I:-Х: I 1сирлер д17ири тарийх илиминде орта 1сирлер деп аталып 1ййемги традициялы3 м1дениятлар ортасында2ы д17ирди билдиреди
жүктеу/скачать 37,87 Kb.
|
4-лекция маденият кк (1)
|
4-Tema: Du`nyaliq ha`ma diniy ma`deniyat 1..Shıǵıs hám Batıs mámleketleriniń orta ásirler mádeniyatında dinniń ústemligi. 2. Shıǵıs hám Batıs diniy mádeniyatınıń ózine tán ózgeshelikleri. 3. Texnogen mádeniyatınıń ózine tán ózgeshilikleri. 4. Zamanagóy mádeniyatlarda texnikanıń áhmiyeti. 5. Massalıq mádeniyat. I:-Х:I 1сирлер д17ири тарийх илиминде орта 1сирлер орта 1сирлер деп аталып 1ййемги традициялы3 м1дениятлар ортасында2ы д17ирди билдиреди. Бул д17ир м1дениятында мифологик пикирле7 81м традицияны4 к6шли т1сири 81мде жа4а д17ирди4 техноген м1дениятында2ы логикалы3 пикирле7, илимни4 1мелий 5згешеликлери сезиледи. Араб халифалы2ы 81м Европа м1млекетлери орта 1сирлер м1дениятында2ы 5згешеликти ислам 81м христианлы3 белгиле7и менен бирге оларды4 5зиде мифология т6синик халы3ларыны4 архаик м1денияты` антик мийрас 81м 1ййемги шы2ыс цвилизациясы мийрасларын та4ла7 81м к5ркемлик 3айта ислеп 5злестирген. Буннан таыс3ары Батыс 81м Шы2ысты4 орта 1сирлер м1денияты тарийхты4 мы4 тийкарында 31литплесип, традициялы3 м1дениятты4 к5плеп т1реплерин 5злестирди, 5з н17бетинде орта 1сирлер м1денияты негизинде кейинги д17ирлер м1дениятыны4 31липлеси7и ушын жа4а м1деният н17шелери 81м жа4аша пикирле7 т1ризи пайда болды. Соныда айтып 5ти7 5ти7 лазым, орта 1сирлерде динни4 пикирле7 т1ризи 81м д6нья2а к5з-3арасы т1репинен 5тмиште 81м кейинги д17ирлерде пайда бол2ан диний м1денияттан кескин пары3 3ылы7шы диний м1деният жаратылды. Диний м1деният к5п мазмунлы, себеби оны4 тийкарында т6рли халы3ларыны4 м1деният мийрасы бар` араб, т6рк, герман, славян жыллар да7амында б1р8ама байланыс 81м аккультурация процессин кеширди, бунда крест ж6рислери д17ири ж6д1 3ыз2ын кешти. (ХI-ХII 1сир). Диний м1деният к5п 3ырлылы2ы оны4 составында к5плеп субм1дениятларды4 бар болы7ы` халы3лы3 (а7ыл м1денияты), 3ала, д6нья7ий, монастыр 81м суфыйлы3 м1денияты. Орта 1сирлер д17иринде жеке 3удайлы33а тийкарлан2ан ж181н динлери христианлы3 81и ислам Европа, Азия 81м Африканы4 к5п орынларында к5плеп адамлар ушын д6нья 3арасты4 6стем формасы болып, инсан 81м п6тин ж1мийетти4 пикирле7ин, п6ткил турмыс т1ризин белгиледи. Космос 81м аспан денелерини4 д1слепки 81м баслан2ыш орнын №удай (Алла) белгилеп, д6нья 81м инсанды жараты7шы 81мде барлы3 жанзатлар 3удайды4 жараты7шылы3 н1тийжеси болып есапланады. Пай2амбар ж1мийетте буз2ыншылы3 81м г6наларды д6зети7де {ила8иий араласы7шы} ны4 тымсалы есаплан2ан. Бул 3удайды4 елшилери бол2ан пай2амбарлар тарийхыдур. Християнлы33а к5ре {елшилерди4} со42ысы {3удайды4 улы} Инсус Христосты4 жерге т6си7и есапланып, оны4 та3тай2а 3а2ылы7ы менен Жерде №удайды3 86кмранлы2ы басланады. Ислам дини бойынша Инсус тек 2ана пай2амбарлардан бири, а3ыр2ы пай2амбар {пай2амбарлы3 там2асы} бол2ан Му8аммед болып табылады. Адамлар2а пай2амбарлар ар3алы жо3ары 8а3ый3атлы3 белгили бол2ан. Я2ный жа3сылы3 81м жаманлы3,жетискенликке м6т1ж бол2ан жердеги к5ринету2ын т1бий2ый д5рети7шилик бунда жердеги жо3ары сыпатта2ы инсан ру8ы болып, ол №удай менен бирлеси7ге 81рекет 3ылы7ы лазым. Дин инсан ушын, 6лги-м5минлик, ж1биркешлик, ру7хыйлы3, г6наларын жу7ы7 , 3утылы7ы. *1р ким 81р дайым 3ада2ала7 астындалы2ы, 5зини4 1лемди кишкене б5лекше екенин сезинип били7и, бул 6лкен 1лемни4 5зине сай орайында сезилерли к6ш 81рекетте болы7ы, №удайды4 (Алланы4) итибарында екенлигин мойынла7ы. Дин 81р 3ыйлы милий с1нелерге ийе бол2ан т6рли халы3лар2а араблар Шы2ыс 81м Европада к6шли бир цвилизация жараты7ы ушын бирлестири7ши к6ш болады. Дин м1дениятты4 сиясий, экономикалы3 илимий, к5ркем барлы3 тара7ларына 5з т1сирин к5рсетеди християнлы3 Рим империясында эрамызды4 r-1сирлеринде оны4 Батыс б5лими г6лленген 7а3ыт3а келип (эр.ruy жыл) толы3 формалан2ан ширке7 дизими 81м 3атты т1ртипке тийкарлан2ан м1млекет дини сыя3лы 3арар тапты. Ширке7ди4 таянышы сол 7а3ытта п6ткил Европада ке4 тар3ал2ан 81м Христианлы3та 5з дини сыпатында 3абыллан2ан {Жабайы} халы3лар олардан` готлар, галлар, ирландлар 8.т.б. 3ура2ан. Европа бойлап тар3ал2ан герман, славян, т6рк 317имлери антик цвилизациясын жо3 етип жа4аша 5мир с6ри7ди 3абыл етти. Орта 1сир Европасы-бул аграр цвилизация г6ллеп жайна2ан натурал хожалы3 6стемлик 3ылып атыр2ан тарийхый д17ир дийханлар онша 6лкен болма2ан бир-биринен ажырал2ан коллектив фомасында жасап оларды4 тилек 81м м1плери жылдан-жыл2а т1кирарланату2ын а7ыл жожалы2ы менен байланыслы белгиленеди. Бундай 5мир с6ри7де адамны4 ойла7 шегарасы тар 5з м1пи шегарасынан тыс3ары 81р 3андай 3арым-3атнаслар2а м6тажлиги жо3 есабында болады. Бунда Европа 3урал2а миллетшиликке 8еш 3андай 317ип жо3 еди. Кейин ала Христиан ж1мийети барлы3 т1реплерин сиясий ш5лкем к5ринисге келтири7ди4 тийкарын 3урайту2ын еди. Мусылман Шы2ысында ислам талиймати пайда болы7ы менен тез теократик бас3ары7 к5ринисинде 3арар табады, бунда диний 81м д6ньялы3 81кимият пай2амбар кейин оларды4 {орынбасарлары-халифалар} 3олында бирлескен. :-:I 1сирде Арабстанда жа4а д6нья ж6зеге келе баслады. Этник 81м м1дений бирлеси7, интеграция процессин басынан 5ткерип тек 2ана дин, улы7ма ой-пикир элементлери тар3ала баслады. Бул 17елги 3удайлардан исенимин жо2алт3ан арабларды4 ру7хый а2арты7шылы3 излени7шилигине т6ртки болды. Му8аммедди4 пай2амбарлы3 31билетине бир маьна7ий-идеологиялы3 81м социал бирликке умтылы7 жолында нызамлы процесс болды. Ислам дини бес тийкар2ы талап3а таянады. Жал2ыз алланы т1н алы7 81м Му8аммедди оны4 пай2амбары деп били7 намаз о3ы7, ораза туты7, жетим-жесирлер жолында закат бери7, 8ажы зияраты Ислам дини усы t талабынан r е7и 1деп-икрамлылы3 т1биятына ийе тийкарынан, пай2амбар шахсы ол 8а33ында2ы ма2лы7матлар жыйыны ислам дининен 5зине т1н м1дений-рухый 36дирет инам етти 81м оны д6нья тарийхында2ы з1р6рий 7а3ыя, 5зинде ила8ий 81м д6ньялы3 81кимиятты бирлестирген мусылман философияда теология, 1дебиятта-ила8ий, дидактик жанрлар, европа музикасында ширке7 гимнлери-литургия 81м месса,с67ретшилик 5неринде христианлы3 сюжетлери тийкар2ы орын тутды. Тийкар2ы п1нлер ило8иет м1млекетшилигини4 3арар табы7 тамырын белгиледи. Дин 5мирди му3аддес формада с17лелендири7ши идеяларды жаратты` 81м схоластика (орта 1сир философиясында грекше солай атал2ан бул догматизм ,мазмунсыз,формал билимди а4лат3ан). Ила8ийлы3, 1лем 81м инсан 8а33ында2ы 5з {илимий} с67ретлемесин жаратты. !лем 8а33ында2ы илимде Жер 1лемни4, Иерусалим д6ньяны4 орайы деген к5з-3арас 86кмдарлы3 3ылды. Тийкар2ы тема-3удайды ма3тап 3осы3 айты7, Инжил легендалары 17лийелар 5мири, ру7хый-моральлы3 п1клени7, г6надан таза болы7 догмалары еди. Музыкалы3 м1деният негизин ширке7 3осы3 музикасы (литургия), музыка, 3осы3 (та3ма3) 81м драматургияны 5зинде уй2ынластыр2ан ширке7 салтанатлары 3урайды. Архитектуралы3 81м с67ретшилик искуствосы ила8иятты 6нсиз пропогандала7 т1ризинде с17леленеди. Христианлы3 Соборларын {Са7атсызлар инжили} деп бийкар2а айтпа2ан. Бас жанр икона болып, ол са7атсыз масса ушын 3удай менен ру7хый сезимлилик байланыс формасы санал2ан.К5рнислерде 3удайды бенделерини4 г6наларын кешири7лри, оларды бийгуна,п1к ети7ге 3аратыл2ан матамлы т6рде к5рини7и с67ретленген. Исламда к5ркем 5нерге 3ата4 т6рде бир жа3лама, диний догмалар тымсалы с67ретлемесин к5ремиз. Бунда ширке7 системасыны4 жо3лы2ы, 81р бир адамны4 Алла таала менен тиккелей с17бетлеси7ини4 мумкинлиги халы3ты4 жаса7 орынлары, м181ллелерде 3урылысты4 массалы3 формасы- мешитлерди4 3урылы7ы болып, оны4 д1слепки 6лгиси Му8аммед пай2амбар т1репинен Мадина 3аласында салын2ан мешит болып табылады. Жо3ары ма2лы7матлы мусылманлар арасында Европа м1млекетлериндеги университетлерден алдынра3 жо3ары т1лим мектеб медреселерин ке4 тар3алы7ын белгиледи. Мусылман 1дебиятында 6стемлик 3ыл2ан 3осы3 жазы7шылы3ты4 ра7ажланы7ында суфизм 6лкен роль ойнайды. Суфийлер 5злерини4 тере4 сезим-ру7хый 8алатларын, жараты73ан2а бол2ан исенимди ты4ла7шылар2а жеткери7, индвидуал (жеке)т1сир ети7 31бийлетин к5рсетер еди. Ислам изертле7шисинен бири Г.Грюнба7мны4 тастый3ла7ы бойынша, анализлик м1нили бай с17лелендири7 3уралларына ийе бол2ан жетик с67ретле7 формасы, тере4 мазмун уй2ынлы2ын 5зинде топла2ан такбир имканиятларын мусылман м1денияты шегарасы, 81тте оннан тыс3арыда табы7 м6мкин емес. Шы2ысты4 барлы3 уллы Саноий, Жамий, Румий, Саьдий, *афиз, Нызамий, На7айы сыя3лы шайырлары суфийликке ол яки бул т1ризде байланыслы бол2ан. Ила8ий 8а3ый3ат 1лемни4 алдамшы к5риниси т1ризинде т1рийп етилгенлиги себепли ислам искусствода 8а3ый3ый с67рет к5ринисти инкар еткен. (Китабий минатюрадан тыс3ары). Сол пайытта Исламда 1лемни4 мазмуны, тийкар2ы 5мир 8а3ый3атты на2ысларда жазыл2ан белгилеринде с67ретле7ге итибар 3аратыл2ан. М1селен 6шм6йешлик-мусылманларды4 му3аддес м1нзидга8и-Кааба, бесм6йешлик-динни4 t тийкар2ы ар3аны,на2ыслы 5симлик сия3лы форма, 81м г6ллер-ж1ннет ба2ы-Бостан тымсаллары болып табылады. Мусылман шы2ысында искусствода диний догмалар 5те избе-излик пенен 3оллан2ан. Улы7ма Батыста 81м Шы2ыста да барлы3 Ила8ий {Жо3ары 86кмдар} ды4 с67рети сыпатында т6синилген. №удай (Алла) т1биятта2ы н1рселерди4 жараты7шысы сыпатында 81м н1рселерде оны4 36дирети к5рини7 т1ризинде т6синиледи, н1рселерди4 мазмунын били7 №удайды (Алланы) таны7 1лемди били7 теориялы3 болып, белгили философ, м1селен, Аристотель 81м теологлар шы2армаларында тек 2ана барлы3ты4 д6зими айтыл2ан. Барлы3 н1рселердеги жасырын мазмунды табы72а 81м а4ла72а 81рекет 3ылын2ан. Соннан баслап орта 1сирлерде тек 2ана алхимия, 81м астрология емес, б1лким традициялы3 математика, география, филология 81м бас3а илимлерде ра7ажланып, аны3 географиялы3 му3аддес орынлар менен байланыслы (ж1ннет, доза3, а3ырзаман) есапланып, с5злерди4 символлы3 м1нисин т6сини7ге 81рекет 3ылынды. Орта 1сирлерди4 ило8ият3а т1н проблемаларынан бири сана 81м исеним м1селеси есапланады. Батыста бул бир т1рептен, исенимди санадан 21резсиз, абсолют 6стем деп били7шилер (Бернард Клервосский,Ансельм Кентерберийский) 8.т.б. т1репинен диний догмаларды тийкарла7да сананы4 ролин белгиле7шилер (Боеций, Абеляр, Сигер Брабантский) ортасында2ы г6рри4лерде с67ретленеди. Егер бириншилер Августинни4 {А4ла7 ушын исенемен} деген ибарасын с6рен 3ыл2ан болса, оларды4 3арсыласлары Пьер Абелярды4 {Исеним ушын а4лайман} с5зин с6рен деп билген. ХШ-1cирде Ф.Аквинскийди4 {Алтын аралы3} ты табы7 а3ыл ар3алы исенимди гейпара тийкарла72а урынып, тийкарында араб Шы2ысты4 {Ески 8а3ый3ат} 8а33ында2ы (дуализм) теориясы мойынлады. Еки 8а3ый3ат идеясын философия 1леми 8а33ында 5з 8а3ый3атын, дин №ытай 8а33ында 8а3ый3атын береди деп С.Б рабантский тийкар сал2ан еди. Батыс 81м Шы2ыс м1млекетлерини4 диний м1дениятларында сезилерли пары3ларда бар. Орта 1сир Европасында ширке7ди4 18мийети 5з алдына орыны бар. Ширке7 3удай 81м инсан ортасында2ы байланысшы болып, тек 2ана ол инсанны4 ру7хын ила8ий {к1рамат} ж1рдеминде азат ети7и м6мкин.(Шо3ынтыры7, т17б, неке, д1ст6рлери). Ширке7 5зини4 жазба д1ст6рлерине ийе болма2ан Европада2а 317имлер ушын б5лимлерди топла7шы 81м са3ла7шы орын болып, т1лим дизимини4 31липлеси7инде, ж1мийетти4 социал д6зилмесинде, 8у3ы3ый 81м мораллы3 критериялары 31липлеси7инде 18мийетли роль ойнайды. Исламий д1ст6рлерди4 тийкар2ы 5згешелиги сонда, оны4 негизи диний 81м д6нья7ий, ила8ий 81м 1пи7айы пары33а ажыратпастан, абсолют {сап диний} мазмунда екенлиги болып табылады. Исламда 8еш 3ашан христианлы3та2ы диний догмаларды нызамластыры7шы Вселенек саборы сыя3лы институтлар болма2ан. Исламда2ы теократик идеал м1млекет пенен бир 3атарда туры7шы 5з алдына диний институтты4 (ширке7ди4) идеялары менен му7апы3 келмеген. Жамаатшилик пикирини4 31липлеси7и жеке шахслар диний 1рбаблар (уламалар) 7азыйпасы болып, оларды4 абыройы диний б5лимлерге тийкарлан2ан. Диний 81м д6нья7ий пикирле7ди4 бир 3анша 21резсизлиги 8а33ында Инжилде сондай делинген`№айсар2а 81кимият, та37адар2а болса №удайды бери4 Исламда адам тек 2ана с5зсиз №удай2а тийисли. Мусылман адамны4 ислам буйыр2анынша пикир ж6ргизи7ди, со2ан му7апы3 {дин} 81м {менталитет} т6синиклерин ажыраты7 м6мкин емес. Егер христиан ушын инжилге м1деният естелиги сыпатындп м6н1себет билдири7и м6мкин, мусылман ушын 3уран 8еш бир м1деният3а усатып болмайту2ын, ила8иятты4 шексиз тымсалы, б1лки сыпатыдур. Диний м1деният улы7ма инсаный м1деният ра7ажланы7ыны4 е4 18мийетли д17ири есапланады. Орта 1сирлер д17иринде м1млекетшилик, миллетлерди4 жа4а формалары пайда болды, 81зир 3олланылату2ын тиллер 31липлескен, т1лим 81м илим дизими ж1не де ра7ажланды. А.Гумбольд айт3анындай араблар }т1бийий илимлер д5рети7шиси}болып, олар т1жирийбе 81м 5лшем жолына тийкар салды. IХ 1cирде мусылман Шы2ысында обсерватория 3урылды` жулдызларды4 аны3 орны белгиленген каталог д6зилди, геометрия, тригонометрия, оптика, алхимия, механика, медицина, география тара7лары бойынша к5плеп шы2армалар д5ретилди. Уллы алым Ал-Хорезмий математиканы4 жа4а тарма2ы бол2ан алгебра2а тийкар салды. Уллы Шы2ыс алымлары Хорезмий, Фарабий, Ибн Сино, Ибн Рушдий сыя3лы к5плеп алымлар шы2армаларынан Европаны4 жа4а 17лад алымлары т1лим алды. :I-Х:I 1сирлерде к5ркем 31дирияты жо3ары естеликлер жаратылды` Ал 8амрода2ы Сарай, №урдоба, Жазоир, Самадра, Делидеги мешитлер, Реймс, Париждеги готика усылында2ы саборлар, Стамбулда2ы 17лие София ибодатханасы` 1жайып икона 81м скультуралы3 д5ретпелери, каллиграфия 81м китап миниатюрасы, 1сиресе Шы2ыста шайыршылы3 жо3ары д1режеде ра7ажланды. Бул тара7ларда тийкар2ы идея жараты7шылы3, тиришиликке арнал2ан болып, му8аббат 81м сана социал ра7ажланы7ды4 бас 81рекетлендири7шиси к6ши сыпатында белгиленди. Ила8ий ыш3ы 81м пай2амбар шайыршылы3 5нер сыпатында белгиленеди. Ила8ий ыш3ы 81м пай2амбар шайыршылы3 5нер 81м шайырларды4 тийкар2ы темасы болып 3алды. Бул жанлар аны3 к5ркем форма2а ийе болып кейинги 1сирлерде к5ркем м1дениятты4 мазмунын байытты. Хрестиан 81м силам динлери бай 81м к1мба2алды, к6шли 81м 1ззини т6рли расада2ы 81м социал группаларды бир-биринен ажыратпайды. Барлы3 исени7шилер ушын улы7ма мораль критериялары` м5минлик т17бе, жа3сы 81м мийримли болы7, г6на ислеме7 сыя3лылар бар, Орта 1сирлерде улы7ма белгиленген, мораллы3 норманы4 беккемлени7и улы7ма инсаный мораль критерияларын силеп шы2ы7да 6лкен 18мийетке ийе болды. Орта 1сирлерде руханийлер инсан ру8ияты, рыцарлар, м1млекет ислери менен б1нт болды. Егер бириншилерди4 идеялы бул д6нья 3ыйыншылы3ларынан абсолют 3утылы7 болып м14ги 8а3ый3атлы33а ериси7 тилеги болса, екиншилерди4 идеялы ба8адырлы3, батырлы3 с5з, парыз 8а33ында ойла7, д6ньялы3 ерликлерге 81мме 7а3ыт таярлы3. Тап сондай рыцарлы3 пазыйлетлери {Нибуллинглер 3осы2ы} (Германия) {Ронаид 8а33ында 3осы3},{Сид 8а33ында} 3осы3 (Испания) д1станлары 81м Трубадурлар лирикасынада жырлан2ан. дийханлар халы3лы3 м1дениятты4 консерватизм себепли д1слепки динлерди4 3удайлары, апсанлы 3а8арманалары 8а33ында г6рри4 ети7ши (Исландларды4 Кукулинлер 8а33ында сага} ангиличанларды4 {Совулары} скандинавиялыларды4 {Эддасы} сыя3лы 1ййемги ертеклер, 1псаналар, 3осы3 1дет 81м д1ст6рлер са3ланып келди. №алалылар турмысы адамларды искерлик есап китапта аны3лы3, исбилерменлик, рационал пикирле7 формасын 31липлестири7ге т6ртки берди. №алалылар арасында илим, а2арты7шылы33а талпыны7, бас3а класслар критерияларыне, критикалы3 жантасы7 ру78ият оянды. Шы2ыс Орта 1сири м1дениятта класслы3 суб м1дениятлар емес, еки ири м1деният-3ала 81м к5шпелилер м1денияты ажралып турады. №ала ш1раятында {Юсуп 81м Зулейха}, {Л1йли 81м Мажнун}, {Лубна 81м №айыз} сыя3лы д1станлар т6рин поэтик форма 81м жанрда2ы 1дебий шы2армалар г6рри4 81м ертеклер топламлары {Мы4 бир т6н} ертеклери, (Камила 81м Димна) Анекдот 81м р17иятлар жаратылды. №ала рыцорлы3 д6нья7ый монахлы3 81м суфийлы3 сыя3лы суб м1дениятларды4 пайда болы7ы м1дениятты сезилерли байытты. Ж1не де ра7ажланы7да к5плеп ба2дарлар жаратты 81м ренесанс деп атал2ан жо3ары ра7ажланы72а орталы3 болып есапланады. Ренессанс ба2дары-улы7ма ж181н процесси сыпатында №ытайда :II-:III 1сирлерде басланып IХ-ХII 1сирлерде Орайлы3 Азияны 5з ишине алды, ХI:-Х:I 1cирлерде Европада ра7ажланы7 жу7ма3ланады. Сондай-а3, изертле7шилер ренессанс д17ирини4 бас пикирлеси 8а3ый3ый гуманизм болату2ынын белгилейди, №ытайды {Инсанпар7арлы3} с5зини4 синоними {жен}, шы2ыста {адамшылы3} атамалары есапланады. Заманаг5й м1дениятты техникалы3, техника 86кмдарлы2ы, д6нья7ий-электрон яки хабар м1денияты деп атайды. Бундай м6н1себет 81зирги м1дениятда илим 81м техниканы4 орны 18мийетлилигин к5рсетеди. {Заманаг5й} яки {Жа4а} илим антик яки орта 1сирлердеги илимнен т6птен пары3 етеди. Егер, бурынлары илим д6ньяны тийкар2ы 8алда, о2ан байланыссыз 6йренген болса, енди болса илим билим, жараты7, ойлап табы7, планластыры7 сыя3лы процесслерди жыйна3ластырып {инсан санасы ж1рдеминде исленету2ын проблемалар2а итибарын тартпа3та}. *1зирги илимни4 с67ретлемеси мине соннан ибарат. *а3ый3атты а4ла72а урыны7 орнына инсанны4 3ызы2ы7 81м итияжлары мас кели7ши аны4 имканиятларды есап3а алы7 81рекети 6стем болма3та. Илим 81м м1дениятта2ы жа4а ба2дар 31липлеси7ини4 басланы7ы Ояны7 д17ири менен байланыслы. (ХI:-Х:I 1сирлер) Ояны7-Европа м1деният ра7ажланы7ында2ы 18мийетли д17ир болып, д17ирлик т1рептен орта 1сирлерге т1н. Бира3 бул д17ир улы7ма жа4а м1деният бас3ышын ашты. №алалар к5бейи7и, Европада ишки 81м сырт3ы са7даны4 пайда болы7ы, 5нерментшиликти4 ра7ажланы7ы Европа м1дениятында жа4а ба2дарлар пайда болы7ына алып келди. Уллы географик ашылы7лар диний {д6нья к5ринисин} 5згертти, сапалы 81м экономикалы3 айма3ты4 ке4ейтип д6нья са7дасыны4 жаралы7ына себеп болды. Антик д17ир мийрасын 6йрени7 жа4а философиялы3 ба2дарлар пайда болы7ына т6ртки болып инсан 81м т1биятты4 5з-ара м6н1себетлеринде улы7ма 5згеше 5лшем 31липлести. Ж1мийеттеги 3алалар ар3алы {гуманизм} деп аталы7шы жа4а идея 31липлести. Бул атама ар3алы инсан 8а33ында2ы жа4а д6нья7ий илимнен (studia humanitatis) келип шы2ып алды42ы {ила8ият ту7ралы илимди} (studia divinus) 1сте 3ысып шы2арды. Инсанп1р7арлы3 идеясы мына 5згешелике ийе. q. Т1бият нызамларын-{т1бийий му7апы3} принципи тийкарында т6синдири7ге тийкарланы7. w. Инсанды проблемалар орайы етип алы7 (антропоцентризм)- инсан2а т1биятты4 тажы сыпатында 3ара7. e.Саналы пикирле7 (Рационализм) инсан а3ыл 81м даналы3 ар3алы 1тирап орталы3ты, 5зин-5зи биледи деп есапла7. Инсан неси менен жердеги бас3а 81м жанзатлардан пары3 3ылып 3удай2а жа3ынласа алады, инсан 3андай пазыйлетлерге ийе? Инсанп1р7арлы3 идеяларыны4 ра7ажланы7ы д6нья 81м инсанны4 диний концепциясы бузылы7ына 81м Х:Ш 1cирде инсанны4 5зин 31дирле7 8а33ында т1лиймат пайда болы7ына алып келди. Гуманистлер 1з т1лийматыны4 исеним критериясы деп эмприк т1жирийбе 81м роционаллы3ты есапла2ан. Бул исеним оларды ширке7ден Реформация 3ылы7 (М.Лютер, Ж.Кальвин) утопик социализм (Т.Мор, Т.Кампанелла) 81м социал прогматизм (Н.Макиавелли) сыя3лы идеяларды теориялы3 тийкарла72а алып келди. Антропоцентризм, рационализм, сциентизм-Ренессанс д17ири м1денияты жарат3ан тийкар2ы 31дириятлар кейинги 1сирлер Европа м1денияты тийкарын белгиледи. Х:II 1сирде {илимий революция}, Х^Ш-1cир а2арты7шылы3 идеяларыны4 тар3алы7ы 81м санаат революциясы басланы7ына со4ында ХIХ-ХХ 1сирлер да7амында м1дениятты4 классик техникалы3 формасында2ы же4ислерге алып келди. Х:I‑1cирде илимий революция математика 81м механикада ж6з берип т1жирийбелик искерликке бирлести. Заманаг5й илимде эксперимент, били7ди4 усылы 81м 3уралы сыпатында теориялы3 илимни4 антик 81м орта 1сирлер формасында т6птен пары3 3ылады. Экспериментке таяны7шы алым антик д17ир данышпан-философия яки орта 1сирлердеги ила8иятшыдан пар3ы 1лемге улы7ма бас3аша м6н1себетти та4лады. Илимни4 31липлеси7и 81м 1сте а3ырын ж1мийет турмысына 18мийетли тийкар болып кири7и жа4а д17ир адамыны4 турмыс т1ризи, пикирле7и сыпатында рационализмни4 пайда болы7ына себеп болды. Рационализм ке4 к5лемде к5рини7и Х:Ш 1cирге шекем а2арты7шылы3 81рекети менен байланыслы, барлы3 бахытсызлы3 81м н1каслы3 билимсизликтен екиншисине тек 2ана ру7хиятлы халы3 81м оны4 86кмдары Азатлы3, те4лик ту7ыс3анлы3 орнаты72а а2атры7шылар исенген. А2арты7шилер 71кили Д.Дидро 81м Д.Аламбер шы2ары7 6лкен же4ис орны. А2арты7шилер улы француз революцияны4 идеологиялары есапланып ояны7 д17ири идеологиялары баслап берген улы2ла7 процессин а3ырына дейин жеткерди. Х:Ш-1сирде илим ж1мийет санасын п6ткиллей жа4а сыпат д1режесине к5терди. Илим инсанны4 манавий турмысына тере4 кирип барып, оны4 м1дениятын мазмунын ба2ышлады. Европа 81м Ар3а Американы4 к5плеп м1млекетлерде ХIХ 1сир орталарында индустрияластыры7 жу7ма3ланды. Рационализм 81м Утелитализм м1пдарлы3ты4 утелитаризмни4 м1дениятта2ы белгиле7ши орны илим 81м техниканы4 жа4а т6ртки берди. !пи7айы то3ы7 3уралы {Женни} ден Ж.Уатты4 пу7 машинасы (quir ж) 81м Р.Фултанны4 пу7 кемеси, Стефенсонны4 паровозынан (qiqr) биринши жер асты темир жолына qiye 5тили7и инженерликти4 5си7ин к5рсетти. Пу7 81м электрлестири7, телефон 81м телеграф д17ири, астрономия, геология, биология, химия тара7ларында 1жайып ашылы7лар бол2ан 7а3ыт инсаният м1дениятын жа4а бас3ыш3а к5терди. П.Сорокинны4 с5зи менен айт3анда {тек 2ана бир 2ана ХIХ 1cирдеги изертле7лер 81м жа4алы3ларды4 5з алды42ы 1сирлердеги ашылы7ларды4 81ммесин жыйна2анда да к5пдур}. Бул 1сирде wr itwu ашылы7 м1кан, заман 81м материя 6стинен техника 86кимранлы2ыны4 шексиз 5скенлигинен дерек береди. Испан Философф Х.Ортеги-и-Тассетти4 жазы7ынша Биз 8а3ый3аттан да ХIХ-1сирде ж6з берген инсан т12дийриндеги радинал 5згери7лер алдында турмыз. Заманаг5й инсан ушын 81м физикалы3 социал т1рептен обсолют жа4а к5ринис, жа4а искерлик жаратылды. Жа4а д6ньяны4 с67рети 6ш 18мийетли т1реп белгилейди. Бул демократия, эксперементаль илимге 81м индустриализация. Екинши 81м 6шинши т1реплерди техника атамасы менен улы7маластыры7 м6мкин. Инсан жа4а техника 3урамында 6лкен космослы3 7а3ытты 3ыс3а м6ддетте басып 5тип жер ж6зини4 31леген жайында болы7ы м6мкин. д6нья жа4а к5ринисти к1сип етти. ХIХ-1сирде техноцентрик д6нья2а к5з-3арас ке4 тар3алып адамлар 5з 5мирин илимий тийкарда 3уры72а урына баслады. Инженерлика искерлик принциплери т1бият 81м ж1мийет турмысына ке4 жайылды. Инсанны4 турмыс процессиндеги д5рети7шилик , тиришилик т1ш7ишлери орнын буннан кейин ойлап табы7шылы3 техника д5рети7шилиги итияжларын 3андыры7шы техника 3уралларын жараты7 ийеледи.Т1бият инсом, м1деният сыя3лы т6синиклер тал3ыланы7ы сезилерли д1режеде 5згерди.Т1бият материал 81м энергияны4 та7сылмас дерегине универсаль склад3а айланып 3алды. *1тте т1бият сырларын тере4 а4ла7 81м о2ан жа3ынласы7 деген емес, б1лким керисинше уза3 бийганалы3 тек техник жантасы7ды билдиреди. Инсанны4 5з т1бияты сырларын а4ла72а урыны7ы соншелли 3арама-3арсы н1тийжеге алып келди. ХIХ 1cир инсан2а {космос с1рдары} {барлы3 н1рселерден жо3ары} жарлы2ын берди. Инсан к5бирек {Механика агрегат}, {Химия-физикалы3 элементлер жыйындысы}, {Маймыл2а у3сас ма3лу3}, т6рли мийнет 3уралларын таярла7шы хамо-фабер сыя3лы сыпатламалар менен атала баслады. Инсанны4 5зи механизм бол2аны сыя3лы д6нья 81м о2ан у3сас 6лкен машина ислеп шы2ары7шы фабрика. Инсанны4 орташа мийнет 5нимдарлы2ы 5лшеминдеги м1деният д5рети7шиси ма3сетке му7апы3лы3 норма, инсанны4 п6ткил 5мирин белгилеп оны орташа, бундай 3ылып те4лестирди` ма3сетлер бирдейленди, улы7ма турмыслы3 5лшем турмыс т1ризи нызамласты 81ммени4 8у3ы3ы те4лести, к5п санлы орта класс 31липлести, к5рилмеген же4ислер менен азатлы33а еристи, м6н1себет, 1детлер 5лшемлер массалы3 м1деният сезимлерсиз шахссыз м1дениятлар д17ири келди. ХIХ 1cирде техника ра7ажланы7ы 2айры-нызамий р17иште м1дениятты4 п6тин ра7ажланы7ы бир 31липте 5лше7и ж1мийет пикиринде экономикалы3, факторларды4 18мийети асы7ына алып келди. Бул болса илимди техник 5злестири7ди4 сезилерли 5си7ине себеп болды. А3ыбетинде ра7ажланы7ды4 п6ткиллей 81м г6мансыз 5си7и н1тийжесинде цвилизация п6ткиллей жо3 болы7ы м6мкин. (И.Хейзинг).Бул проблемалар ХХ-1сирде к5зге тасланды. ХХ 1сир техника 81дден тыс 5сти. Кейинги q00 жылда жер ж6зинде санаат ислеп шы2ары7 t0 м1рте асты, бул 5си7ди4 r/t б5лими qot0 жылдан кейинги д17ирге ту7ра келеди. {Техника} с5зини4 5зи у3ыплылы3, искусствоны а4латып ислеп шы2ы72а байланыслы яки байланыслы емес. Искерликти 1мелге асыры7 ушын адамлар жарат3ан 3ураллар жыйындысы оны белгилейди яки а4латады. Инсанлар ж1м11ти пайда болы7ы менен 1мелде техника пайда болды. Д1слеп адамны4 мийнет искерлигинде ж1рдем бериледи. Мийнет 3уралы сыпатында, кейин ала 81р 3ыйлы ма3сетлерде ислетилету2ын техникалы3 бас3а т6рлери пайда болады. Техникалы3 5згешеликлери` q.Техника 3олдан жаратыл2ан, адамлар т1репинен т1биятты 5згерити7и н1тийжесинде жаратылып, а3ыбетте, алдыннан жарал2ан идеаль 5лшемлер материаллы3та жыйна3ланады. w.Техниканы4 массалы3 5згешелиги-ол алды менен адамны4 1мелий талаплары менен байланыслы болып, усы талапларды 3анаатлндыры72а хызмет етеди. e.Техниканы4 18мийетин параметрлерин бири-рационаллы3 есапланады, м1лим ж1мийет шегераларында ол яки бул техника 3урылмасын ислеп шы2ары72а г5зленеди. Техника ра7ажланы7ы инсанны4 т1бият 6стинен 86кмранлы3 3ылы7ында оны4 имканиятларын ке4ейтеди. М1дениятта техниканы4 орны 8а33ында 81р т6рли к5з-3араслар бар. Техниканы оптимистик ба8ала7да технократик теория 6лкен 18мийетке ийе. Технократия-ж1мийеттеги сондай к6ш ол ж1мийетти4 техник-технология ра7ажланы7ы келешеги 8а33ында илимий болжа7ында итибарлы илимий исенимлерге с6йенеди. Европада Х:Ш-1сир а3ырларынан-а3 техниканы4 зыянлы т1сири 8а33ында хабарлар тарала баслады. Т6рли философия мектебини4 71киллери техника цвилизациясы, оны4 3атты {темир епкини} мийримсиз 81м морльсызлы2ын белгилеп, турмыс, т1бият,инсан2а 86рметсизлигин 3атт критика астына ала баслады. Техниканы4 контрольсыз ра7ажланы7ы экологик проблемаларды ту7дырды, 1скерий санаат комплекслерини4 ке4 ра7ажланы7ына себеп болып, а3ыбетинде инсанды техниканы4 ат3ары7шы б5лимине айландырып 3ойды. Егер теоретиклерди4 бир б5лими техника2а пессимистик н1зер менен 3араса, традициялы3 ж1миетке 3айты7ды жал2ыз шешим деп 3араса бас3алар техниканы4 агрессивлиги 81м келиспейту2ынлы2ын белгилеп, инсан бундай шараятта тек 2ана бир илажы бол2ан усыл менен 3арсы туры7ы м6мкин, я2ный к6ши жеткенинше техно м1дениятты4 б5лини7ине ж1рдем бери7и керек деп есаплайды. Бира3 81мме н1рсе техника2а емес, б1лким инсанны4 5зине де байланыслы. техника мораллы3 т1рептен 21резсиз 1лем емес оны4 жыйындысында ж1мийетти4 31дирият д6зилмеси к5ринеди. {Техника инсан} келиспе7шиликлерини4 сапластырылы7ы жа4а типтеги инсанны4 31липлесии7ине байланыслы болып, бул м1дениятта2ы биосфереа принциплерин уй2ынластыры72а 81рекет 3ылы7шы м1дениятты4 боса проблемаларын а3ыллылы3 пенен шеши7ди т1мийинле7ши сыпат3а ийе бол2ан жа4а инсан болып табылады. Биосферик принципти4 тийкарларын салы7шылар В.И.Вернадский, К.Э. Циосковский, А.Л.Чижовский болып, бул теория Дж Форрестр, Д.М1доуз, М.В. Месорович, Э.Пестель, А. Печчен сия3лы Рим клубы алымларыны4 шы2армаларында ра7ажландырылды. Биосферик принцип жерди4 эволюциясын улы7ма геологик, биогеник, социал 81м м1дений процесс сыппатында 3арайды, планетаны4 коэволюция тийкарында т1бийий 81м 3олдан жаратыл2ан, биргеликте ра7ажланы7 з1р6рлигин к5рстеди. Буны4 ушын масса санасында {турмыс3а этика менен т1н бери7ин} си4дири7 лазым. (А.Швейцер), бу2ан О.Леопольд т1репинен ислеп шы2ыл2ан {аксиологик 6шлик} т6синиги тийкар болы7ы м6мкин, я2ный инсанны4 3орша2ан орталы3 пенен 5з-ара м6н1себетин т5мендеги 31дирият критерияларын белгиле7и лазым` п6тинлик тура3лылы3 81м г5ззал 1лем . Инсаният бул 31дириятлар2а 1мел 3ылып, сыпатлы жа4а экономикалы3 тип-{турмыс экономикасын} жараты72а 31дир болады. {Турмыс экономикасы} илимий-техника ра7ажланы7 жемислерин инкар етпеген 8алда я ислеп шы2ары7ды е4 жо3ары му2дарлы м1пти, 3андай да бир керекли жерде з1р6р му2дарда2ы 81м з1р6р сыпатта2ы байлы3ты г5злеп ис тутады. Л. Мамфорт жазы7ынша {Бундай экономика 81р 3андай тири жан, 81р 3андай ж1м11т ушын з1р6р бол2ан 81р 3ыйлы байлы3 81м кеширмеге ийе болы7ды 3ада2ан 3ылады, себеби ту7ыл2аннан 5лгенге шекем оны4 индивидуал 5мири сондай 5тсин.} М1дениятта2ы биосферик концепция т1репдарлары инсаният тарийхында 5злерини4 м1деният классификациясын д6зип онда айтылы7ынша инсаниятты4 д1слепки бас3ышларында м1дениятты4 81р т6рли биологик к5ринислери бар бол2ан, кейин жасалма р17иште {т1бият 6стинен 86кимранлы3 3ылы7} с6ренине таян2ан 8алда техногеник м1деният жаратылды. Заманаг5й адамлар жердеги экономик нызамлар2а тийкарланып турмысты 3ада2ан 3ылы7шы иоогеник м1деният3а 5теди. Экологик м1деният 81зирги заман цивилизациясыны4 18мийетке сай белгилеринен бирине айланып барма3та. qoi0-жыллардан баслап заманымыз экологиясы бар2ан сайын эологияласпа3та. Д1слепки 7а3ытлары экология 8ай7анат 81м 5симлик д6ньясыны4 3орша2ан 1тирапы менен байланыслы 3атнасы3ларды изертлеген болса со4ын ала бир п6тин т1ризде жерден экод6зилиси, биоцинезин, биосферасын 67рене баслады. qou0-жыллардан экология ж1мийет турмысында2ы процесслерде 67рене баслады. Экологияны4 т1бийий 81м социал орталы2ы инсан оны4 генефонды,адамды б6гинги 1лемге масласы7 процесси 5згешеликлерин изертле7ши 21резсиз тарма2ы {инсан экологиясы} пайда болды. XX-1сир орталарынан илим 81м техника ра7ажланы7ы к6шли ахборотлар жыйынын пайда 3ылды. “алаба хабар 3ураллары (“Х№)- баспа с5з,кино, радио, телевидение, компютер байланысы заманог5й со4 м1деният процессинде салма3лы орын ийелей баслады. “Х№ яки буны4 бас3аша massmedia деп атал2ан т6рли хабар тар3аты7да2ы каналларды4 к5плиги, тезлиги, уза3 исле7и менен ж6д1 к5п хабарлар2а ийе болма3та. “Х№ электрон техника 81м жолдас байланысларынан пайдаланып социал 81дийселер 81м м1дений байланысларды бир 7а3ытта т6сини7ге талпындырады. Т.Э.Макмоэн белгилеп 5ткениндей {81ммеге мас 81м масса жа3тырату2ын жа4а д6нья7ий электрон м1денияты} 31липлеспекте. *а3ый3атында да заманогей м1дениятты4 анализи соны к5рсетпекте, мана7ий м1деният к5бирек массалы3 т6р алма3та.Массалы3 м1деният к5риниси т5мендегише` q. Ол миллети, жасы, жаса7 орны, социал 5згешеликлерге байланыслы болма2ан массалы3 пайдаланы7шылар2а ийе болады. w. Бул м1дениятта2ы 6лгилерди жарат3ан процессти4 5зи массалы3 белгиге ийе болып, индустирияны4 арна7лы к5ринисин 5зинде с17лелендиреди, я2ный онда ж6з мы4лап адамлар б1нт болып, оларды4 {баспа с5з королы}, {уллы шо7 тамашаг5йлери}, {кино, тв,эстрада жулдызлары} болады. Ортега и Гассет массалы3 м1дениятты4 т1сир шегараларын анализле7, масса 5зине шахсына усамай 3алы7ы ким бас3алар2а усамаса, солардай пикирлемесе, тал3ыла7да 3алы7ын айтып {масса бул жоба-ба2дарсыз а2ым менен ж6зип баратыр2ан адамлар. Соны4 ушын олар 31билет имканиятлары 6лкен болы7ына 3арамай 8еш н1рсе жаратпайды. Массалы3 адам 1деп-икрамсыз себеби, буны4 м1ниси, санасы, парызына ба2ынышлы дур}-деген еди. Массалы3 м1деният улы7ма пайдаланы7шыл3 итияжы менен байланыслы болып, шахс 5зини4 д5рети7шилик 31билетин миллетинен айрылып, таяр {м1дений 5нимлер} пайдаланы7шысына айланып 3алады. !сиресе жаслар ушын массалы3 м1дениятты4 31терли а3ыбетлерин Президентимиз бир неше м1рте белгилеп 5ткен еди. М1селен, Фидокор газетасыны4 хабаршысыны4 сора7ларыны4 жу7апларына {Д6ньяда бир 3ара2анда базарсыз сиясат3а байланыслы болмайту2ындай сезилету2ын, сондай идеялы3 т1сир 3ураллары 81м бар. Олар2а онша итибар берилмейди,}-деп кейинги жылларда к5плеп к5рсетилип атыр2ан урысфильмлери, жала4аш шы2армалар жаслар ру7хиятына унамсыз т1сир к5рсетип атыр2анлы2ын, олар инсанды 5злигинен айыры72а 3аратыл2анлы2ын белгилеп, {*1р 3андай кеселликти4 алдын алы7 ушын алды менен адам организминде о2ан 3арсы иммунитет пайда етиледи. Бизде перзентлеримиз ж6регинде ана ?атан2а, бай тарийхымыз2а, ата-бабалардан му3аддес динине са2лам м6н1себетти 3арар таптыры7ымыз керек болса, оларды4 идеологияларын иммунитетин к6шейти7имиз з1р6р}- деп к5рсетеди. Таяныш т6синиклери Техноген м1денияты, антропоцентризм, рационализм, утилитар, эмперик, техноцентрик, технодетерминистик, оммавий маданият, мафкуравий имунитет. жүктеу/скачать 37,87 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|