Дәріс коспектісі «Климаттың өзгеруі және жасыл энергетика»
Климаттық жүйенің мониторингі. Қазақстан аумағындағы климаттық өзгерістердің негізгі үрдістері. Ауа температурасының өзгеруі
жүктеу/скачать 2,94 Mb.
|
конспект лекция каз
13 MRS VPS 1
| 2.2 Климаттық жүйенің мониторингі. Қазақстан аумағындағы климаттық өзгерістердің негізгі үрдістері. Ауа температурасының өзгеруі
Қазақстанда жылыну еліміздің барлық аумағында әр маусымда байқалады. 1941 және 2011 жылдар аралығындағы кезеңде ауаның орташа жылдық температурасы әрбір 10 жыл сайын 0,28°C-қа ұлғайды (Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі, 2013). Тұтынудың ең жоғары деңгейі қыс мезгілінде болады, ал жаз айларында температураның ең төмен өсуі байқалады. Оңтүстікте және шығыста таулы аудандарда бақташылар қойлары мен ешкілерін шалғындарға, Барскаун шатқалына, Қырғызстанға 17 Қазақстанға жеткізеді, әр онжылдықта ауа температурасы қыста 0,41–0,61°c, жазда 0,01–0,20°c артады. Сонымен қатар, нөлден төмен суық күндердің саны орташа есеппен 1-4 күнге азайды, ал ыстық күндердің саны онжылдықта орташа есеппен 1-3 күнге артты. Таулы аудандарда және Оңтүстік Қазақстанның тау бөктерінде температурасы нөлден төмен суық күндер саны 5-6 күнге азайды. Сол кезеңде, таулы аудандардың Шығыс және оңтүстік бөлігінде аз дәрежеде болса да, елдің барлық аумағында ауаның төтенше температуралары кезеңінің ұзақтығы дерлік ұлғайды (Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі, 2013). Орталық Азия өңіріндегі жауын-шашын мөлшері бойынша бақылаулар температура бойынша деректерге қарағанда өзгеше болып табылады, және климаттың өзгеруі жөніндегі үкіметаралық сарапшылар тобы жауын-шашынның қандай да бір айқын өңірлік үрдісін МГЭИК тіркеген жоқ. Жауын-шашын жалпы аймақ бойынша, оның ішінде таулы аймақтарда да айтарлықтай өзгереді. БҰҰ КӨНК бойынша ұлттық хабарламаларға сәйкес, Солтүстік Тянь-Шаньда, Батыс Памирде және Өзбекстанның таулы аумақтарында жауын-шашын мөлшерінің аздап өсуі байқалады, ал Тянь-Шань мен Шығыс Памирдің орталық бөліктерінде жауын-шашынның азаюы тіркелді. Қазақстанда 1941 жылдан 2011 жылға дейінгі кезеңдегі ұлттық есептерге сәйкес он жыл ішінде жауын-шашынның жылдық мөлшері 0,5 мм төмендеді (Қазақстан Республикасы Қоршаған орта және су ресурстары министрлігі, 2013). Атап айтқанда, 1935 және 2005 жылдар аралығындағы бақылаулар жылдық жауын-шашын мөлшері Оралдың оңтүстік беткейлері сияқты кейбір таулы аудандарда, қазақтың ұсақ шоқыларының (Сарыарқа) жел беткейлерінде, Оңтүстік Қазақстанның тау бөктері мен тауларында, сондай-ақ, Есіл өзенінің алқабында өскенін көрсетеді. Шығыс Қазақстанда орналасқан Алтай мен Тарбағатай тау жүйелерінің арасында орналасқан Мойынқұм мен Зайсан көлінің маңында жауын-шашын азайды. Жауын-шашынның көбеюі негізінен қыс мезгілінде байқалады, ал жазғы кезеңдерде жауын-шашынның өзгеруі шамалы болды. Қазақстанның барлық облыстарында қысқы кезеңде жауын-шашынның күн сайынғы ең көп мөлшерінің ұлғаюы және қуаң кезеңдер ұзақтығының төмендеуі байқалды (Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, 2009). Сәйкес Nogués - Bravo et al. ( 2007) мәліметіне сәйкес, 2055 жылға қарай Орталық Азияның таулы аймағының едәуір аумағындағы ауа температурасы нашар деген жағдайда 4-5°C, ал ең оптимистік сценарий бойынша – 3-4°C көтеріледі. Таулы рельефтің күрделілігіне, сондай-ақ, тау экожүйелерінің аймақтың климатына әсері туралы мәліметтерді жалпы Климаттық модельге енгізудегі қиындықтарға байланысты жауын-шашын туралы ақпарат температура мәліметтеріне қарағанда аз анықталады. Климаттың өзгеруі жөніндегі үкіметаралық сарапшылар тобы мәліметтеріне қарағанда, Singhetal-да ұсынылған мәліметтер бойынша (2011) бүкіл Орталық Азия аймағында жауын-шашынның 3% төмендегенін көрсетеді. Жалпы, Қазақстанда климат жылы әрі ылғалды болады. Орташа сценарий 2030 жылға қарай орташа жылдық температураның 1,7°с, 2050 жылға қарай 2,9°с және 2085 жылға қарай 4,1°с өсуін болжайды. Жауын– шашын мөлшері 1961-1990 жж. базалық кезеңімен салыстырғанда 2030 жылға қарай 7% - ға, 2050 жылға қарай 8,1% - ға және 2085 жылға қарай 9,9% - ға ұлғаяды. Сондай-ақ, жаз айларында жауын-шашынның 2,8% - ға қысқа мерзімді өсуі күтілуде. Дегенмен, ұзақ мерзімді перспективада жауын-шашын деңгейі 2085 жылға қарай 6,3% - ға төмендейді. Сонымен қатар, ыстық күндердің саны көбірек болады, ал таулы және тау бөктеріндегі өңірлерде қатты жауын-шашын, дауыл, боран және бұршақ жиілігінің артуы байқалады (Қазақстан Республикасы, Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, 2013). Мүмкін, Орталық Азиядағы климаттың өзгеруінің әсері соңғы ғасырда мұздықтармен жабылған аймақтың үштен біріне азайған таулы аудандарда айқын көрінеді (Узгидромет, 2008). Мұздықтармен жабылған ең үлкен аудандар Тәжікстан мен Қырғызстанда орналасқан, бірақ олар Қазақстан мен Өзбекстанда да бар. Бұл аймақтағы мұздықтар, олардың ауданы 27 677 шаршы км (Тянь-Шань – 15 417 шаршы км және Памир-12 260 шаршы км) (БҰҰ–Қоршаған орта және ВСМЛ, 2008; Aizenetal., 2009), су ресурстарының үлкен көлемін сақтайды және жыл сайын 0,6–0,8% - ға ериді (ЕNVSEC, 2011). Соңғы 50-60 жылда Қазақстан, Тәжікстан және Қырғызстан аумағында созылып жатқан Тянь-Шань және Памир мұздықтары 6-дан 40% - ға дейін қысқарды. Тянь-Шань мұздықтарының еру қарқындылығы, әдетте, төмен биіктіктерде және ылғалды сыртқы полигондарда және Тянь-Шаньның Шығыс жоталарында (Sorgetal., 2012). Қазақстанда орналасқан Солтүстік Тянь-Шаньда мұздықтар ерекше жылдамдықпен ериді, ал мұз массасының жоғалуының жылдық амплитудасы 0,36-дан 0,75% - ға дейін ауытқиды (Sorgetal., 2014). Осы ауданда орналасқан Іле Алатауының солтүстік жағында 1955 жылдан 2004 жылға дейін мұздықтардың мөлшері 40% - дан астамға азайды (Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі, 2009). Тәжікстандағы Памир тауларында 1966 жылдан 2000 жылға дейін Федченко мұздығы, полярлық аймақтардан тыс ең ұзын мұздық климаттың өзгеруіне әсер ету (ұзындығы 70 км және ені 2 км) 6% төмендеді (Таджгидромет, 2008). Орталық Азиядағы климаттың өзгеруі нәтижесінде болатын болашақ әсерлердің түрлі сценарийлері аймақтың мұздықтары төмендей береді деп болжайды. Болжам бойынша, Тәжікстанда 30-40 жыл аралығында мұздықтардың аумағы 15-20% - ға қысқаруы мүмкін, бұл шағын мұздықтардың жойылуына әкелуі мүмкін. Қазақстанның Солтүстік Тянь-Шаньда 1955 жылмен салыстырғанда мұздықтардың 60% - ы 2100 жылға қарай жойылып кетеді. Ең нашар жағдайда, 2080 жылға қарай олар толығымен жоғалады (Соргетал., 2014). Қырғызстанда мұздықтар санының азаюы жалғасады, ал әртүрлі климаттық модельдер олардың 2050 жылға қарай 44-тен 83% - ға дейін және 2100 жылға қарай 64-тен 95% - ға дейін төмендеуін болжайды (ГАООСХ, 2008/2009). Болжам бойынша Төтенше жағдайлар, мұздықтардың еруі, мәңгі мұз қату аймақтарының жоғалуы және қар жамылғысының азаюы Орталық Азияның су ресурстарының қысқаруына әкеледі. Сонымен қатар, жоғары температура мен қарқынды жауын-шашын құрғақшылық, жылу, су тасқыны, көшкін, сел және көшкін сияқты жиі және қарқынды табиғи апаттарға әкеледі (ЭСКАТО, 2012). Соңғы он жыл ішінде 2 500-ден астам адам табиғи апаттардың құрбаны болды және шамамен 5,5 миллион адам немесе Орталық Азия халқының 10% - ы табиғаттың теріс әсерінің құрбаны болды (ЭСКАТО, 2012). АзТМЭӘК мәліметтері бойынша, алдағы онжылдық 2000-2001 және 2002-2003 жылдардағыдай құрғақшылық пен су тасқыны жылдарымен алмасып, дүлей зілзалалар циклдерімен сипатталады. Су тасқыны бүкіл Орталық Азияға тән. 1990-2011 жылдар аралығында олардың үлесіне өңірдегі барлық тіркелген табиғи апаттардың 48% - ы тиесілі болды. Тек Қазақстанда ғана 1994 ж.және 2003 ж. аралығындағы кезеңде су тасқынының 300 жағдайы орын алды, негізінен, тасқындар тау аймақтарындағы қар жамылғысы мен мұздық массасының еруімен қатар, өте қатты және ұзақ жауын-шашыннан, сондай-ақ мұздық көлдердің жарылуынан болады (АзТМЭӘК, 2012). Жалпы, Орталық Азия тауларында 1000-ға жуық мұздық көлдер бар (ОАУ және соавт., 2012). Климаттық сценарийлерге сәйкес, жаз айларында температураның жоғарылауы мұздықтардың одан әрі еруіне, кіші мұздық көлдердің пайда болуына және олардың бұзылу қаупінің жоғарылауына әкеледі, бұл төменгі ағыста орналасқан елді-мекендерге өсіп келе жатқан қауіпті білдіреді (Узгидромет, 2008, Таджгидромет, 2008). Өзбекстан 271 көлдің ықтимал жарылуынан су тасқыны қаупіне ұшырайды (Узгидромет, 2008), олардың көпшілігі елден тыс жерде орналасқан. Мысалы, Тәжікстанның шығысындағы Памир тауларында орналасқан Сарез көлі 1911 жылғы жер сілкінісі мен көшкіннен кейін пайда болды және Амудария өзенінің бойында тұратын 5 миллион адамға үлкен қауіп төндіреді (Альфордетал, 2000). Тас немесе жер сілкінісі көлдің жарылуына әкелуі мүмкін, нәтижесінде Амудария өзенінің бойымен 17 миллиард м3 су құлап кетуі мүмкін (Таджгидромет, 2008). Қазақстан, Түркіменстан және Өзбекстан өздерінің энергетикалық қажеттіліктерін отандық қазба отындары, соның ішінде, мұнай, газ және көмір ресурстары арқылы жабады, ал екі таулы ел – Қырғызстан мен Тәжікстан негізінен гидроэнергетикаға сүйенеді (Fritzscheetal., 2011). Қырғызстан мен Тәжікстан тауларындағы гидроэнергетикалық әлеует зор болғанымен, екі ел де суық қыс айларында өзен ағыны өте аз болған кезде және оған қажеттілік жоғары болған кезде энергияның жетіспеушілігі проблемасына тап болады (Libertetal., 2008). Мысалы, Тәжікстанда тұрғын үйлердің 70% - ы жарықтың өшуіне тап болады және көбінесе қыс айларында электр энергиясына сұраныстың төрттен бірі қанағаттандырылмайды. Электр қуатының жетіспеушілігі салдарынан Тәжікстан ауаның ластануына байланысты аурулардан зардап шеккен 20 елдің қатарына кіреді, өйткені отбасылар жылуды сақтау үшін үй ішінде ағаш пен көмір жағуға мәжбүр. Экономикалық тұрғыдан алғанда, энергияның жетіспеушілігінен елдің шығыны 200 миллион долларды құрайды. АҚШ доллары (Fieldsetal., 2013). Қазіргі уақытта Қырғызстан мен Тәжікстан өздерінің техникалық мүмкін гидроэнергетикалық әлеуетінің шамамен 10% - ын пайдаланады. Алайда, жаңа су электр станцияларын салу Орталық Азияның су ресурстарының трансшекаралық сипатына, сондай-ақ, суды теңгерімді пайдалану қажеттілігіне байланысты күрделі саяси проблема болып табылады. Сонымен қатар, алдағы онжылдықта энергияға деген сұраныс халықтың өсуіне және ауыл шаруашылығы сияқты басқа салаларда (ОАУ және басқалар) судың бәсекелес қажеттіліктеріне байланысты артады деп күтілуде., 2012). Қырғызстан мен Тәжікстанның таулы аудандарында су электр энергиясын өндіру су көлемінің еріген қар мен мұздық резервтерге тәуелділігіне байланысты климаттың өзгеруі алдында аса осал болып табылады (РЭЦЦА, 2009). Температураның жоғарылауы қар мен мұздықтардың еру уақытын, су ағындарының көлемін және аймақтың тауларында судың болуын өзгертеді (Siegfriedetal., 2011; Sorgetal., 2014). Қысқа мерзімді перспективада мұздықтар мен қардың тез еруі жоғары температураның әсерінен гидроэнергетика өндірісін арттыруы мүмкін, бірақ ұзақ мерзімді перспективада су ағындары күрт төмендеуі мүмкін (Соргетал., 2014). 2050 жылға қарай су ресурстарының көлемі бүкіл өңір бойынша 12% - ға қысқарады деп күтілуде (Westphal, 2008). Сумен қамтамасыз ету деңгейінің төмендеуі және температураның көтерілуі Қазақстанда, Өзбекстанда және Түрікменстанда да алаңдаушылық туғызады, оларды энергиямен жабдықтау Жылу электр станцияларын пайдалануға байланысты. Жылу электр станцияларының жұмыс істеуі үшін гидроэнергетиканың әлеуеті мен ағымдағы өндірісі және энергияға деген сұраныс құрастырушы МананаКуртубадзе, Грид-Арендал, 2016. 0 100 000 200 000 300 000 400 000 500 000 600 000 700 000 800 000 900 000 1 000 000 ГВтч әлеуетті гидроресурс энергияны тұтыну ГЭС-те электр энергиясын өндіру Тәжікстан Қазақстан Қырғызстан Өзбекстан Түрікменстан дереккөздер: Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстанның мемлекеттік статистикалық қызметтері; www.cawater-info.net; www.effectenergy.eu; www.indexmundi.com; www.kegoc.kz; www.tajhydro.tj; БҰҰДБ 2011; Yasinskiy және басқалар, 2013. Түрікменстан мен Өзбекстан үшін деректер жоқ гидроэлектроэнергиясының әлеуеті мен қазіргі өндірісі және энергияға деген сұраныс құрастырушы МананаКуртубадзе, ГРИД-Арендал, 2016. 0 100 000 200 000 300 000 400 000 500 000 600 000 700 000 800 000 900 000 1 000 000 ГВтч әлеуетті гидроресурс энергияны тұтыну ГЭС-те электр энергиясын өндіру Тәжікстан Қазақстан Қырғызстан Өзбекстан Түрікменстан дереккөздер: Қазақстан, Қырғызстан және Тәжікстанның мемлекеттік статистикалық қызметтері; www.cawater-info.net; www.effectenergy.eu; www.indexmundi.com; www.kegoc.kz; www.tajhydro.tj; БҰҰДБ 2011; Yasinskiy және басқалар, 2013. Түрікменстан мен Өзбекстан үшін деректер жоқ 47 техникалық суды пайдалану қажет. Су температурасының жоғарылауы немесе оның жеткіліксіз мөлшері жылу электр станцияларының энергия өндіруіне теріс әсер етуі немесе тіпті олардың жабылуына әкелуі мүмкін (WorldBank, 2008). Электр энергиясы елдің дамуы мен кедейлікті азайту үшін өте маңызды, бірақ ескірген инфрақұрылым және халық санының өсуімен бірге жаңа инвестициялардың болмауы оған сенімді қолжетімділікті қамтамасыз етуге кедергі келтіреді. Тәжікстанда көптеген ауылдық жерлер электр энергиясын күніне бірнеше сағат алады. Мұның бәрі әлеуметтік қызметтер мен инфрақұрылымның төмен сапасы (денсаулық сақтау мен білім беруді қоса алғанда), ауыз су мен санитарлық-гигиеналық қажеттіліктер мен суару үшін судың жетіспеуі, сондай-ақ, жылыту, жарықтандыру және тамақ дайындау үшін энергияның болмауы салдарынан климаттың өзгеруі жағдайында халықтың осалдығына айтарлықтай әсер етеді. Электр энергиясының төмен қолжетімділігі отынды тамақ дайындау және тұрғын үйлерді жылыту үшін пайдалануға мәжбүр етеді, бұл өз кезегінде ормандардың азаюына және жойқын су тасқыны мен көшкін қаупінің жоғарылауына әкеледі (Тәжікстан Республикасының Үкіметі және БҰҰДБ, 2012). Климаттың өзгеруіне байланысты жиі су тасқыны, сел және көшкін су электр станциялары (СЭС) құрылыстарының қирауына және лайлануына және осылайша электр энергиясын өндірудің төмендеуіне әкелуі мүмкін. 1993 жылы Тәжікстандағы су тасқыны Рогун ГЭС-іне айтарлықтай зиян келтірді, ал 2002 жылы көшкін Байпазин ГЭС-іне зиян келтірді (Таджгидромет, 2008). Соңғы жылдары Қазақстан климаттың өзгеру проблемасына көбірек көңіл бөле бастады. Осылайша, Қазақстан халқына Жолдауында Президент Н.Ә. Назарбаев климаттың өзгеруін бес негізгі жаһандық проблемалардың қатарына қосты. 2014 жылғы сәуірде қоршаған ортаны қорғау министрінің төрағалығымен Қауіпсіздік Кеңесінің отырысы өтті, онда климаттың өзгеруі және оған бейімделу мәселелері қаралды. Алайда, климаттың өзгеруіне бейімдеу жөніндегі жоспардың (Тұжырымдаманың) жобасы 2010 жылы БҰҰДБ мен қоршаған орта және су ресурстары министрлігінің "Қазақстан Республикасында климаттың өзгеруі мәселелерін стратегиялық жоспарлауға енгізу арқылы орнықты даму саласындағы әлеуетті нығайту" бірлескен жобасы шеңберінде әзірленгенімен, осы уақытқа дейін Қазақстанның бейімдеу жөніндегі бекітілген Ұлттық жоспары жоқ. Қазақстанда климаттың өзгеруінің салдарын жұмсарту және ел ауқымында оларға бейімделу жөніндегі қызметтің стратегиялық бағыттары белгіленген бірқатар түйінді стратегиялар, тұжырымдамалар және ілеспе іс-қимылдар жоспарлары бар. 2012 жылы Үкімет "Қазақстан-2050" Стратегиясын қабылдады, ол басқалармен қатар елдің табиғи байлығын орнықты экономикалық өсуге барынша тиімді трансформациялауға шоғырландырылды. 2006 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы мақұлданды. 2013 жылы Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегі тұжырымдама қабылданды, ал 2016 жылы "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасының "жасыл экономикаға" көшуі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" Заң қабылданды (Қазақстан Республикасының Үкіметі, 2016). ҚР-ның "жасыл экономикаға" көшуі жөніндегі тұжырымдаманы іске асыруға жауапты Қазақстандағы негізгі Мемлекеттік орган ҚР Энергетика министрлігі болып табылады. Осы тұжырымдаманы іске асыру және туындаған, оның ішінде, климаттың өзгеруіне байланысты проблемаларды қарау ҚР Президенті жанындағы "жасыл экономикаға" көшу жөніндегі Кеңестің қарауына шығарылады. 2013 жылы ұсынылған Қазақстан Республикасының БҰҰ КӨНК жөніндегі үшінші–алтыншы ұлттық хабарламасы ауылшаруашылығы, Су ресурстары, Денсаулық сақтау, табиғи экожүйелер сияқты секторларда бейімдеу жөніндегі негізгі шараларды, сондай-ақ, аномальді табиғи құбылыстарға ден қою шараларын көрсететін негізгі құжаттардың бірі болып табылады. 2015 жылы БҰҰ КӨНК бойынша Қазақстан Республикасының Жетінші Ұлттық қатынасын әзірлеу басталды. Қазақстанда табиғатты қорғау саясатын жүзеге асыру үшін Тянь-Шань тауларында айтарлықтай кең көшкін бар, Қазақстан 59 қоршаған ортаны қорғау саласындағы жүйелі заңнамалық және нормативтік база, қазіргі уақытта ел Парламенті "Жасыл экономика" бойынша заң жобасын әзірледі. Заңнамалық актілерді талдау Қазақстан Республикасы заңдарының басым бөлігі қандай да бір дәрежеде қоршаған ортаны қорғау мәселелеріне қатысты екенін көрсетті (№1 кесте). Олардың ішінде Экологиялық кодексті, Су кодексін, Жер кодексін, Орман кодексін, Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы Кодексті, ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Заңды, міндетті экологиялық сақтандыру туралы заңды және Өсімдік шаруашылығындағы міндетті сақтандыру туралы Заңды бөліп көрсетуге болады. Болашақта климаттың өзгеруіне бейімделу шараларын жүзеге асырудың заңнамалық құралдарын әзірлеу және іске қосу тұрғысынан осы заңнамалық құжаттардың мәтіндеріне шолу оларда климаттың өзгеруіне бейімделу шараларын жүзеге асыруға қолайлы кез келген ережелер мен нормаларды анықтауға мүмкіндік бермеді. Жалпы алғанда, оларда табиғи экожүйелерді қорғау, халықтың денсаулығы мен қауіпсіздігі жөніндегі ережелердің өзгеретін климат жағдайларына және осыған байланысты салдарларға ешқандай байланысы жоқ. Қазақстан Республикасының Экологиялық кодексінде климат пен озон қабатын қорғауға, мемлекеттік басқаруды жүзеге асыру және климатқа мониторинг жүргізу мәселелеріне көп көңіл бөлінеді. Жоғарыда көрсетілген стратегиялық бағыттар бойынша қызметті іске асырудың бағдарламалық негіздері мен жоспарлары жергілікті билік органдары деңгейінде айқындалған. Қазақстанда климаттың өзгеруіне бейімделудің заңнамалық негіздері әзірше әзірленбеген, өйткені бейімдеу іс-шаралары әзірленбеген және анықталмаған. Бейімдеу іс-шараларын жоспарлау және іске асыру мақсаттары үшін пайдаланылуы мүмкін жекелеген құралдар ерекше қорғалатын табиғи аумақтар және табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар жөніндегі заңнамада бекітіле алды. Ауыл- шаруашылығы, Су шаруашылығы, денсаулық сақтау, орман, сақтандыру сияқты климаттың өзгеруіне ықтимал осал секторлардағы қоғамдық қатынастарды реттейтін заңнамалық актілерге шолу бейімдеу іс-шараларының негізіне алынуы мүмкін элементтерді анықтаған жоқ (Есеркепова, 2013). жүктеу/скачать 2,94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|