" Қайта құру" кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуындағы өзгерістер
жүктеу/скачать 62,88 Kb.
|
әлеуметтану(Толқынқызы Лаула^Jфизика-информатика) (копия)
payment-receipt-303445712 2, Ибб сабак, саясат сессия, ШаÑÑ Ð¾Ð¿ÐµÑаÑоÑлаÑÑ, ШаÑÑ Ð¾Ð¿ÐµÑаÑоÑлаÑÑ
|
“ Қайта құру” кезіндегі Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және мәдени дамуындағы өзгерістер &1.Жаңа жағдайдағы республиканың экономикалық ахуалы Қазақстан экономикасының артта қалуы және ондағы кемшіліктер туралы 1986 жылдан бастап ашық айтыла бастады.Осымен байланысты он екінші бесжылдықта 1986-1990 жж. Республика экономикасын қайта құру мүмкіндіктері іздестірілді, бұл бағытта болған жаңа идеяларды іске асырудың жолдары қарастырылды. Мұның өзі бесжылдықта ұлттық табыстың өсуінде, әлеуметтік ахуалды жақсартуда, ауыл шаруашылығы өнімдерін, оның ішінде ет, сүт өндіруде кейбір табыстарға қол жеткізді. Дегенмен қоғамдық өндіріс көлемі қойылып отырған талаптардың деңгейінен көп төмен жатты. Оның негізгі себебі басқарудың әкімшіл-әміршіл жүйесінің икемсіздігіне байланысты еді. Ең бастысы өндірістің тиімділігін арттыруда экономикалық тетіктер жете пайдаланылмады, оның толып жатқан резервтері іске қосылмады. Өнімнің өсуінің күрт төмендеуінің тағы бір негізгі себебі – ел ішіндегі жағдайдың шиеленісуімен байланысты еді. Бұрынғы, ертеден келе жатқан кемшіліктерге еселенген жаңа қиындықтар қосылды. Олар КСРО-ның тарауына байланысты республикалар арасындағы экономикалық қатынастардың үзілуі, бір-біріне тауарлар жіберу жөніндегі міндеттемелердің орындалмауы, қаржы-несие мәселесіндегі қиындықтар болатын. Осының салдарынан, ең алдымен, Орта Азия республикалары мен Қазақстанның экономикалық жағдайы нашарлап кетті. 1990 жылдың орта шенінде өнімнің өсу қарқынының, бұрынғы жылдармен салыстырғанда, мықтап құлдырағаны байқалды. Дағдарыс экономиканың барлық салаларын қамтыды. Ол саяси-әлеуметтік жағдайға теріс әсерін тигізе бастады. Көмір алқаптарындағы кеншілердің,метал- 310
Экономикалық дағдарыс республикадағы өнеркәсіп өндірісінің көптеген салаларын қамтыды. Оларға қажетті жабдықтар жетіспеді. Әсіресе, халық тұтынатын тауарларды өндіру нашар жағдайда болды. 1991 жылы аграрлық секторда да қиыншылықтар аз болған жоқ. Көктемнің ерте шығуы, жаңбырдың болмауы, мамыр айында салқын түсіп, топырақтың тоңазуы көп жерлерде астықтың шығымын төмендетті. Қажетті материалдардың жеткіліксіздігінен күрделі құрылыстың қарқыны баяулап, жоспарлар орындалмады. Қазақстанда республика экономикасын нарықтық қарым-қатынас аясына шығару мақсатымен 1991 жылдың ақпан айында Жоғарғы экономикалық кеңес құрылды. Оның құрамына енген белгілі экономист Г.Явлинский, АҚШ-тан келген доктор Бэнг тағы басқа ірі экономист мамандар республика экономикасына нарықтық қатынастарды енгізудің мүмкіндіктерін іске қосу мәселесімен шұғылданды. Қазақстанда мемлекеттік меншікпен қатар жеке меншіктің жаңа формалары – акционерлік қоғамдар, жалдық және кооперативтік кәсіпорындар, фермерлік шаруашылықтар, біріккен кәсіпорындар, түрлі қауымдастықтар мен бірлестіктер қалыптаса бастады. 1991 жылдың орта шенінде республикада 35 бірігіп істейтін кәсіпорындар, 16 сыртқы экономикалық қауымдастықтар, халықаралық коммерциялық банк жұмыс істеді. Мемлекеттік шаруашылық басқару құрылымы өзгеруіне байланысты пайда болған қиындықтарға, бұрынғы әкімшіл-әміршіл жүйе қалдықтарының тарапынан болған қарсылықтарға қарамастан нарықтық саудаға көшуде біраз іс тындырылды. Республика Президентінің жарлығымен жекешелендіру жөнінде Мемлекеттік комитет құрылды. Ал 1991 жылғы шілде айында өткен Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің IV сессиясы мемлекеттік меншікті жекешелендіру жөнінде 311 Арнайы заң қабылдап, 1991-1992 жылдарды қамтитын оның бірінші кезеңінің бағдарламасын бекітті. Бұл бағдарлама бойынша: бұрынғы Одаққа қараған кәсіпорындардың барлығы енді республиканың заңды меншігіне енетін болды; кәсіпшілікті қолдау, бұрынғы мемлекеттік меншікті мүмкін болатын жерлерде таратып, оны жеке меншікке айналдыру қажеттігі атап көрсетілді. Бұл шаралармен байланыстыра отырып, ақша құнын күшейту, оған сатып алынатын тауарларды көбейту міндеттері алға қойылды; агроөнеркәсіп кешеніндегі жекешелендірудің мүмкінділігінің ерекшеліктерін ескере отырып, онда жалға беру, сатвп алу, бірлестіктерге бөліп беру, кейбір құрал-жабдықтарды ұжымдық меншікке бөлу т.б. іске асыру қажеттігі айтылды. Бұл шараларды іске асырғанда ең әуелі халықтың қамын ойлап, оның материалдық жағдайын ескеру; үй иеліктерін және мемлекеттік кәсіпорындарды бөлгенде купондық жүйені барынша пайдалану; бұл істе әрбір әлеуметтік топтардың материалдық мүдделерін жан-жақты ескеріп отыру қажеттілігіне назар аударылды. Сөйтіп, бұл бағдарламаларда қазіргі қоғамдық қатынастарды дамытуға барынша күш жұмсау мақсаты қойылды. Бұл жағдай экономикалық бірлестік жөніндегі шартқа қол қойған басқа да республикаларға тарауға тиісті болды. Ол мемлекеттердің басшыларымен бұл мәселеде ортақ ой-пікір, келісулер, мәмлелесу мен уағадаластықтар жасалды. Алайда, осындай өзара уағадаластыққа қарамастан ұлттық республикалар арасындағы ертеден қалыптасқан экономикалық қатынастардың ыдырауы орын алды. Мәселен, өзара келісім бола тұра Украина мен Ресей Қазақстанға кокс жіберуді тоқтатты. Соның салдарынан Жамбыл мен Шымкент фосфор өндірісі зардап шекті, олар минералдық тыңайтқыштарды шығаруды қысқартты. Немесе, Тәжікістан біздің республикаға сататын электр қуатын өздеріндегі бір квт-сағат үшін төленетін 10 тиын орнына 30 тиынға дейін көтерді. Ал Түрікменстан газдың құнын 57 есе өсірді. Мұның өзі, сайып келгенде, республикалар арасындағы экономикалық байланысты күрделендіре түсті. Сондықтан да Қазақстан Президенті мен 312
үкіметі достастық аясындағы мемлекеттермен өзара тиімді және бір-бірін кемсітуге жол бермейтін келісім шарттар жасауға күш салды.
313
Мемлекетке небәрі 3,2 миллион тонна астық сатылып, бұл барлық жиналған астықтың тек 27 пайызын ғана құрады. Сондай-ақ картоп, көкөніс және қант қызылшасын сатып алу едәуір қысқарды. Колхоздар мен совхоздардың қаржы жағдайы нашарлап, экономикалық тиімсіз шаруашылықтардың саны 5 есеге дейін өсті.
&2.Қазақстанның әлеуметтік және мәдени дамуындағы қиындықтар XX ғ. 70-80 жылдары Қазақстанда ұлттық табыс кісі басына шаққанда Одақтық деңгейден 12 пайыз кейін қалды. Сондай-ақ республикада үй құрылысы, мектеп, балалар бақшасы және басқа да мәдени-әлеуметтік құрылыстар салуда да ілгерілеу болған жок. Мәселен, 80- жылдары Одақ бойынша 10 мың адамға жыл сайын 75 пәтер салынса, Қазақстанда тек – 69, Одақта әрбір он мың адамға 404 дәрігерден келсе, мұнда тек 352 дәрігерден келді. 1987 жылы республикада мектеп жасына дейінгі баланы балалар мекемелерімен қамту 53 пайыз ғана болды. Табиғи ортаны қорғау жұмысының жеткіліксіздігінен Өскемен, Шымкент, Алматы, Теміртау, Лениногорск сияқты өнеркәсіп орталықтарында ауаның ластануы өте жоғары деңгейге жетті. Әсіресе, Қызылорда, Ақтөбе, Семей облыстарында 314 экологиялық өте ауыр жағдай қалыптасты. Арал аймағында өңеш, қылтамақ, асқазан, бауыр аурулары едәуір көбейді. Мұнда басқа жерлермен салыстырғанда балалар өлімі екі есе өсті. Осыған орай республикада қоғамдық қозғалыс күшейіп, Арал,Балқаш мәселелері жөнінде қоғамдық Комитет құрылды. “Невада-Семей” ядролық қаруға қарсы күрес күшейіп, Семей полигонының жабылуына қол жетті. Бұл қозғалыстар тек ядролық полигондарды жою үшін ғана емес, сонымен қатар Қазақстанның экологиялық жағдайын жақсарту бағытында, “Халық денсаулығы” деген атпен жүргізілді. Қоғамдық негізде сондай-ақ мәдени-ұлттық орталықтар құру, діни ұйымдар, шығармашылық өнер одақтарын ұйымдастыру жөніндегі қозғалыс кеңінен өрістеді. Халықтың қалың бұқарасы арасында әлеуметтік жағдайын қорғауды талап ететін топтар көбейді. Олар – жалақысы төмен жұмысшылар мен қызметкерлер, зейнеткерлер, студенттер еді. 1991 жылғы желтоқсанда оларды материалдық жағынан қолдау мақсатында жарық көрген “Қазақстан Республикасы халқын әлеуметтік қолдау жөніндегі қосымша шаралар туралы” Президенттің жарлығына байланысты республика үкіметі бірнеше шешім қабылдады. Зейнетақы, жәрдем ақша, стипендия, т.б. әлеуметтік төлемдердің ең аз мөлшері көбейтілді. Қазақстанда 1991 жылы зейнетақының ең төменгі мөлшері және балаларға мемлекет тарапынан қосымша төлем төлеу екі есе өсті, көтерілген бағаның орнын толтыру үшін қосымша 3 миллиард сом ақша бөлінді. Әрине, бұл қаржы күн санап қымбаттап бара жатқан халықтың тұрмыс қажеттілігін қанағаттандыра алмады. Қоғамды қайта құру, қоғамдық-саяси ахуалды жандандыру барысында бұрынғы КСРО-ның көптеген аймақтарында ұлттар мен әр түрлі халықтар арасындағы қайшылықтар күшейе түсті, ұлттық тіл мен мәдениетті дамыту мәселелері кеңінен қойыла бастады. Өйткені көптеген ұлттар мен халықтардың өздеріне тән мәдени мұралары мен әдет-ғұрыптары әкімшіл-әміршіл жүйе жағдайында жойылып кетті. Мемлекеттік іс жүргізу тек орыс тілінде жүрді. Ұлттық тіл еленбеді. Ұлт тілінде сабақ жүргізу нашарлап, орыс тілі айрықша дәріптеле бастады. Соның салдарынан қаладағы қазақтардың 40 пайызы өздерінің ана тілін білмейтін мәңгүртке айналды. Мұндай жөнсіздіктерді 315
түзету мақсатында республикадағы 7999 балалар бақшасының жанынан 814 қазақ топтары құрылды. Республикадағы жұмыс істейтін 8654 мектептің 2500-інде оқу қазақ тілінде жүргізілді.
Мәселен, 1986 жылы 75,7 мың адам, 1987 жылы 71,4 мың, 1988 жылы 70 мың адам басқа жаққа қоныс аударған. Олардың саны, әсіресе, ауылдық жерлерде өсті. Ол жерлерден, соның ішінде тың және тыңайған жердерді игерген облыстардан орыс, украин, неміс, беларусь тағы басқа да ұлт өкілдерінің кетуі күшейді. Мұның өзі республикадағы барлық саяси күштердің ынтымақтасып, жалпы ұлттық мүддені барынша қорғау үшін күресуін талап етеді. Әсіресе, қазіргі мейлінше күрделі ауыр кезеңде, оның маңызы өте зор, өйткені таяу арада саяси-экономикалық және әлеуметтік жағдайдың түзеліп кетуіне ол кезде жұрттың сенімі азайды. 317
Әңгіме желісін ендігі кезекте Қанжығалы қарт Бөгенбай тұсындағы жоталы оқиғалар және батырдың қахармандық жолы арқылы байытайық. Бұл баянымызға қазақтың қамал қорғаны атанған Қанжығалы қарт Бөгенбай мен оның өз кіндігінен тараған, ұлт тарихында есімдері мәңгі қалған ұрпақтарының өмір жолы жайлы баяндауға тырыстық. Бөкеңнің ерлігі туралы шамырқана жырлаған Бұқар мен Үмбетай сынды дүлдүлдердің бізге жеткен толғаулары,тарихшы-зерттеушілердің нақты деректерге құрылған ғылыми талдауларын негізге алдық. Тарихтың тәлкегі алауыздықтан туындап отырғанына арғы-бергі заманда дәлел көп. Соның бірі бұдан үш жүз жылдай бұрын болған қазақ-жоңғар соғысында халықтың әуелден басы бірікпегені, жойқын ұрыстың алдында үш жүздің үш жақта шашырап жатқандығы еді. Көрнекті тарихшы, төңкерістен бұрын Петербордағы I Александр атындағы жол қатынасы инженерін дайындайтын институтты үздік бітірген қазақ оқығаны Мұхамеджан Тынышбайұлының дерегіне сүйенсек, қалмақтармен арадағы соғыс жеңіске ұласар тұсында ел екіге бөлініп, бір тобы (Кіші жүз бен Орта жүздің бір бөлігі) орыс шекарасына қарай ығысса, екінші легі жаудың ауыр соққысына ұшырап, қытайлар жоңғарларды жойып жібергенге дейінгі 30 жыл ішінде қансыраумен болды. Жалпы қазақ жұртының тұтасуын қалайтын замани оқиғалар тарихта аз кездескен жоқ-ты. Қалмақ атауымен мәлім монғол рулары 1399-1408 жылдарда-ақ бас көтеріп, маңайын ұлардай шулата бастаған болатын. Олар алғаш керейлерге түре тиісті, 1430 жылы үйсіндер мен қырғыздар жайлаған Ыстықкөлге ат басын тіреді, 1447 жылы Сырдария өңірін қаңқақсатты. Арада оншақты жыл өткенде қалмақ жұртының айбыны 86
Қазақ әулеті жаудың тауы шағылды, осымен іс бітті деп, артынша бейғам жатқанға ұқсайды. Олай дейтініміз қалмақтар 1600-1610 жылдары қайта дәуірлеп, Тары, Түмен аймағын шауып, кейін Еділ өзенінің бойын өрлей шабуылдаған. Қазақтар қуғын-сүргінге ұшырап, Ұлытауға асады. Осы тұста тарих төріне Тәуекел ханның інісі Есім шығады. Ол Ыстықкөлдің шығыс жағындағы қалмақтарға жорық жасап, бірде жеңген, бірде шегінген. Қалмақ сойқандары XVIII ғасырдың бас кезінде ел тізгінін ұстаған Тәуке ханға да маза бермеген. Ол жігерлі, әскери іске жеттік текті адам еді. Дұшпанға қарсы қайратты қимыл ұйымдастыра алды. Қалмақтарды Тәуекел секілді екіге жарып тастап, күшін әлсіретті. Бірақ бұл жеңіс ұзағынан сүйіндірген жоқ. Тәукенің ынжық мұрагері Болат ханның тұсында қалмақтар қазақ даласында еркін жортып жүрді. Тарихшылар қалмақ әскерінің осы кездегі көп жеңісінің бір себебі – оларда зеңбірек болған еді деп жорамалдайды. 1709 жылғы Полтава түбіндегі ұрыста тұтқынға түскен швед артиллериясының сержанты Иоганн Густав Ренат қалмақтарға осындай қахарлы қаруды құюды үйреткен. Ренат олардың арасында 1733 жылға дейін жүрген. Осы арада қазақ-қалмақ қонысының шекарасын ажыратып алғанымыз жөн. Олар Ертіс өзені мен Балқаш көлін, Шу мен Таласты бойлай отырды. Тарихи деректерде қалмақтардың 1723 жылы басталған, қазақтарды ақтабан-шұбырындағы ұшыратқан жойқын шабуылына алғаш ұшыраған Талас пен Арыс өзендерінің орта ағысына дейін жайылған садыр наймандар екені айтылады. Олар басқыншылардың тегеурініне шыдай алмай жеңіледі. Садырдан шыққан Жомарт батырдың тоғыз ұлымен ұрыс үстінде өлетіні де осы тұс. 87 Қалмақтар салған беттен қатты қарсылық көрмей, қазақ жеріне сұғына енді. Ел басы ауған жаққа сенделді. Ұлы жүз бен Орта жүздің шағын бөлігі Ходжентке кетсе, Орта жүздің көбі Самарқанға, Кіші жүз Хиуа мен Бұхараға ығысты. Ал бұл жаққа жол таппай торықан арғындардың бір бөлігі жер жағдайына қарай Қаратаудан Солтүстік Батысқа, Торғай даласына ағылды. Ал Бетпақдала мен Ұлытауды мекендеген қалың арғын қалмақтардың зардабына көп ұшырай қоймаған. Босқын елдің ендігі бір легі Жиделі-Байсынға иек артады. Бұл жерде Жиделі деп отырғанымыз – тау, Байсын – шығыс Бұхарадағы қала. Белгілі тарихшы Левшин шұбырған осы елдің жайы туралы былай деп жазады: «Шұбырындының айрылмас серігі – қайыршылану мен аштан қырылу еді. Күн сайын олардың отарлары мен үйірлері азая берді. Сондықтан айырбас сауда мүлде тоқтады. Қайыршылық пен қайғы қасірет бүкіл халықты қамтыған болатын. Біреулері аштан өліп жатса, енді біреулері әйелін, бала-шағасын тастай қашты. Ақырында қашқындар бір жерге тоқтады. Қай жерге дейсіз ғой, көшпелі халыққа мүлде қолайсыз тап-тақыр қу далаға. Мұндай бақытсыздық жағдайда, әрине қазақтар ұзаққа шыдамас еді. Оларға алдарында тұрған екі жамандықтың жеңілдеуін таңдау керек болды. Азып-тозу, ашынғандық өздерінің бұрынғы отанын қайтарып алуды ойлауға, сол үшін күш-қайрат жинауға жұмылдырылды. Бастарына төнген қауіп-қатер оларды татуластырып біріктірді де, мақсатты ортақ шешімге келтірді». Бұл қылаусыз шындық еді, басы сірә да біріге қосылмайтын қазақтың енді тас түйін жұмылудан, елді жаудан тізе қосып қорғаудан, алалықты ұмытудан басқа амалы қалған жоқ. Дулат жұртында сақталған әңгімеге сенсек, сол тұста Ұлы жүздің қолы Сырдариядан өтіп, Қазықұрт тауының батысындағы Келес Бадам асуынан асады. Орта жүздің әскері солтүстіктен көтеріледі. Кіші жүз Қаратаудың батысынан құйылады. Сөйтіп қалмақтарды ойсырата жеңеді. Соғыс болған жер 88
Тарихшы М.Тынышбайұлы «Ақтабан-шұбырынды» атты мақаласында Шымкенттен 30 шақырым жердегі Ордабасы тауына назар аударады. «Боралдай және Қошқарата өзендерінің бас жағындағы Арқалы тауда «Үлкенордақонған», «Кішіордақонған» деген екі шатқал бар, - дейді ғалым. – Әулиеатаның шығысындағы Ақыртөбе және Подгорный станцияларының қарсы алдында «Сұңғайты», «Әбілқайыр» деген екі сай бар. Шабуылға шыққан үш топтың кездесуі біздіңше Ордабасы тауында өтті. Алатау мен Қаратау қоршаған, Арыс пен Бадам өзендері өтетін түйетайлы жазық, тау-тасы кезектескен, жоталы өңір бірте-бірте ойлы-қырлы далаға айналады.Аса биік болмаса да, Ордабасы тауынан сол маңайдың бәрі алақанға салғандай көрініп тұрады. Арыстанды және Шаян ойпаттарынан көтерілгенде, көзге бірден осы Ордабасы шоқысы шалынады. Енді бұған Ордабасының қасынан Бадам өзені ағып өтетінін, сол жерлердің қалың шөбін, көгалдай кілемін, Ордабасының артындағы көп сайларға қазақтардың қалың қолы жасырылуы мүмкіндігін қоссақ – бұл жерде қазақтардың негізгі күші жиылған бас қосыны болғаны өзінен өзі түсінікті. Осы жерде қазақтардың өзара ант берісіп бас қолбасы етіп Әбілқайыр ханды сайлағанына, халық дәстүрі бойынша іс оңға басу үшін құрбандыққа ақбозаттың шалынғанына біз тіпті сенімдіміз». 89
Енді бір мәліметтерде, атап айтқанда Шот-Аман Ыдырысұлы Уәлиханның «Абылай» атты мақаласында үш жүздің өкілі Ордабасы тауында бас қосып, жаумен тізе қоса соғысуға бел байлайды. 1726 жылы қазақ қолы Бұланты өзенінің бойында, Қара сиыр деген жерде қалмақтарды бірінші рет жеңеді.1729 жылы Балқаш көлінің оңтүстік шығысындағы Итішпес көлінің жанында жауды екінші рет талқандайды. Бұл кезде қазақтардың ханы Болат болатын. Ал қалың қолдың қолбасшысы Әбілқайыр еді. Әлде ханның осалдығы, әлде қазақтың ескі алауыздығының жеңгендігі ме, осы керемет маңызы бар жеңіс әрі қарай дамытылмай, үш жүз бет-бетімен кетеді. Тарихи әңгімелерде бұған Әбілқайыр, Сәмеке және Әбілмәмбеттің өзара келісе алмауы себеп болған делінеді. Тегінде ақиқаты да сол болса керек. Осының бәрін бір ретке түсіріп, ғалымдардың кейінгі деректеріне ден қойғанда, Ақырақай Балқаш көлінің маңында болған шайқастан қалған ат екеніне тоқтаған дұрыс сияқты. Ал жалпы қазақ-жоңғар қақтығыстарына келсек, екі арадағы ұрыстар 1711-12, 1714-1718, 1723-25, 1742 -жылдары болған. Солардың ең негізгісі – 1730 жылғы Аңырақай,1733 жылғы Ереймен шайқасы. Енді соңғысына қысқаша тоқтала кетелік. 1733 жылы Уса-Серен бастаған жоңғар қолы Қара Ертіс жақтан Зайсанға ілігіп, одан Аякөзге тұяқ тіреп, Қарқаралы, Баянауыл тауларын асып, Ерейменге топтанады. 90
Жоңғарлар бұл ұрыста қатты соққы алады, қирай жеңіліп, кері серпіледі. Өкінішке орай тарихшылар мен зерттеушілер, әдебиетшілер осы тарихи ұрыс туралы не айтпайды, айтса екі ауыз сөзбен тәмәмдай салады. Біздің парызымыз – сол ұрыстың жай-жапсарын барынша терең білу, шайқас өткен жерге белгі салу, оны тарихтың мәңгілік жадына сіңіру. Сөз орайы келгенде айта кетейік, Ерейментаудың аты осы ұрысқа әкеліп телінеді. Сары-манжаның аты иесі өлгенде ерімен қаша жөнелсе керек. Содан ерімен ат қашқан тау деген тіркес туып, бара-бара Ерейментау аталса керек. Мұның қаншалықты дұрыс-бұрыс екені қазіргі ұрпаққа анық емес. Тек Ерейменнің одан ертеде Кәрітау аталғаны белгілі. Бәлкім Ерейментау атауы әуелде шайқас өткен жердегі бір биік шоқыға беріліп, келе-келе бүкіл тауға ортақ болды ма ?! Бөгенбай батыр тұсындағы зар заман 1742 жылға дейін созылды дейміз. Осы ұзақ айқас, ел болып сақталып қалу жолындағы қанды шайқас өз кезеңінің ұлы адамдарын тарих сахнасына шығарды. Олар: айбатты да данышпан Абылай, Қанжығалы қарт Бөгенбай, Қаракерей Қабанбай, Шақшақ ұлы Жәнібек, Серкеқара, Тілеуке, Шапырашты Наурызбай, Құдаменді Жібекбай, Сеңгібай мен Шүйкебай, Таңсықожа, Мамыт, Қасқараұлы Молдабай, Айнақұлы Батый, Атан, Жантай, Досай, Олжабай батырлар, Бура, Ақпантай, арғыннан шыққан Аралбай, Байғазы, ақын-жыраулар Бұқар, Үмбетай, кемеңгер билер – Төле, Қаздауысты Қазыбек пен Әйтеке. 91
Қанжығалы қарт Бөгенбай.Бөгенбай батыр Орта Жүздің бел баласы, руы – қанжығалы, осы үлкен атаның Жапар буынынан. Кеңес кезінде оны қарадан шыққан еді деп, сол заманғы идеологияға жұғыстырғамыз кеп, шыққан тегін кедейлендіріп те көрдік. Анығында Бөкең әуелден әлді болған батырлар әулетінен. Ұлы атасы Әлдеуік Еңсегей бойлы ер Есімнің даңқы шыққан батыры екен. Ғұмырының дені ат үстіндегі жорықтарда өткен. Ел аузындағы, кейбір жазба деректердегі мәліметтерге сенсек, көбіне өзбек Қатаған ханмен алысқан. Одан 12 қаланы қайтарып алғаны үшін Түркістан шахарының әміршісі болыпты. Әлдеуіктен Ақша туған. Бұл да заманында бет қаратпаған қахарман, әйгілі бахадүр. Тәуке ханның сеніміне ие болған жырынды сардар. Ханның 80 мың сарбаздан тұратын қалың қолын басқарған. Үмбетай жырау: жүктеу/скачать 62,88 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|