Лекцияның тақырыбы: Таңдаған спорт түріндегі жылдамдық қабілетін тәрбиелеу. Лекция жоспары
жүктеу/скачать 24,1 Kb.
|
6 лекция
ДТжС тарихы 3 курс лекция, Д тарих
|
№ 6. Лекцияның тақырыбы: Таңдаған спорт түріндегі жылдамдық қабілетін тәрбиелеу. Лекция жоспары: 1. Жылдамдық, жылдамдықтың көріну түрлері, көрсеткіштері, жылдамдықты тәрбиелеу міндеттері. 2. Жылдамдық реакциясы қабілетін тәрбиелеу тәсілі мен құралдары. 3. Жылдамдық қабілетін тәрбиелеу тәсілі мен құралдары. 4. Жылдамдықтың даму мөлшерін бағалау мен тестілеу. Спортшының ойындағы әл-қуаттан туатын қозғағалыстың аз уақыт ішінде атқаратын қызметін жылдамдық дейміз. Жылдамдық қозғалыс уақытымен анықталады да, пайда болуының өзі үш түрлі қимыл-қозғалыста көрінеді. - Қозғалыс реакциясының жасырын уақыты /қозғалысқа дейінгі дайындық/. - Спортшы мүшелерінің жекеленген қозғалыс жылдамдығы /аяқ, қол т.б./. - Қозғалыс жиілігі. Бұл үш жағдайда көрінген қозғалыс жылдамдығы бір-біріне тәуелсіз болуы уақыт реакциясының көрсеткіштеріне тән қүбылыс. Көп жағдайда қозғалыс жылдамдығының көрсеткіштері өзара байланыста болмайды. Осы себепті аталған көрсеткіштерде әртүрлі жылдамдық бейімділігі болады. Осы үш көрсеткіштің қосындысы жылдамдықтың пайда болған кезеңдерін бағалауға мүмкіндік береді. Спортшының қысқа қашықтықка жүгіргендегі нәтижесі сөреден тез шығу мен жекеленген қозғалыс жылдамдығы /қол, аяқ жүмысы/ және қозғалыстың жиілігіне /аяқ алысы/ байланысты болады. Жоғарғы жылдамдық кезіндегі орындалатын қозғалыстың екі түрлі фазасы болады. Біріншісі шапшаңдықты алу фазасы, екіншісі алынған сол жылдамдықтың /шапшаңдықты/ түрақты болуы. Бірінші фазада сөреден шығу шапшаңдығының осуі, ал екішпі одан кейінгі қашықтықтағы шапшаңдығы. Яғни тез арада алып қалған керекті жылдамдықпсн берілген қашықтықты жоғарғы шаіішаңцықпен жүпрш өту. Бұл екі фаза бір-біріне бағынышты емес, сондықтан да кейбірспортшының сөреден шығу жылдамдығы жоғары болғанымен қалған қашықтықтағы шапшаңдығы баяу немесе керісінше болуы ықтимал. Негізінен адам жылдамдық қабілетін жақсы игеруге бейімделген. Кей жағдайда шапшаңцықтың тікелей тасымалдануы, тек дәлдігі ұқсас қозғалыстар арқылы жүзеге асады. Мысалы: үзындыққа секіруші спортшының қысқа қашықтыққа жүгірістегі көрсеткішіне, ядро итергенде аяқтың бүгіліп, түзетілу жылдамдығы өте көп күш қабілетін керек етеді, ал бүл қозғалыстар, суға жүзуде немесе бокста өзіндік көрсеткіштерге жетуге көп көмегін тигізеді. Ол қозғалыс жылдамдығының реакциясы сезіну дайындығының жасырын уақытымен бағаланады. Қозғалыс жылдамдығының реакциясы қарапайым және күрделі реакция болып екіге бөлінеді. Қарапайым реакция дегеніміз - алдын ала қозғалысқа берілетін жауаптың белгілі болуы, яғни кенеттен берілген белгі. Мысалы, спорттық тапаншаның атыруы. Қозғалыс реакциясының жылдамдығы спорттық күрестің барлық түрлері, бокс, қылыштасу т.б. түрлерінде маңызы зор. Көптеген жағдайларда кенеттен берілген белгіге жауап беру шамалы уақыт ішінде орындалады. Сол себебті жылдамдықты дамытатын жаттығулармен айналысу жылдамдық реакциясының қарапайым түрін дамытады /берілген ысқырық бойынша әдіс-айланы орындау/. Жаттығудың жылдамдық реакциясы тәжірибе жүзінде қозғалыс жылдамдығына әсерін тигізбейді., себебі тәжірибе кезінде әңгіме секундтың ондық немесе жүздік бөлігін үтуда жүргізіледі. Спортпен шүғылданбаған адамның моторлық реакциясының орташа көрсеткіші 0.25 секунд болып 0.20 дан 0.35 сек аралықта болады, спортшыларды 0.15-0.20 сек, ал кейбіреулерінде 0.10-0.12 секундқа тең болады. Себебі оларға дайындық кезіндегі жаттығуларды орындау жылдамдығын тасымалдау жолдарын да пайдалану жеткілікті болады. Әсіресе бағалы болып есептелінетін қозғалыс жылдамдығы, қолданбалы спорт ойындарының қозғалыстарындағы әртүрлі қимылдар. Қарапайым жылдамдық реакциясын тәрбиелеуде көбінесе қайталау тәсілдері кеңінен қолданылады. Бүл кенеттен берілген белгі бойынша жылдамдығын арттыру немесе сыртқы ортаның өзгеруіне байланысты жағдайдағы қозғалысының өзгеруі. Қарапайым жылдамдық реакциясын тәрбиелеуде талдау әдісі де қолданылады, ол жай қозғалыстың өзін жеңілдетілген түрде екі бөліп орындайды. Мысалы: төменгі сөрелік қозғалыспен жүгіруде көмекші қүрал ретінде пайдалану т.с.с. Келесі әдіс сенсомоторлық деп аталады. Бүл жылдамдық реакциясымен қозғалыстың арасындағы секундтың ондық немесе жүздік бөлшегіндегі уақытты ажырата білу. Осындай қасиет спортшының жылдамдық реакциясының өте жоғары дәрежеде екенін білдіреді. Мысалы: бір жаттығуды орындау кезін үш сатыға бөлсек бірінші сатыда спортшы 5 метрлік қашықтықты бар жылдамдығымен /берілген белгіге қарамай/ жүгіреді. Әрбір жүгірістің уақытын жаттықтырушы айтып отырады. Екінші сатыда жаттығудың екінші бөлігін бар жылдамдықпен орындайды. Жаттықтырушы орындаушыдан осы жаттығуға қанша уақыт жүмсалғанын шамамен сүрайды, ол осы уақытын айтқан сон ғана жаттықтырушы дүрыс уақытын айтады, осы екі уақытты салыстыруда орындаушының уақыт бірлігін дүрыс қабылдау қасиеті қалыптасады. Үшінші сатыда осы жаттығуды әртүрлі жылдамдықпен орындау үсынылады, мүнда өз жылдамдығының реакциясын еркін басқаруға болады. Әдетте жұмысқа денедегі бұлшық еттің 3/2 бөлігі қатысады. Бұл энергиялық метобализм жүйелеріне үлкен талап қояды, оның ішінде тыныс алу және қан айналым органдарына да. Сондықтан локальды жаттығудағы жоғарғы шыдамдылық жалпы әсер ету жаттығуларындағы жоғарғы шыдамдылықтай бола алмайды. Мысалы, 200-300 ретке дейін аяқпен отырып - түру жаттығуын жасауға болады, бірақізл алыс қашықтыққа жүгіруде мүндай нәтиже көрсете алмайды. Дене сапасын тәрбиелеуде, әсіресе спортта көпшілік жағдайда жалпы шаршауға кезігеді. Жүгіру, жүзу, шаңғы тебу сияқты жаттығуларды орындағанда дененің барлық бүлшық еттері қатысады. Ал, түрі жағынан бірдей жаттығуды орындау қарқыны бірнеше секундтан, бірнеше сағатқа дейін өзгеруі ықтимал. Мүндай жағдайда шаршау механизмі әртүрлі болады. Осыған байланысты дене тәрбиесі жаттығулары уақытына, орындалу қарқынана қарай әртүрлі топтарға бөлінеді. Бұл негізінде қозғалыс жылдамдығы мен жаттығудың орындалу уақыты арасындағы байланыстылық есепке алынады. Жылдамдылық пен уақыттың бір-біріне тәуелділігін жұмыс көрсеткіші анықтайды. Жүгіру жылдамдығы азайған сайын жүгіру уақыты көбейеді. Егер орындалатын жүмыс бір ара қашықтықта жатса /жүгіру 800м, 1ОООм/, онда физиологиялық өзгерістері, яғни шаршау мен төзімділік көп жағдайда үқсас болады. Егер істеген жүмыс әртүрлі аралықта жатса /жүгіру 200м, 10 ОООм/, онда организмге қойылатын талап та өзгеше болады. Осыған байланысты, салыстырмалы қуаттылықты төрт аралықтарға бөледі: өте жоғарғы, жоғарғы, үлкен жоне орташа. Кей жағдайларда одан ұсақ аралықтарға бөлінеді. Төзімділікті талап ететін жаттығулар адам қызметінің мүмкіндігімен анықталуы: бір жағынан кезекті қозғалыс дагдысьшың әдіс-айласын меңгеру деңгейінде болуы, екінші жагынан, организмнің аэробты, анаэробты мүмкіндігіие байланыстылығы. Лнаэробты мүмкіндіктер салыстырмалы аз мамандандырылған, олар қозғалыстың сыртқы түрлеріне аэробты мүмкіндігін көбейтсе, онда оның өзгерісі басқа жаттығуларды /жүруде, шаңғы тебуде/ орындағанда байқалады. Спортты организміндегі вегатативтік жүйенің қызметіндегі мүмкіндігі -айтылған жаттығуларға үқсас барлық қозғалыстарды орындағанда жоғары болады. Бүл жалпылама сипаттама, былайша айтқанда «вегатативті» жаттығу төзімділікті жалпылай тасымалдауға жақсы жағдай жасайды. Бірақ, әрбір жеке жағдайда тасымалдаудың болуы не болмауы тек қана организм қуатының мүмкіндігіне және қозғалыстың сапалы ерекшелітері арасындағы жағдайына, ал жүмыс күші дағдының жетілу дәрежесімен адамның аэробты мүмкіндігінің дамуына байланысты болады. Өте төмен қарқындағы жүмыс күші /жай жүгіру, еркін қозғалыс/ кезінде аэробты мүмкіндік өте үлкен болады. Мүндай жүмыста төзімділік жалпы сипат алады. Осыған байланысты жалпы төзімділіктің физиологиялық негізі адамның аэробты мүмкіндігі болып табылады. Жүмыс барысында адам денесіне түскен қиыншылықтарға қарамастан, көп уақытқа дейін жұмыс істеу қарқыны сақтай алу күш -жігердің арқасы деп білуге болады. Мүндай жағдай «компенсациясы» фазасы деп атайды. Егерде жігердің өсуіне қарамастан жұмыс істеу қарқыны төмендесе онда «декомпенсивті» шаршау фазасы басталады. Шаршау деп жүмыс істеу кезіндегі адам денесінің жүмыс істеу кабылетінің уакытша төмендеуін айтады. Шаршау-жүмыс козғалысындағы күш қарқының төмендеуі немесе оны аяқтауы қиын немесе аяқтап бітіре алмайды деген түсінік береді. Егерде бірнеше адамға біртүрлі тапсырма беріліп жүмыс істесе, олардың шаршауға қарсы төзімділігі әр түрлі сатыда екенін көріге болады. Сонымен төзімділіктің негізгі белгілерінің бірі -берілген уақыт аралығында өзінің жүмыс істеу қабілетін бір деңгейде үстап түруы. Осы белгіні пайдалана отырып төзімділікті тура және жанама тәсілдермен өлшеуге болады. Тура тәсілде сыналушыға бір тапсырманы орындау ұсынылады.Мәселен берілген бір қашықтықтың қарқыны мен уақытын анықтап осы өлшеу. Бүл тәсілі іс жүзінде әрқашанда қолайлы болып келе бермейді. Сондықтан да төзімділікті өлшеуде көбінесе жанама тәсілді қолданады. Әдетте спортшының үзақ қашықтықта жүгіріп аяқталуын білдіретін хабаршы күш түсудің белгісі ретінде жүректің жиырылу көрсеткішін басшылыққа алуға болады. Денесі дамыған адамдардың қозғалыс жылдамдығы демалыс арақашықтығы және қайталану кезінде ең басты демалыс кезіндегі тамыр соғуы минутына 120-140 рет, ал жүмыс аяғында 70-80 рет болуы керек. Аэробты мүмкіндігінің өсуіне, дұрыс тыныс алуда өкпенің маңызы ерекше. Дегенмен, өкпемен тыныс алу - аэробты дайындықтың бірінші факторы олғанымен адамның төзімділігіне тигізетін әсері зор. Тыныс алуды дүрыс жолға қою дене тәрбиесінде ден саулықты нығайту бөліміне жатады. Тыныштық күйде және денеге аз күш түскенде мүрын арқылы терең тыныс алған жөн. Тыныс алудың үш түрі бар: кеудемен іш арқылы және аралас тыныс алу. Денеге ауыр күш түсірген жүмыс кезінде ауыз арқылы терең дем алғаны жөн. Себебі өкпеге енген оттегі аз қордағы ауамен араласады. Сондықтан да тыныс алуды жетілдіру барысында арнаулы тыныс алу жаттығулар қолданылады /тыныс алу гимнастикасы/. Жаттығуларды таңдап алу және оны орындау тиісті бағытқа байланысты болады. Тыныс алу бүлшық еттерінің күшін өсіру үшін суға демді шығару, маскіде демалу, баппен тыныс алу және көкірек клеткасының қозғалысымен жиі және терең қарқында тыныс алу, ең жоғарғы мүмкіндікке дейін өкпенің үлғаю көлемін асықпай созып терең дем алу керек. Тыныс алу жаттығуларын қарқынды түрде жасау көмір қышқылының жуылып кетуіне әкеп согады да басты айналдырады. Төзімділікке тәрбиелеу кезеңінде организмшң ішкі ортасындағы қолайсыз жағдайларының өсуіне байланысты арнаулы түрақтылық шараларын арттыру қажет. Бүл жағдайда екі мақсат шешіледі: 1. Физиологиялық тұрақтылық шегінің өсуі /қанның буферлік көлемінің өсуі, бұлшық ет талшықтарына оттегінің жетіспеушілігі мен көмірқышқыл газінің көптігіне дағдылануы/. 2. Психологиялық тұрақтылықты ұлғайту шегі. Физиологиялық шектеу тұрақтылықтың кез-келген іс әрекеттерінде артады /қажу жағдайы/. Оны көтеру үшін дене тәрбиесінің жалпы құралдары мен төзімділікті тәрбиелеу тәсілін оның ішінде тыныс алу мөлшерін тежеу арқылы тәрбиеленеді. Мысалы: жүзгішке кез - келген арақашықтықты жүзіп шығу үшін 3-4 циклды қозғалыс кезінде бір рет демалу ұсынылады. Бүл жолмен организмде оттегінің жетіспеушілігін жасанды түрде қалыптастыру ішкі организмде маңызды жүмыстың алға басуына көмегін тигізеді. Бүл топқа таулы аймақтарда үйымдастырылған жаттығулар жүмысына жақын. Биік таудағы оттегі, қысымының төмендігімен тыныс алу мүмкіндіктерінің жоғарылауы /қандағы гемоглобиннің/ гипоксиялық түрақты жағдайға әкеледі. Биік тауларда жүргізілетін жаттығудың организмге тигізетін әсері өте зор жағдайда аэробтық мүмкіншілікті дамыту үлкен нәтиже береді. Бұл бірінші көзқараста әдеттен тыс болып көрінгенімен анаэробты жұмысты қысқа уақытта қайталау түрінде өтеді, бұл жағдайда жұмыс арасында қысқа демалыстар жасауға болады. Қысқа мерзімді жүмыс нәтижесінде түзілген анаэробты өнімнің ыдырауы тыныс алу процесінде дем беру болып табылады. Сондықтан 1-ші 10-90 секундтық жүмыстан кейін оттегін пайдалану көбейеді. Жүректің жұмыс атқару қызметі жоғарлайды, тамыр соғу көлемі өседі. Бүл көрсеткіштер қосымша күш түсіретін жаттығуларды отгегін жүмсау жоғарғы қажеттілігіне жеткенше артады. Белгілі жұмыс пен демалыс аралығы теңелген кезде дененің оттегіне сүранысы мен оны пайдалану да тепе - теңдік пайда болады. Бұл жағдайда қайталанылатын жүмыс уақыты үзарады. Қайта орындалатын күшке байланысты оттегін пайдалану уақыты біресе жоғарылап, біресе төмендеп ауытқып түрады. Жоғарғы сұраныс пайдаланудан да асып кету болады. Бұл жағдайлар үшін қайталанатын ауыспалы жаттығулардың жүмыс пен демалыс уақытында алмастыруға мүмкіндік береді. Осыны ескере отырып төмендегі сипаттамаларды жобалы түрде үсынуға болады. 1. Жүмыстың қарқыны ортадан жоғары болу керек. Яғни жүмыстың75-80%. Жүмыстың аяғында жүректің жиырлуы жоғарғы маман спортшыларда минутына 180 рет соғады. Төменгі ауыртпалық қарқынында аэробты мүмкіндіктердің жоғалуын тудырмайды. 2. Жекеленген ауыртпалықтың үзақтығы 1-1.5 минуттан аспайтындай етіп таңдап алынады. Бүл жағдайда дененің оттегін қабылдаудағы қарызы көбейіп жоғарғы мөлшерде пайдалануы тек демалыс кезінде байқалады. 3. Үзіліс аралығындағы демалыстың арақашықтығы келесі жүмыстың қолайлы жағдайда өтуін қамтамасыз етуі қажет. Егер қанның көлеміне сүйенсек онда демалыс аралығы жаттыққан спортшыда 45-90 сек. Тыныс алу қарқыны пайдаланған оттегінің. 4.Демалыс арақашықтығын төменгі қарқынды жүмыспен толықтыру керек. Бүл бірқатар қолайлы жағдайлар тудырады: тыныштау жүмысқа көшу қайта қалпына келу процесін жылдамдатады. 5. Қайталау саны спортшының түрақты жағдайын үстауына мүмкіндік беріп жоғарғы денгейде оттегін бірқалыпты қайталану мүмкіндігін тудырады. Қалжырау туған кезде оттегінің пайдалы көмегінің мүмкіндігі төмендейді, бүл төмендеу жүмыстың өседі. Бүл жағдайда супкритикалық және критикалық жылдамдықтағы жатгығуды орындаудағы аралықтарының азаюы аэробты процесті үлғайтады. 6. Демалыс мінездемесі көбінесе жарыс аралықтарын әртүрлі әрекеттерімен толықтырады. Мысалы: негізгі жүрістің аралықтарын да жай жүгіруді қосу дененің жүмыс түріне қарамастан оған әртүрлі әсер етеді. Критикалыққа жақын жұмыс кезінде қосымша жұмыс ағымын күйіне ауысады және керісінше болады. Сондықтан ауыспалы жаттығудың мәнінің өзі осында. 7. Қайталанатын жаттығу санының қосындысы денеге түсетін күштің мөлшерін анықтайды. Ұзақ уақыт бойы аэробты жағдай кезеңінде қайталанатын жұмыс санының өсуі жүрек, тамыр және тыныс алу жүйесінің жұмысын күшейтеді. Ал, анаэробты жағдайда жаттығуларды жиі қайталау организмнің оттегісіз жұмыс істеуіне соқтырады. Бұл кезде жүмыс тоқталады немесе жұмыс әрекетінің қозғалысы төмендейді. Дене тәрбиесінің организмдегі аэробты мүмкіндігіне әсер етуі арқасында үш міндет шешіледі: 1. Оттегін жүмсау мөлшерінің абсолютті өсу шегін үзартады. 2. Осы қасиетті ұзақ уақыт сақтауды дамытады. 3. Тыныс алу процесінің жылдамдығының көлемін барынша өсіреді. Тыныс алу мүмкіндігін өсіруге үзақ уақыт бойы оттегін жүмсау жаттығулар жатады. Жаттығулардың ең тиімді түрлері шаңғы тебу, жүгіру, яғни бүлшық ет топтары қатысатын жаттығуларды орындау. Егер мүмкіндік болса жаттыгуды оттегіне бай табиғи жерде өткізген /орманды, өзенді жерлерде/ пайдалы. Кейінгі кезде жорға жүріс спортшының дайындық кезеңінің бәрі жүгіруден түрады. Себебі жүгіру жүрек-тамыр тыныс алу жүйелеріне көп әсер етеді. Аэробты мүмкіндіктерді өсіру тәсілдеріне біркелкі үздіксіз қайталанатын және ауысып отыратын жаттығулар қолданылады. Біртекті үздіксіз жаттығулар көбінесе төзімділікке тәрбиелеудің 1-ші сатысында қолданылады. Әдетте жұмыс ұзақтығындағы оттегін жұмсау уақыты 10-12 минуттан аспайды, ал жоғары дәрежедегі спортшылардың жұмыс істеу қабылеті 1-1.5 сағатқа дейін созылады. Одан кейінгі уақытта жүрек тамыр және тыныс алу жүйелерінде үйлесімсіз қозғалыс басталады да, дененің оттегін пайдалану төмендейді, осының арқасында дайындалушыға түсетін қиыншылық арта түседі де, жаттығудың тиімділік әсері азаяды. Бұл факторлардың өзара үйлесімділігі ағзанің жауап беруіне байланысты көлемі мен сапасы, да әр түрлі болады. Жоғарыда айтылған факторлардың әсерін қарастыратын болсақ: 1. Абсолюттік қарқынды жаттығу денені энергиямен қамтамасыз ету ерекшеліктеріне байланысты. Қозғалыс жылдамдығы төмендегенде энергия аз жүмсалып, спортшының аэробты мүмкіндігіне байланысты отттегін қабылдауы да азаяды. Сондықтан оттегі бір қалыпты деңгейде жүмсалғандықтан организмнің жағдайы бірқалыпты қалыптасады. Мүндай жылдамдық субкритикалық жағдай деп аталады. Бүл зонада оттегіне сүраныс қозғалыс жылдамдығына пропорционалды болады. Егер спортшы жылдам қозғалса жылдамдық қиын-қыстау кезеңге жетіп ағзанің оттегіне сүранысы анаэробты мүмкіндігіне тең келеді. Спортшының тыныс алу мүмкіндігі неғүрлым үлкен болса, жылдамдықтың қиын-қыстау кезеңінің мөлшері де үлкен болады. Жылдамдықтың қиын-қыстау кезеңінен жоғары жылдамдық ең жоғарғы қиын-қыстау кезеңі деп аталады. Мүнда оттегіне сүраныс спортшының аэробты мүмкіндігінен асып жүмыс анаэробты энергиямен жабдықтау жағдайына өтеді. 2. Жаттығудың үзақтығы қозғалыс жылдамдығы мен тығыз байланысты. Үзақтың өзгешелігі екі жақты. Біріншіден-жүмыстың ұзақтығы дененің энергиясымен жабдықталуына байланысты. Егерде, қозғалыс ұзақтығы 3-5 минут болса тыныс алу жүйесі оттегін жеткізіп үлгермесе дененің энергиямен қамтамасыз етілуі анаэробты реакцияда өтеді. Жұмыстың ұзақтығы қысқарған сайын тыныс алу процесінің рөлі де азаяды. Алдымен гликолитикалық одан соң креатинфосфокинез реакциясьның маңызы өседі. Екіншіден-жұмыстың ұзақтығына критикалық жылдамдық оттегінің тапшылығын оның көлемімен қамтамасыз етсе, субкритикалық ұзақтығы әрекет жасау жүйесінің ұзақтығын ұзартады. Бұл жағдай ағзаға қиындық тудырады. жүктеу/скачать 24,1 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|