З. М. Бабыр – Ұлы қолбасшы, ел билеуші әрі тарихшы отарқожа М. Н

З.М. Бабыр 1483 жылы 14 ақпанда Ферғана уәлаятында дүниеге келген. Әкесі-Омар Шейх Ақсақ Темірдің шөбересі, әрі Ферғананың әмірі болған. Бабырдың анасы-Моғолстан ханы, Шыңғыс хан әулеті Жүністің қызы Құтлық Нигар ханым болатын. Ұлы тарихшы Мұхаммед Хайдар Дулатидың анасымен Бабырдың анасы-бірге туған, апалы-сіңлілі адамдар болған. Яғни, Бабыр мен Мұхаммед Хайдар Дулати бөле болып келеді. 1494 жылы Бабырдың әкесі қайтыс болады. Сөйтіп, Ферғана әмірінің орны бос болғандықтан, орнына 11 жасар З.М.Бабыр әмір болып тағайындалады. Ол билікке келген кезде Самарқан, Ташкент, Хисар, Әндіжанды билеуші Темір ұрпақтары жауласып жатады, аса қуатты болған Ақсақ Темір империясы әбден әлсірейді. Осындай жағдайды түзету үшін Бабырдың көптеген жаулап алушылық соғыстарын жүргізуіне тура келді [1, 78-79 бб.].

Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр әйгілі шығыс шайырларының ішіндегі түркілік поэзияны ілгері дамытқан классик ақын ғана емес, «Бабырнама» сынды мемуарлық туындыны дүниеге әкелген шебер прозашы. Ғылымның сан саласын бойына дарытқан Бабыр-таңғажайып поэзиялық туындылары және «Бабырнамамен» қатар, «Муфассал» (аруз жөнінде), «Рисола-и харбия» (әскери іс жөнінде), «Рисола-и мусиқа» (музыка туралы), «Мүбайын» (шариғатқа байланысты «Өсиетнама») сынды трактаттарды және «Хатта Бабуриді» (Бабыр әліппесін) жазған жан-жақты ғұлама ғалым. Ескі парсы, түркі-шағатай, хинд, тәжік тілдерінде өте таза сөйлейді, Қазақ философиясы тарихы (ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін) білген Бабыр, аталған туындылармен қатар, парсы тілінде жазылған «Волидия» атты еңбекті түркі тіліне сапалы аудара отырып, аудармашылық қырынан да таныла білді. Бабыр жүйрік қаламгер ретінде ғана емес, Үндістанда үш ғасырға жуық билік құрған «Бабырлар империясының» негізін қалаған мемлекет қайраткері, полетология саласын жетік білген ержүрек қолбасшы ретінде де әйгілі. Джавахарлал Неру «Индияны ашу» деген кітабында Бабырды «жылы жүзді, батыл, іскер жан, өнер мен әдебиетті бағалай білген қайраткер» ретінде бағалап: «бұл кезде Индияда үлкен игілікті өзгерістер өмірге келді. Жаңа бір леп есіп, мұның өзі өнер, архитектура, тағы басқа мәдениет салаларын құлпыртып, жасартып жіберген еді»-деп жазады. Ең алдымен Бабыр лирикалық өлең-жырлардың авторы. Әлішер Науаи оны өзінің ең дарынды шәкірттерінің бірі санаған. Ұстазы екеуі бір-біріне өлеңмен хат жазысқан, бірақ екі ақын кездеспей, армандап өткен. Бабырдың лирикасы сол кезеңде кең тараған шығыс классикалық поэзиясының жанрларында ғазал, рубаят, туйық, маснави т.б. өлеңдер түрінде жазылған. Ол өз жырларында шын мәніндегі махаббатты, табиғи сезімді, адам бойындағы асыл қасиеттерді жырлады. Туған жерден алысқа кетуге мәжбүр болып, елін, Отанын сағынып жазған өлеңдері, өмір мәні жайлы, халықты өнер-білімге шақырған еңбектері бар.

Ал кеңестік дәуірде Бабырдың еңбегі толық аударылып, үш рет басылды. Орысшаға аударған М.Салье болды. Өзбек тіліне 1959 жылы аударылды. Ал қазақшаға аударға Б.Қожабеков болды. «Бабырнаманың» түпнұсқа мәтіні 1948 жылы Ташкентте басылып шықты. Соңғы нұсқасы 1905 жылы Лондонда жарық көрген Хайдарабад қолжазбасы бойынша А.Беверидж басылымынан орыс тіліне аударылды [5, 22-23 бб.].

«Бабырнама» – З.М. Бабырдың өз қолымен жазылған мұра. Бұл жазба негізгі үш бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімінде – ХV ғасырдың соңындағы Мәуереннахрдағы саяси оқиғалар баяндалса, екінші бөлімі Ауғанстан жеріндегі оқиғаларға арналады. Ал үшінші бөлімінде Солтүстік Үндістандағы саяси оқиға, табиғаты, дәстүрі баяндалады. Оған қоса дерек көзі М.Х. Дулатидың «Тарихи Рашиди» еңбегі болып табылады. Ол еңбекте Бабырдың Шайбани ханмен жүргізген соғыстары айтылады, Шараф ад-дин Әли Йаздидің «Зафарнаме» еңбегінде Бабырға қатысты деректер бар.

Қорыта айтқанда, қандай да бір тарихшы болмасын оның жазған еңбегінде ойы, көзқарасы жақсы танылады. З.М. Бабыр қалдырған мұра «Бабырнама» құнды еңбек болып табылады. Бұл еңбекте Бабыр өзінің шығу тегінен бастап, жүргізген соғыстарын, Үндістанда құрған Ұлы Моғол империясына дейін нақты мәліметтер келтіреді. Осы мемлекетті құру барысында ол көп қиыншылық көрді. Бабырдан бұрын оның бабасы Әмір Темір де жорық жасаған, бірақ оның қиындығын Бабырдай көрген қолбасшы жоқ шығар. Бабыр Кабулда тұрған кезінде ұлан-ғайыр жерді мекендеген жартылай көшпелі, отырықшы, түрлі тілде сөйлейтін халықтардың салт-дәстүрімен жақсы танысады. «Бабырнама» еңбегінде адамдардың аттары, жер-су аттары көптеп аталғанмен олар қызықты әрі жеңіл оқылады. Бабырдың қалдырған мұрасы тарихымызды ертеңгі болашаққа жетелейтін дерек болып табылады. Оның шығыстанушылардың назарынан қалмауы да осыдан шығар. Мұның бір дәлелі ЮНЕСКО-ның тарапынан 1980 жылы француз тіліндегі жаңа аудармасына жарыс жариялауы тиек болып отыр.

Өз дәуірінің ірі ойшылы әрі қолбасшы, әрі ақын Захир әд-дин Мұхаммед Бабыр «Бабырнаманы» жазғандағы мақсатын: «Үшбу сөзді шағым жазайын немесе қайы­рымдылығымды білдірейін деп емес немесе мақтан үшін жазбадым, шындықты, болған оқиғаны ешбір қоспасыз сол қалпында қағазға түсіріп отырмын. Сондықтан тумаларымның, бауырларымның жақсы-жаман істерін, алыс-жақын адамдардың кемшілігін де, артықшылығын да бүкпесіз айтып отырмын. Оқырман да, оқырманды құлақ салып тыңдаушы да кешірім етердеймін!» деп түсіндіреді. Бабырдың бұл еңбегінде бүгінгі қазақ, өзбек, түрікмен сияқты түркітектес халықтардың құрамындағы ру-тайпалардың тарихы баяндалған. Сол ғасырдағы бірқатар қазақ хандары, қоғам қайраткерлері, батырлары, ақындары туралы құнды деректер жазылған. Ежелгі қазақ жері­нің табиғаты бұл шығармада көз­бен көріп, қолмен ұстағандай етіп, анық суреттелген.

«Бабырнамада» қазақтың алғашқы хандары Жәнібек, Қасым туралы, Хасен, Әли сияқты ақындары, тарихшы бөлесі Хайдар Дулати жөнінде тарихи деректер бар. Сол сияқты қыпшақ, дулат, жалайыр, арғын руларынан шыққан қолбасыларға, Ұлықбек сияқты қоғам қайраткеріне Бабыр нақты мінездеме берген. Оның әскери іс, музыка, заң ғылымы, тәлім-тәрбие жөнінде жазған көптеген туындылары бар екенін білеміз. Алайда ол шығармалары әлі күнге дейін ана тілімізге аударылмаған. Тек Бабырдың бірегей туындысы-«Бабырнама» хақында ғана қазаққа қатысты ой таластыра аламыз. Агра қаласын жаңа империяның астанасы етіп, оны заманына сай көркейтеді. Онда су жүретін құбырлар, монша, ғибадатханалар мен кітапханалар жұмыс істе­ген. Сонымен қатар Бабыр дипломатиялық қарым-қатынастың маңыздылығын жете түсініп, Орталық Азия елдерімен, Ресеймен өзара сауда-саттық қатынасын нығайтады [6, 95-96 бб.].

Бабырды қаламгер ретінде қарастырар болсақ, ежелгі дәуір әдебиетінің көшбасында тұрған Науаи, Салық, Бенаилердің қатарына қоямыз. Дегенмен кезінде түркі тілдес тайпалардың бәріне түсінікті болған шағатай тілінде жазылған. «Бабырнама» әр замандардағы ойшылдарымыздың талайының туындысына арқау болғаны рас. Мысалы, «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» деген тарихи еңбегінде Абай Алаша хан жайлы деректерін осы «Бабырнамадан» алғанын айтады. Сонымен қатар «Бабырнамада» Темір әулетінің билік құрған кезеңі сипатталады. XV-XVI ғасырлардағы Ферғана, Үндістан аймағындағы халықтардың тарихы, хандар арасындағы билікке, жерге, таққа таласып жүргізген соғыстары жайлы егжей-тегжейлі баяндайды. Жаңа қалалардың салынуы, архитектурасы, қирауы туралы жазады. Үндістан және Орталық Азия халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен этнографиясын, мәдениетін толық қамтыған бұл туындыны қазақ тарихына өзек бола алады десек қателеспейміз.

ӘДЕБИЕТТЕР:

1. Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. (Қазақ әдебиеті бастаулары). – Алматы: Атамұра, 2005. – 336 б.

2. Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр. Бабырнама. Қазақ тілінде сөйлеткен Б. Қожабекұлы. – Алматы,1993. – 448 б

3. История Востока. Восток на рубеже средневековья и нового времени ХVІ-ХVІІІ вв. – Т. 3. – М.: Восточная литература РАН, 1999. – 394 б.

4. М.Х. Дулати. Тарихи Рашиди. Қазақ тіліне аударған И. Жеменей. – Алматы: Тұран, 2003. – 648 б.

5. Васильев Л. С. История Востока: В 2 томах. – Т. 1. – М.: Высшая школа, 1998. – 326-333 бб.