ПАВЛОДАР ОБЛЫСЫ ХАЛҚЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК- ТҰРМЫСТЫҚ ӨМІР СҮРУ ДЕҢГЕЙІНІҢ КӨРСЕТКІШТЕРІ

Бұл тақырыпшада біздер облыс халқының әлеуметтік- тұрмыстық өмір сүру дәрежесінің көрсеткіштерін таблицалар (кестелер) түрінде негіздемекпіз. Бұл тұрғыда ең алдымен халықтың кірісіне, яғни еңбек ақыға көңіл аударған жөн сияқты.

Бұл кестеден біздер облыс және ірі қалалар мен аудандар бойынша орташа айлық, нақты еңбекақының жылма- жыл өсіп отырғандығын байқаймыз. Атап айт0анда 1995-2002 жылдар аралығында облыс бойынша орташа айлық жалақы 2,8 есе арса павлодар, Ақсу, Екібастұз сияқты ірі қалаларда да орташа айлық жалақы 2,5-3 есеге дейін артқан. Сондай –ақ, осы жеті жыл аралығында орташа айлық, нақты еңбекақы Ақтоғай ауданында 2069 теңгеден 11052 теңгеге, Баянауыл ауданында 4527 теңгеден 16204 теңгеге, Железенка ауданында 1191 теңгеден 9963 теңгеге, Ертіс ауданында 2900 теңгеден 9758 теңгеге, Қашыр ауданында 2671 теңгеден 10972 теңгеге, Лебяжі ауданында 22854 теңгеден 10110 теңгеге, Май ауданында 2123 теңгеден 11110 теңгеге,Павлодар ауданында 3138 теңгеден 9661 теңгеге,Успенка ауданында 3101 теңгеден 9284 теңгеге,Щарбақты ауданында 2411 теңгеден 8822 теңгеге артқан.

Мұның өзі сол бір нарықтық кезеңнің ең бір ауыр тұстарынан енді ғана өсе бастаған облыстың ірі қалаларымен аудан халқы үшін айтарлықтай табыс көзі еді. Ол тұстары мұндай еңбек ақыға 3-4 адамнан тұратын отбасын тамақпен, киіммен қамтамасыз етуге әбден болатын. Өйткені, әсіресе ауылдық жерлерде алдарына салған бір-екі малдары және бау-бақшалары болғандықтан киім-кешек болмаса, азық-түлікпен онша қинала көрмегентін.

Кесте 17. Экономикалық қызмет түрі бойынша бір жұмыскердің орташа айлық нақты еңбек ақысының көрсеткіші (86)

Бұл кестеден де біздер халық шаруашылығының ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп, сауда, құрылыс, көлік және байланыс, білім, денсаулық салаларында орташа, нақты айлық еңбек-ақының жылма- жыл көбейіп отырғынын байқаймыз.

Егер бұл кестедегі көрсеткіштерді нақты тарқатып көрсететін болсақ, онда облыс бойынша экономикалық қызмет түрі саласындағы бір жұмыскердің нақты еңбекақысының көрсеткіші 1998-2000 жж. аралығында 10022 теңгеден 19685 теңгеге, яғни 2 есеге артқан. Атап айтқанда, осы 5 жыл ішінде әр жұмысшыға шаққанда орташа айлық еңбекақы ауыл шаруашылығы ақшалық және орман шаруашылығы бойынша 3872 теңгеден 7410 теңгеге, балық аулау, балық өсіру 3872 теңгеден 8296 теңгеге, өнеркәсіп 15494 теңгеден 27131 теңгеге, кен өндіру 19047 теңгеден 27792 теңгеге, өңдеуші 12740 теңгеден 27384 теңгеге, өндіріс және тарату электр қуаты, газ бен су 17819 теңгеден 26317 теңгеге, құрылыс 10365 теңгеден 20858 теңгеге, сауда, автомобиль және үйде қолданылытын бұйымдарды жөндеу 6937 теңгеден 12971 теңгеге , қонақ үйлер мен ресторандар 7408 теңгеден 8160 теңгеге, көлік және байланыс 12340 теңгеден 24358 теңгеге, қаржы қызметі 12135 теңгеден 25351 теңгеге, қозғалмайтын мүлікпен жұмыс, жалға беру және кәсіпорындарға қызмет көрсету 7395 теңгеден 14717 теңгеге, мемлекеттік басқару 10029 теңгеден 15745 теңгеге, білім 7521 теңгеден 12127 теңгеге, денсаулық және әлеуметтік қызмет 6666 теңгеден 10575 теңгеге, басқа да коммуналдық әлеуметтік және арнаулы қызметтер 7315 теңгеден 11088 теңгеге артқан.

Бұдан біздер облыс көлемінде жыл өткен сайын экономикалық қызмет көрсету саласында оң өзгерістердің орын алып отырғандығын байқаймыз. Әсіресе өнеркәсіп және өндіріс салаларында. Себебі, облыс республика бойынша өнеркәсіп және өндіріс орталығы болып саналғандықтан мұнда ферроқорыту, мұнай өңдеу, көмір өндіру салаларының жұмысшыларының айлық еңбекақылары да біз қарастырып отырған 5 жыл ішінде екі есеге дейін көбейді.

Жоғарыда келтірілген кестеден 1998-2002 жылдар аралығында өнеркәсіп қызметкерлерінің түрлі сала бойынша негізінен орташа,нақты еңбекақылары үнемі өсу жағдайында болғандығын байқаймыз. Әрине, кейбір сала бойынша еңбекақының өспей сол қалпында қалуы немесе бұрынғыдан да құлдырап кеткені көрінеді.

Енді өнеркәсіп қызметкерлерінің кейбір сала бойынша нақты орташа айлық еңбекақылары өспей сол калпында қалды, немесе бұрынғыдан да құлдырап кету себебіне келсек, онда мұнда да барлық өнеркәсіп көрсеткіші бойынша ілгерілеу байқалса, шамамен екі еседей, бірақ тоқыма бұйымдарын өндіру, тері, тері бұйымдарын шығару және аяқ киім шығару, резина және пластмасс бұйымдарын шығару салалары бойынша алға ілгерілеушілік байқалмайды. Яғни бұл сала қызметкерлерінің орташа айлық еңбекақылары 5 жыл ішінде бір теңгеге де көбеймеген. Ал ағаш және ағаш бұйымдарын шығару, газ тәріздес отынды шығарып тарату саласы қызметкерлерінің орташа айлық еңбекақылары тіпті бұрынғыларынан да азайып кеткен. Мұны сол кездегі өнеркәсіптің бұл салаларының нарықтық экономика тұсында әбден тұралап қалғандығынан және облыста өнеркәсіптің бұл салаларының нашар дамығандығынан деп білуіміз керек.
КЕСТЕ 19.Өнеркәсіп жұмысшыларының нақтылы орташа

айлық еңбек ақысы (88)

Бұл кестеден де біздер өнеркәсіп жұмысшыларының нақтылы орташа айлық еңбекақысының жылма- жыл өсіп отырғандығын байқаймыз. Әрине, жекелеген салалары жұмысшыларының еңбекақыларының өспей, бір қалыпта тұру, немесе кеміп кету фактілері мұнда да кездеседі.

Жоғарыдағы кестеде біз өнеркәсіп қызметкерлерінің нақтылы орташа айлық еңбек ақысын қарастырсақ, енді бұл кестеде өнеркәсіп жұмысшыларының нақтылы орташа айлық еңбекақысын талдап отырмыз. Мұнда да жалпы бес жыл ішінде өнеркәсіп жұмысшыларының орташа еңбекақыларының көлемі екі есеге жуық өскендігі байқалады. Әйтсе де жоғарыда көрсетілгендей өнеркәсіп жұмысшыларының тоқыма бұйымдарын өндіру, тері, тері бұйымдарын шығару және аяқ киім шығару, газ тәрізді отынды шығарып тарату саласы бойынша бес жыл ішінде еңбекақыларының ешқандай өсу жолы байқалмаған, сондай-ақ ағаш және ағаш бұйымдарын шығару саласы жұмысшыларының орташа айлық еңбекақылары бұрынғыға карағанда төмендеп кетсе, киім шығару тері өңдеу, электр машиналары мен қондырғыларды шығару, суды жинау тазалау, және тарату салаларыны жұмысшыларының айлық орташа еңбекақылары аз ақ мөлшерде, болмашы мөлшерде көбейген.(78, 1-45б). Мұның өзі облыс бұл салалар жұмысынң кең көлемде ұйымдастырмай ақсап жатқандығын немесе бұл салалар өніміне сұраныстың жоқтығынан деп түсінген абзал.

Кесте 20. Үй шаруашылықтары мен оның құрылымдарының ақшалай кірісі мен шығысының құрамы

(89)

	1997	1998	1999	2000	2001	2002
Бір адамға шаққандағы барлық үй шаруашылығы
Ақшалай кіріс, барлығы	37050	38512	44613	53256	77458	75706
Оның ішінде: Еңбек кірістері	29963	29934	36314	42158	52439	57007
Әлеуметтік көлік	4195	4129	3604	4984	16576	15065
Сатудан түскен кіріс	998	2042	1799	1104	3098	-
Басқа да ақшалай кіріс	1944	2407	2896	4710	5345	3634
Ақшалай шығын, барлығы	36687	37872	43789	53356	65057	64649
Оның ішінде: Тұтыну шығындары	31649	33232	38391	45961	63406	62942
Азық- түлік тауарына	16133	15891	17939	20365	36309	32628
Азық-түлік емес тауарға	9062	6506	40728	13615	13325	16174
Ақылы қызметке	6464	7835	9724	11981	13772	14140
Салық, жинау, төлеу	2348	2121	2728	2860	868	576
Басқа да ақшалай шығын	2690	2519	2670	4535	783	1131
Қорытындыға пайыз есебімен
Ақшалай кіріс, барлығы	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Оның ішінде: Еңбек кірістері	80,9	77,7	81,4	79,2	67,7	75,3
Әлеуметтік көлік	11,2	10,7	8,1	9,4	21,4	19,9
Сатудан түскен кіріс	2,7	5,3	4,0	2,6	4,0	-
Басқа да ақшалай кіріс	5,2	6,3	6,5	8,8	6,9	4,8
Ақшалай шығын, барлығы	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Оның ішінде: Тұтыну шығындары	86,3	87,7	87,7	86,1	97,4	97,4
Азық-түлік тауарына	43,9	41,9	41,0	38,2	55,7	50,5
Азық-түлік емес тауарға	24,7	25,1	24,5	25,5	20,5	25,0
Ақылы қызметке	17,7	20,7	22,2	22,4	21,2	21,9
Салық, жинау, төлеу	6,4	5,6	6,2	5,4	1,4	0,9
Басқа да ақшалай шығын	7,3	6,7	6,1	8,5	1,2	1,7

Бұл кестеден біздер облыс шеңберіндегі бір адамға шаққандағы барлық үй шаруашылығының әлеуметтік тұрмыстың түрлі салаларындағы кіріс пен шығыстың теңгедей және пайыздық саластырмалы көрсеткіштерімен танысамыз. Бұдан біздер ақшалай кіріс пен шығын мөлшері бір- бірінен алшақтап кетпегендігін, содан да болар негізінен алғашқы тұтыну шығындарының теңгедей де, пайыздық көрсеткіштерінің тым жоғары екендігін байқаймыз. Соған қарамастан ақшалай шығын мен кіріс кейбір жекелеген саладан болмаса жалпы алғанда бір адамға шаққандағы барлық үй шаруашылығының шығындарын жазып отырған.

Егер 1997 -2002 жж. әр адамға шаққанда барлық үй шаруашылықтары мен оның құрылымдарының ақашалай кірісі мен шығыстарының мөлшерлерін есептейтін болсақ, онда барлық ақшалай кіріс 1997 жылы 37 050 теңге болса, 2002 жылы 76706 теңгеге жеткен, оның ішінде: еңбек кірістері бес жылдың ішінде 29963 теңгеден 57007 теңгеге, әлеуметтік көлік 4195 теңгеден 15065 теңгеге, сатудан түскен кіріс 998 теңгеден 3098 теңгеге, басқа да ақшалай кіріс 1994 теңгеден 3634 теңгеге артқан. Ал керісінше, барлық ақшалай шығын 1997 жылы 36687 теңге болса, 2002 жылы 64649 теңгеге жеткен, оның ішінде: тұтыну шығындары 1997 жылғы 31 649 теңгеден 2002 жылы 62942 теңгеге, азық-түлік тауарына 16133 теңгеден 32628 теңгеге, азық-түлік емес тауарларға 9062 теңгеден 16174 теңгеге, ақылы қызметке 6464 теңгеден 14140 теңгеге артқан. Тек қана осы сала бойынша бұл жылдары салық жинау мен төлеуге 2348 теңгеден 576 теңгеге, басқа да ақшалай шығынға 2690 теңгеден 1131 теңгеге азайған. Егер де бұл кіріс пен шығындарды пайыз түрінде есептесек екі аралықта онша алшақтық байқалмайтынын көреміз.

Кесте 21.Әр адамға шаққандағы қалалық жерлердегі үйшаруашылықтарының ақшалай кірісі мен шығысы

(90)

	1997	1998	1999	2000	2001	2002
Ақшалай кіріс, барлығы	51352	49643	53727	66681	85075	88523
Оның ішінде: Еңбек кірістері	44310	43075	46325	55363	63211	67986
Әлеуметтік көлік	4269	4096	3970	5366	15994	16731
Сатудан түскен кіріс	70	246	298	1031	510	-
Басқа да ақшалай кіріс	2703	2226	2634	5101	5360	3806
Ақшалай шығын, барлығы	51344	49392	51880	65895	78548	80644
Оның ішінде: Тұтыну шығындары	44889	44580	46038	56845	76671	78585
Азық-түлік тауарына	21850	20786	20958	24095	43006	40293
Азық-түлік емес тауарға	12443	11529	12278	15972	15544	19574
Ақылы қызметке	10595	12265	12802	16778	18121	18718
Салық, жинау, төлеу	3522	3194	3578	3908	1033	575
Басқа да ақшалай шығын	2933	1618	2264	5142	844	1484
Қорытындыға пайыз есебімен
Ақшалай кіріс, барлығы	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Оның ішінде: Еңбек кірістері	86,3	86,8	87,0	82,8	74,3	76,8
Әлеуметтік трансферт	8,3	8,3	7,5	8,0	18,8	18,9
Сатудан түскен кіріс	0,1	0,5	0,6	1,6	0,6	-
Басқа да ақшалай кіріс	5,3	4,4	4,9	7,6	6,3	4,3
Ақшалай шығын, барлығы	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Оның ішінде: Тұтыну шығындары	87,4	90,2	88,7	86,3	97,6	97,5
Азық-түлік тауарына	42,6	42,1	45,5	36,6	54,7	50,0
Азық-түлік емес тауарға	24,2	23,3	23,7	24,2	19,8	24,3
Ақылы қызметке	20,6	24,8	24,7	25,5	23,1	23,2
Салық жинау, төлеу	6,9	6,5	6,9	5,9	1,3	0,7
Басқа да ақшалай шығын	5,7	3,3	4,4	7,8	1,1	1,8

Бұл кестеде әр адамға шаққандағы қалалық жердегі үй шаруашылықтарының кірісі мен шығысы теңгелей және пайыз есебімен де салыстырыла қарастырылды. Қарастырылып отырылған мерзім ішінде акшалай кіріс жылма- жыл өсіп отырғанымен, ақшалай шығын көлемі де одан қалыспай отырған. Мысалы, осы жылдар ішінде еңбек кірістерінен гөрі тұтыну шығындары басым болғандығы байқалады. Сондай- ақ әлеуметтік көлік, сатудан түскен кіріс, басқа да ақшалай түскен кірістен гөрі азық түлік тауарына, азық-түлік емес тауарға және ақылы қызметке төленген шығындардың әлдеқайда көп болғандығын есептеп шығару қиынға түспейді .

Ия, шындығында қашан болмаса калалық жерлердегі үй шаруашылықтарының ауылдық жерлердегі үй шаруашылықтарына қарағанда ақшалай кірісі мен шығысы әлдеқайда көп болатындығ белгілі. Себебі, қалалық жердегі тұтыну шығындары, әсіресе азық-түлік тауарларына деген, әрдайым жоғары болатындығы белгілі. Енді жоғарыда көрсетілген кестенің осы бір қажет тұстарына назар аударып көрейік. Алдымен барлық ақшалай кіріске тоқталсақ, онда 1997 жылы бұл көрсеткіш 51352 теңге болса, 2002 жылы 88523 теңгеге жеткен. Оның ішінде: еңбек кірістері 44310 теңгеден 67986 теңгеге, әлеуметтік көлік 4269 теңгеден 16731 теңгеге, сатудан түскен кіріс 70 теңгеден 510 теңгеге, басқа да ақшалай кіріс 2703 теңгеден 3806 теңгеге көбейген. Ал, керісінше барлық ақшалай шығын 1997 жылмен 2002 жылдар аралығында 51344 теңгеден 80644 теңгеге, оның ішінде: тұтыну шығындары 44889 теңгеден 78585 теңгеге, азық-түлік тауарлары 21850 теңгеден 40293 теңгеге, азық-түлік емес тауарлар 12443 теңгеден 19574 теңгеге, ақылы қызмет 10595 теңгеден 18712 теңгеге артса, салық жинау мен төлеу 3522 теңгеден 575 теңгеге, басқа да ақшалай шығындар 2933 теңгеден 1424 теңгеге кеміген.

Бұл көрсеткіштерден осы қарастырылып отырған әр адамға шаққандағы қалалық жерлердегі үй шаруашылықтарының ақашалай кірісіне қарағанда шығысы әлдеқайда көп болғандығын байқауға болады. Мұның өзі қалалық жерлерде азық-түлік тауарларының өндірілмейтініне тікелей байланысты фактор. Сондықтан да қала адамдары бұл өнімдерді сатып алуға ақшалай кірістерінің көп бөлігін жұмсайды.

Кесте 22. Әр адамға шаққандағы ауылдық жерлердегі үй шаруашылықтарының ақшалай кірісі мен шығысы (91)

Бұл сөзімді төмендегідей деректермен айғақтаймын. Әр адамға шаққанда ауылдық жерлердегі үй шаруашылықтарының ақшалай кірісі 1997 жылы 2002 жылдар аралығында 20999 теңгеден 57884 теңгеге жетсе, оның ішінде еңбек кірістері 13862 теңгеден 41319 теңгеге, әлеуметтік көлік 3995 теңгеден 12667 теңгеге, сатудан түскен кіріс 2049 теңгеден 8401 теңгеге, басқа да ақшалай кіріс 1093 теңгеден 3588 теңгеге артқан. Әрине, бұл өнеркәсіп, өндіріс орындары мол қалалық жерлердегі үй шаруашылықтарының ақшалай кірісіне қарағанда әлдеқайда аз болса да , бірақ ауыл тұрғындарының азық-түлік тауарларының есебінен күн көріс нормасынан қалыспай келгендігі байқалады. Бір айта кетерлік жайт, осы жылдары барлық ақшалай шығын 20238 теңгеден 42408 теңгеге артып, оның ішінде: тұтыну шығындары 2013 теңгеден 41188 теңгеге, азық-түлік тауарына 10209 теңгеден 21972 теңгеге, азық-түлік емес тауарға 4252 теңгеден 11444 теңгеге, ақылы қызметке 1829 теңгеден 7772 теңгеге көбейген. Тек қана салық жинау мен төлеу 1023 теңгеден 579 теңгеге, басқа да ақшалай шығындар 2935 теңгеден 641 теңгеге кеміген. Мұның барлығы да қорытынды пайыз есебімен алғанда ауылдық жерлердегі адамдардың үй шаруашылықтарының ақшалай кірісі мен шығысы жоғарыда айтылғандай калалық жердегімен салыстырғанда екі еседей кем екендігін көрсететеді.

Кесте 23. Үй шаруашылықтарының тұтыну шығындары (92)

	1997	1998	1999	2000	2001	2002
Әр адамға шаққандағы орташа тұтыну шығыны	31649	33232	38391	45961	63406	62942
Оның ішінде: азық-түлік тауарлары	16123	15891	17939	20365	36309	32628
ішім- жем өнімдері	14531	13987	15450	18140	31857	28249
Олардың ішінде: нан және нан өнімдері	4420	3893	4050	4434	8077	7069
ет, құс және балық	3504	3348	3792	4653	7637	6899
сүт өнімдері және жұмыртқа	2225	2065	2412	1862	2931	2927
сары және өсімдік майы	682	816	869	1500	2763	2687
жеміс және көкөніс	1174	1198	1480	2031	3916	1143
қант, шай, кофе, тәтті	2526	2667	2847	3660	3728	3015
алкогольді ішімдік	825	789	943	1094	1562	1439
темекі бұйымдары	350	448	719	824	1853	1835
азық-түлік емес тауар	9062	6506	10728	13615	13325	16174
олардың ішінде: киім, мата, аяқкиім	4873	4137	4283	5912	4815	5731
жиһаз және мәдени тұрмыстық заттар	1053	1166	1191	1503	1194	3263
дәрі дәрмек	615	782	1015	1319	1227	1117
көлік құралдары	282	674	736	1150	2079	1491
құрылыс материалдары	227	260	269	319	134	164
Ақылы қызметтер	6464	7835	9724	11981	13772	14140
Олардың ішінде: пәтер үй коммуналды	3644	4148	4917	5379	7078	7373
қызметтер	326	751	983	1842	1583	1374
денсаулық сақтау қызметі	234	233	394	983	610	571
көлік және байланыс қызметі	1732	1869	2551	3058	3270	3536

Бұл кестеден біздер облыс халқының жеке үй шаруашылықтарының тұтыну шығындары жылма- жыл өсіп, біз қарастырып отырған бес жыл ішінде шамамен екі есеге дейін өскенін байқаймыз әсіресе азық- түлік пен ішіп- жем өніміне көп шығын кетеді екен. Сол сияқты азық-түлік емес тауарлар мен ақылы қызметке төленетін шығын көлемі де қомақты. Ақылы қызметтің ішінде пәтер үй коммуналды қызметі мен көлік және байланыс қызметтеріне төленетін қаражат көлемі де айтарлықтай.

Егер бұл кестедегі облыс бойынша үй шаруашылықтарының тұтыну шығындарын толығырақ бір-бірімен салыстыра қарастыратын болсақ, онда 1997 -2002 жж. әр адамға шаққанда орташа тұтыну шығыны 31649 теңгеден 62942 теңгеге жеткен. Оның ішінде: азық-түлік тауарлары 16123 теңгеден 32628 теңгеге, ішім-жем өнімдері 24530 теңгеден 28249 теңгеге, олардың ішінде: нан және нан өнімдері 4420 теңгеден 7069 теңгеге, ет, құс және балық 3504 теңгеден 6899 теңгеге, сүт өнімдері және жұмыртқа 2225 теңгеден 2927 теңгеге, сары және өсімдік майы 682 теңгеден 2867 теңгеге, темекі бұйымдары 350 теңгеден 1835 теңгеге өскен. Мұның өзі тұтыну шығындары, оның ішінде әсіресе азық-түлік тауарларына жұмсалатын шығындардың жыл сайын өсіп отыратындығын байқатады.

Азық-түлік тауарларымен салыстырғанда азық-түлік емес тауарларға жұмсалатын шығын әлдеқайда төмен. Осы жылдар ішінде азық-түлік емес тауарларға жұмсалатын жалпы шығын 9062 теңгеден 16174 теңгеге көбейді. Ал олардың ішінде : киім, мата, аяқкиім 4873 теңгеден 5731 теңгеге, жиһаз және мәдени тұрмыстық заттарға 1053 теңгеден 3263 теңгеге, дәрі-дәрмекке 615 теңгеден 1117 теңгеге, көлік құралдарына 282 теңгеден 1491 теңгеге артса, құрылыс материалдарына жұмсалатын шығын 227 теңгеден 164 теңгеге кеміп кеткен. Мұны бұл жылдары құрылыс жұмыстарының тоқталып қалғандығымен түсіндіруге болады.

Сондай –ақ, осы жылдар ақылы қызметтер шығыны 6464 теңгеден 14140 теңге көлеміне жеткен. Мысалы, олардың ішінде: пәтер үй коммуналды қызметтер 326 теңгеден 1374 теңгеге, денсаулық сақтау қызметі 234 теңгеден 571 теңгеге, көлік және байланыс қызметі 732 теңгеден 3536 теңгеге артқан. Осының барлығынан біздер облыс халқының жеке үй шаруашылықтарының тұтыну шығындарының нарықтық экономикалық заңына сәйкес жылма-жыл көп мөшерде өсіп отырғандығын байқаймыз.

кЕСТЕ 24.Үй шаруашылықтары тұтыну шығындарының құрылымы, қорытындыға пайыз есебімен (93)

	1997	1998	1999	2000	2001	2002
Тұтыну шығындары	100,0	100,0	100,	100,0	100,0	100,0
Оның ішінде: Азық-түлік тауарлары	51,0	47,8	46,7	44,3	58,3	51,8
Азық-түлік емес тауарлар	28,6	28,6	28,0	29,6	21,0	25,7
Ақылы қызмет	20,4	23,6	25,3	26,1	21,7	22,5

[83]

Бұл кестеде тұтыну шығындарының басты түрлері азық-түлік тауарлары, азық-түлік емес тауарлар және ақылы қызметтің жыл өткен сайын өсіп отырғандығы көрсетіледі .

Кестеде азық-түлік тауарларын тұтыну шығындары көрсетілген. Тұтынушының негізгі қаржылары ішіп -жем өнімдеріне: оның ішінде нан және нан өнімдері, ет, құс және балық, сүт өнімдері мен жұмыртқа және қант, шай, кофе, тәтті тағамдарға жұмсалған. Одан кейін: жеміспен көкөніс, сары май мен өсімдік майлары. Ал, алкогольды ішімдіктер мен темекі бұйымдарына 100 пайыз қаржыдан 2- ден 5 пайызға дейінгі аралықтағы бөлігі жұмсалады екен. Сондай- ақ, азық түлік тауарларының жоғарыда аталмаған басқа да түрлеріне 2,5-4,5 пайыз аралығындағы шығын шығарылады. Міне, қорытындылай келгенде Павлодар облысы халқының орташа есеппен алғандағы азық-түлік тауарларына тұтыну шығандарының көрсеткіші осындай.

Бұл кестеде азық-түлік емес тауарларға тұтыну шығындарының есебі көрсетілген. Бірінші орында киім, мата, аяқиім тұр. Тұтынушы азық-түлік емес тауардың осы түріне 35-60 пайызға дейін шығын жұмсайды екен. Одан кейін

жиһаз және мәдени тұрмыстық заттар, соңғы жылдары бұнымен қатар көлік

құралдарына жұмсалатын шығын пайызы да артқан.

Кесте 27.Ақылы қызметке тұтыну шығындарының құрылымы, қорытындыға пайыз есебімен (96)

	1997	1998	1999	2000	2001	2002
Ақылы қызмет	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
Оның ішінде: пәтер үй, коммуналды қызметтер	56,4	52,9	50,6	44,9	51,4	52,1
білім қызметі	5,0	9,6	10,1	15,4	11,5	9,7
денсаулық қызметі	3,6	3,0	4,1	8,2	4,4	4,0
көлік және байланыс қызметі	16,8	23,9	26,2	25,5	29,8	25,0
Басқалары	8,2	10,6	9,0	6,0	8,9	9,2

Кестеде көрсетілген ақылы қызметке төленетін шығындар ішінде әсіресе,

пәтер үй, коммуналды және көлік пен байланыс қызметі пайыздық жағынан

алғанда 50 және 25 пайызды құрайды.Сондай- ақ соңғы жылдары білім беру қызметіне төленетін шығынның да көлемінің артқанының куәсі боламыз

.

Кесте 28 Күнкөрістің ең аз мөлшерінің көлемі, әр адамға шаққандағы теңге есебімен (97)

3797 4583

4094

4000 3530

3000

2000
1998 1999 2000 2001 2002

Кестеде көрсетілгендей күнкөрістің ең аз мөлшері бес жыл ішінде шамамен бір мың теңгеге өскен. Әрине бұл жоғары көрсеткіш емес. Әйтседе сол жылдар аралығында бұл қаржыға қанағат еткендер саны аз болған жоқ .

0 1998 1999 2000 2001 2002

8000 7833

6838

6000

3210

Бұл кестеден біздер облыс бойынша әр адамға шаққандағы нақты ақша кірісі 1998-2002 жылдар аралығында 3210-нан 8629 теңгеге өскендігінің куәсі боламыз.

Қорыта келгенде, жалпы халықтық әлеуметтік тұрмыстық өмір суру дәрежесінің көрсеткішін біздер олар тұтынатын халық шаруашылығы өнімдерінің бағасын сұрыптау арқылы есептеп шығара алады екенбіз. Оны біздер жоғарыда келтірілген кестелердегі нақты деректер арқылы жүзеге асырдық деп білеміз. Енді бұл тұрғыдағы бүгінгі таңдағы баға нарқына көңіл аударсақ, онда 2006 жылдың 1 тоқсанында өнеркәсіп өнімін өндіруші кәсіпорындардың баға индексі 101,8 пайызды құрады.

2006 жылдың қаңтар- наурыз айларында электр энергиясын, газ бен су өндіру және бөлуде баға көлемі 8,8 пайызға, кен өндіру өнеркісібінде 2,4 пайызға өсті, өңдеу өнеркісібінде баға өзгеріссіз қалды.

Ағымдағы жылдың бірінші тоқсанында ауылшаруашылық тауар өндірушілерімен өткізілген өнімнің бағасы 4,7 пайызға өсті, соның ішінде өсімдік шаруашылығы өнімі 0,9 пайызға, мал шаруашылық өнімі 6 пайызға артты.

2006 жылдың 1 тоқсанында тұтыну бағасының индексі (инфляция деңгейінің негізгі көрсеткіші) 103,3 пайызды құрады. Азық- түлік тауарларының бағасы 4,9 пайызға, азық-түлікке жатпайтын тауарлардың бағасы 0,4 пайызға өсті. Ақылы қызмет құны 3,6 пайызға артты. Бағаның қарқынды өсуі қант өнімінде байқалды- 36,9 пайыз, көкөніс пен жеміс 15 пайызға қымбаттады. Тұз 19,9 пайызға, темекі өнімдері 8,3 пайызға қымбаттады. Тұрғындарға көрсетілетін ақылы қызмет түрлері едәуір қымбаттады: көлік қызметі 9,8 пайызға, атап айтқанда қала маңындағы тұрғындарға 51 пайызға, тұрғын үй коммуналдық қызметтер 3 пайызға (нақтырақ айтқанда электр қуаты 10,8 пайызға, қоқыс жинау 21,2 пайызға), медициналық қызмет көрсету түрлері 4,5 пайызға қымбаттады [99].

Бұл кестелерден біздер Павлодар облысы халқының әлеуметтік – тұрмыстық өмір сүру деңгейінің соңғы жылдары алдыңғы жылдарға қарағанда әлдеқайда жоғары дәрежеге көтерілгендігін байқаймыз. Кестелерде облыс және ірі қалалар мен аудандар бойынша халық шаруашылығының барлық салаларында жұмыс істейтін еңбекшілердің орташа айлық, нақты еңбекақыларының көрсеткіштерін және жан – жақты талдаудан өткізу арқылы олардың кірісі мен шығысының арасын ажыратуға мүмкіндік туды.

Атап айтқанда, біріншіден, Павлодар облысы халқының орташа есеппен алғандағы азық – түлік тауарларын тұтыну шығындары, тұтынушының негізгі қаржылары ішіп – жем өнімдеріне: оның ішінде нан және нан өнімдері, ет, тұз және балық, сүт өнімдері мен жұмыртқа және қант, шай, кофе, тәтті тағамдарға жұмсалған. Одан кейін: жеміс пен көкөніс, сарымай мен өсімдік майлары. Ал, алкогольді ішімдіктер мен темекі бұйымдарына 100 пайыз қаржының 2 – ден 5 пайызға дейінгі аралықтағы бөлігі жұмсалған. Сондай – ақ, азық – түлік тауарларының жоғарыда аталған басқа да түрлеріне 2,5-4,5 пайыз аралығындағы шығын шығарылған.

Екіншіден, азық – түлік емес тауарларға тұтыну шығындары бойынша бірінші орында киім, мата, аяқ кіим тұр. Тұтынушы азық – түлік емес тауарлардың осы түріне 35-60 пайызға дейін шығын жұмсайды екен. Одан кейін жиһаз және мәдени тұрмыстық заттар, соңғы жылдары мұнымен қатар көлік құралдарына жұмсалатын шығын пайызы да артқан.

Үшіншіден, ақылы қызметке жұмсалатын шығындар бойынша, пәтер үй, коммунальды және көлік пен байланыс қызметі пайыздық жағынан алғанда 50 және 25 пайызды құрайды екен. Сондай – ақ, соңғы жылдары білім беру қызметіне төленетін шығынның да көлемі артқан.