Юсупова Гулжайна Орынбасаровна қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Ғ. Мүсірепов – көркем сөз шебері

Юсупова Гулжайна Орынбасаровна қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Ғ. Мүсірепов – көркем сөз шебері

Сонымен бірге белгілі бір кезеңге тән, сол кезең тілі туралы мағлұмат беретін әдебиет. Сондықтан әр кезеңдегі жазушылардың көркем туындыларын тану, зерттеу әдеби тілдің кезеңдерін айқындауға мүмкіндік жасайды.

Ақын-жазушылардың әдеби тілге қосқан үлесін, сөз қолданудағы көркемдік, шеберлік қырларын, көркем шығарма тілін зерттеудің мәселелерін қарастырған Р. Сыздықова, Е. Жанпейісов, Х. Кәрімов, Т. Қоңыров, Б. Хасанов, М. Серғалиев, Б. Шалабай, Х. Нұрмұқановтардың және т.б. зерттеулері қазақ көркем әдебиет стилистикасының ғылыми саласы ретінде қалыптасуына өзіндік үлес қосқан еңбектер болып табылады. Ғ. Мүсіреповтің шығармашылығына қатысты кандидаттық диссертациялар қатарына: С.Жұмабековтің «Ғ. Мүсірепов», Ж.Құлбекованың “Ғ. Мүсіреповтің «Оянған өлке, жат қолында» романдары», А.Д. Ибраеваның «Оянған өлке, жат қолында» роман диалогияның шығармашылық тарихы», Ы. Ысмағұловтың «Ғ. Мүсірепов туралы тоғыз толғам» және тілдік тұрғыдан талдау жасаған М. Серғалиевтің «Ғ. Мүсірепов және тіл мәдениеті», Снапова Гүлжанның «Ұлпан» лингвомәдени бірліктер деген еңбектерін атауға болады.

Көркем образ жасауда қажетті көптеген амал-тәсілдер қатарына үлкен маңызға ие нәрсе – кейіпкер тілі. Кейіпкер тілі арқылы өзінің болмыс-бітімі мен қабілетінен хабардар етіп, өз орнын анықтайды. Сол кейіпкер бейнесі артында тұрған әлеуметтік топтың келбетін танытады. К.Еңсебаева қазіргі көркем әдебиеттегі кейіпкер тілінің стильдік қызметін анықтап, кейіпкер бейнесін жасауға қатысатын тілдік-стильдік элементтерді талдайды. Кейіпкер тіліндегі синтаксистік құрылымдардың образ жасауға қатысы жөнінде тұжырымдар жасайды. «Кейіпкер сөзі – жазушының жеке дара баяндау стилінің ерекшелігін ғана айқындап қоймайды. Ол кейіпкердің мінез-құлықтарының қырларын, көзқарасын, психологиясын ашатын бірден-бір көркемдік амал. Персонаж сөзі – кейіпкердің жан әлемін ашатын шығарманың көркемдік кестесінің ажырамас бөлігі»[2,68]. Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы кейіпкерлер жеке тағдырларымен, өзіндік сөз саптауларымен ғана емес, ешкімге ұқсамайтын кескін-келбеттерімен, киім-киістерімен, жүріс-тұрыстарымен де есте қалады. Жазушы кейіпкерлердің сырт бейнесін, бет-әлпетін суреттегенде соған қоса киімін, тұрмысын жан-жақты сипаттап береді.

Ғ.Мүсіреповтің шығармаларындағы сөйлеу тілінің элементтері -қарапайым сөздер. Әр жазушының өзіне тән даралығы сөздерді белгілі бір мақсатта қолданылуынан көрінеді.

Қарапайым сөздер – ауызекі сөйлеу тіліне тән. Ғ.Мүсіреповтің шығармаларындағы кейіпкер тіліндегі қарапайым сөздер, бірінші кезекте кейіпкер мінезін ашуға қызмет етеді. Р.Сыздықова: «Нағыз жазушы кейіпкерін өздері беріп тұрғандай образға сай сөйлетеді. Кейіпкер сөзі оның бейнесін жасауға тікелей қызмет ететін көркемдік тәсілдің бірі болып саналады» [4, 47]. Мысалы:

- Бір пәледен құтылдық па десек, түпке сақтағаның тағы бар екен ғой! Көрінгеннің көтіне кіріп көрген күнің құрысын да сенің! – Ақбала Отарбайға ұрса кірді үйге.

- Сен қатын, жарық қарының не деп кеткеніңді ұмыта қалдың ба? Күліңді көкке ұшырамын демеді ме?

- Ол өз бетімен келген жоқ [25, 208 б.].

Кейіпкер тілінде қолданылған вульгаризмдер қаһарманның ашу ызасын ғана беріп тұрған жоқ, сонымен қатар, оның мінезінің шайпаулығын, дөрекілігін қоса аңғартады.

Ақын тілінің шеберлігі, образ тудыра сөйлеуі, сол арқылы оқырманды тарта алады.

Аталған мысалдарда кейіпкердің аузынан шыққан дөрекі, эмоционалды сөздер, яғни қарапайым сөздер шоғыры ( Өй, арам без!;

Ғ.Мүсіреповтің шығармаларында сөйлеу тілінің стильдік белгісін көрсетудің тілдік құралдардың қатарына ғып, әкеп, дейім, боп, кеп т.б. сөздер жатады. Бұл лексемалардың әдеби тілдегі көрінісі қылып, келіп, дейімін, болып, әкеліп, әкеліп түрінде болуы керек.

Қорыта айтқанда, көркем шығармаларында жазушы кейіпкерді сөз саптау мәнері арқылы түрлі көзқарастарды білдіреді, кейіпкер тілі арқылы оның образын жасайды, кейіпкер портреті де кейіпкер сөзі арқылы беріледі. Кейіпкер тіліндегі тілдік құралдар стильдік мәні жоғары, эксспресивтілігі, эмоционалдылығы басым тілдік тұлғалар.

Ғ.Мүсірепов шығармаларындағы синоним, антонимдердің стильдік қызметі

Ахмет Байтұрсыновқа дейін қазақ тілінде синонимдер туралы айтылған құнды пікір жоқ деуге болады. А.Байтұрсынов «Тіл қисыны» атты мақаласында “синоним“ деген терминді қолданбағанымен, оның қасиетін дәл тауып, айқындап айтып береді. “Біздің қазақ тіліндегі сөздердің бәрін білгеніміз қазақ тілін қолдана білу болып табылмайды. Тілді қолдана білу деп айтатын ойға сәйкес келетін сөздерді таңдап ала білу және сөздерді сөйлем ішінде орын-орнына дұрыстап қоя білуді айтамыз. Бүтін пікірін айтып шығатын әңгіме ішінде жалғыз ауыз амандасу жүзінде әркім әр түрлі сөз қолданады. Бәрінің де ой мақсаты бір, бәрінікі амандық, бірақ, әркім әр түрлі сөз қолданып өзінше сұрайды. Әркім өз қалауынша алып, өз оңтайынша тұтынған сөздер сол адамның тілі болады”[8 ,14],-дейді ұлы ғалым.

Сонымен бірге еңбектері белгілі бір сөз табына қатысты синонимдерге арналған ғалымдарды да атап өтуге болады. Мысалы, зат есім синонимдерін Ә.Болғанбаев, етістік синонимдері М.Серғалиев, О.Жұмашев, А.Османова, сын есім синонимдері Ф.Оразбаева сияқты ғалымдар зерттеген.

Ғ.Мүсірепов тілінде жиі байқалатын құбылыс – синонимдерді қайталау. Ондай жағдайда синоним сөздер өзара қосарланып не бірыңғай қатынаста айтылады. Синонимдерді қайталау – автор тілін әрлендірудің тұрақты тәсілі. Сөздердің мағынасы мен экспрессиясын күшейтіп, көркем дәлдік жасау тәсілі болады. Мысалы: «Өзара амандық – саулық сұрасып болған соң, сол қолым сұп-суық, тырбиған қабырғаларды түгендей өтіп жүрек тұсына барды» [25, 120 б.];

Жоғарыда келтірілген синонимдер – тілдік синонимдер. Тілде олардың тұрақты мағынасы қалыптасып, бәрімізге де түсінікті болып кеткен. Сонымен қатар, сөйлеу процесінде мағыналық жақындығы жоқ сөздер де синоним болуы мүмкін. Бұлар, әсіресе, жазушы тілінде жиі кездеседі. Олардың синоним екені белгілі бір контексте ғана айқындалады да, автордың жеке стиліне тән синонимдік қатарларын құрайды. Мысалы, «жоғары», «ілгері» сөздері осы тұрысында синоним бола алмаса, «босау», «құлау» сөздері де бір-бірімен синоним емес. Ал автор қолданысында синоним ретінде қолданылады. Көз жеткізу үшін контексте көрейік:

Автор шығармаларында синонимдердің барлық түрлерімен бірге фразеологиялық синонимдер де өзінің стильдік сипатымен ерекшеленеді. Мысалы, «Екеуі де көпке дейін тіс жармады» немесе «Бір-бірінің бетіне тура қарай алмады, үндемеді» [20, 140 б.]. Үндемеді, тіс жармады – тұрақты тіркес, синонимдес. Кейіпкерлердің арасындағы қатынасты дәл беру, сөздердің эмоциональдік-экспресивтік реңдерін күшейту – жазушы тілінің әсерлігін арттыра түсетін құбылыс. Ол үшін сөздерді дәл орнына тауып қолдану шарт. Осы тұрғыдан алған мына контекстегі синоним сөз орынды:

Өзі де сүзісіп жүрген байлардың (жан-жануарға тән іс-қимыл арқылы беруінің өзі бай қылығын мысқылдау) «кездесер», «тоғысар» жерлерін «сүзісер жеріміз» дегені ақиқатқа қайшы емес.

Синоним сөздерді таңдап-талғап, ең қажеттісін керекті жерлерінде қолдану шын мәнінде қаламгер шеберлігіне тән іс.

Ғ.Мүсіреповтың поэтикалық тілінде көзге түсетін ең үлкен құбылыстың бірі – халықтың көкейіне қонымды афоризмдерді дүниеге әкелуі.

Бәйбішең аю болса аса алмассың

Қарау болса әй деуге бата алмассың

Меймәнға отың басы болса суық,

Еліңе жақсы жігіт атанбассың

• Ананың сұлулығы жүзіндегі мейірімінен көрінеді.
• Әйел ашуланса жеңіледі, еркелесе жеңеді.

• Жалпы сұлулықты сүйіп өткен жазушының мына бір сөздерін келтіре кетейік: «Дүниеде адам баласының ұлы қасиеті екеу-ау: ой ұлылығы, сұлулық ұлылығы. Көркем айтылған ой ұлы, ойландыра алған сұлулық ұлы... Ұлпан-менің Монна Лизам». Немесе, «Дүниеде әйелдің көзінен артық қызықтыра алатын, әйелдің көзінен артық сиқырлап тартып кете алатын күш жоқ қой деймін. Қандай да байлық, бақ, тіпті қоғамдық дәреже дегендердің бірде-бірінде ондай күш жоқ. Бәрі бірге қосақталып келіп мойныма асыла кетсе, оқтай қадалған әйел көзіне қарай жүре берер едім» [34 б.]. Сұлуға ғашық бола білу де бақыт.

Назар аударғандарыңыз үшін рахмет!