Каталог: ebook -> umkd
      umkd -> Мамандығына арналған Сұлтанмахмұттану ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені
      umkd -> Қазақстан Республикасының
      umkd -> Қазақстан Республикасының
      umkd -> Студенттерге арналған оқу әдістемелік кешені
      umkd -> ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған «Ұлы отан соғысы және соғыстан кейінгі жылдардағы қазақ әдебиетінің тарихы (1941-1960)» пәнінен ОҚытушыға арналған пән бағдарламасы
      umkd -> «Балалар әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5 в 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
      umkd -> ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешенінің
      umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
      umkd -> 5 в 011700- Қазақ тілі мен әдебиеті
      umkd -> «Филология: қазақ тілі» мамандығына арналған


      Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   14




©www.engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет