Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| д/т ~ з /с
сәйкестігі жаңа сатыға коше бастады. Соз ортасындағы д дыбысын айтатын тілдермен қатар й дыбысын айтатын тілдер қалыптаса бастады. Сойтіп түркі тілдері тарихында белгілі, тілдерді жіктеуде еске алатын дыбыс сәйкестігі: д//т ~ з //с ~ й қалыптасады, енді түркі тілдері сөз ортасында қай дыбыстың айтылуына қарай д/т тілдері, з тілдері, й тілдеріне жіктеле бастайды. Түркі тілдері мен монгол тілдерін жіктеген р ~ з, л ~ ш дыбыс сәйкестіктері де жаңа сатыға ауыса бастайды: р ~ з ~ й, л ~ ш ~ с. Сонымен қатар түркі тілдері қүрамында осы дәуірде жаңа сапалық озгеріс қалыптасты. Соз ортасында, соз соңында г, г дауыссыздары мен дауыстылардың тіркесі үш түрлі озгеріске үшырады: бір топ тілдерде диф тонгілерге айналды , бір топ тілдерде созы лы ңқы дауыстыларға айналды және бірсыпыра создер қүрамында қатандап кетті, кейбір создер қүрамы нда элизияға үшырап, түсіп қалды. Қысқасы, бүл айтылғандар мына тәрізді фактілер арқылы корінеді. Қ азақ — тау, қырғыз — тоо, қазақ — улық, кішік, бек, улы, кіші, сары. Бүл өзгерістердің барлығы тідцер қүрамында синоним создер мен формалардың молаюына алып келді. Орта гасырларда, сонымен қатар, жазба тілдер дамыды. Қараханид мемлекетінің территориясы нда қалы птасы п, бүкіл Орта Азияға тараған жазба тілде коп жанрлы көркем әдебиет дамиды, күнделікті іс қағаздары, дипломатиялық қағаздар жазылады. Кейін бүл тілдің негізінде шағатай әдеби тілі, оның негізінде Хорезм әдеби тілі, кейінгі замандарда Алтын Орда әдеби тілі, т.б. жазба тілдер қалыптасып, бүкіл түркі әлемін қамтиды. Бүл дәуірде Ю суф Баласағүнидың “Қүдатқу білігі”, Махмуд Қаш қаридың “Д иваны ” жазылды. Алдыңғысы кітаби жазба тілдің 32 ескерткіші болса, Махмуд Қаш қаридың “Д иваны ” ауызекі сөйлеу тілінің ж инағы еді. Осы “Д и в ан д а” бірінш і рет қ ы п ш а қ тілі материалдары көрініс тапты. Қаш қари кітабында берілген қы пш ақ материалдары бүгінгі қазақ тілінің алғашқы сипатын танытады.1 Осы дәуірде Әлидің “Қисса-и-Ж үсіп”, Сараидың “ Гүлстан бит- турки!”, Хорезмидің “Мухаббат намесі” тәрізді қы пш ақ жазба тілінің ескерткіштері мен Абу Хаййанның грамматикасы, “Ат-тухва”, “Китаб булғат әл-м уш тақ...” , “Ә л-К авани...” , 1245 ж. Түрікш е-арабш а- монғолша-парсыша сөздік тәрізді грамматикалық зерттеулер мен сөздіктер, “Кодекс Куманикус” тәрізді қы п ш ақ сойлеу тілінің мүралары, XV — XVII г. Армян жазулы қы пш ақ қағаздары жасалды. Қыпшақ тілінің бүл дәуірдегі сипаты орыс эпосы “Игорь полкі туралы соз” арқылы да біздің заманымызга жетті. Қ ы пш ақ тілі создік қоры мен фонетикалық жүйесі, грамматикалық қүрылымы жағынан қазақ тілінің сипатын байқататыны жайлы пікір түркологияда орныққан деп қарауга болады.2 X — XV гасырларда қазақ тілінің рулық, тайпалық тілдер негізінде қалыптасу процесі жүрді. Алгашқы кезеңде рулық тілдердің озара жіктелу, бір-бірінен ажырауы болса, кейін тайпалық одақтар шығып, қыпшақ тілі бірлестігінің қазақтың халық тіліне үласуы, дамуы басталады. ХҮ — XVI ғасьфларда біртүтас қазақ тілі жайында айтуға мүмкіндік туады. Бүл заманда қазақты ң бай ауыз әдебиеті туды, авторлық әдебиет — жазба әдебиет пайда бола бастады. Қазақ тілінің негізгі қүрам ды қ белгілері де осы зам андарда қалы птасты . “ Қ а з а қ ” этноним інің пайда болуы да, тарихты ң айтуы бойы нш а, XIV ғасырға ж атса керек. XVI ғасы рды ң тарихи деректері қазіргі Қазақстан территориясын мекендеген біртүтас халы қты ң атын “қ а зақ ” деп қалы птасқан атау ретінде қолданады .4 XV ғасырдың 60 — 70-жылдарында алғаш қы қ азақ хандығы қүры лады , алғаш рет ж ақын тілдерде сойлейтін әдет-салт ж ағы нан бірыңғай рулар мен тайпалар саяси бір орталы ққа бағыну мүмкіндігіне ие болады. Саяси-шаруашылық, географиялық жагдайлардың салдары ретінде осыдан сәл бүрын қалы птасқан қазақты ң үш жүзі осы уақыт- 1 жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|