Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
| Түйін. Мәшһүр-Жүсіп олжа лексемасын тұтқынға түскен сияқты мағынада қолданған. Олжа > жесір <> құл (күң).
Жесір. Сол қаланың әйелі Бәрі де жесір, тұл қалады (Қобыланды, 72); – Жаһуттың еркектерін өлтір! – деді, – Қатын мен жесір, жетім қыл балаларын! (М-Ж., 44); Жесір ќалѓан келінін Ќодар алып, Ќылмайтын істі ќылѓан ќ±дай ќ±лы (Шєкєрім, 133); Жанайды дєл б‰гін к‰н босатпасањ, Болады ертењ жесір ќатын – балањ (М-Ж., 69); Л.З. Будагов: а. іесиръ (простон.) = асир (жесір – А.Қ.) – плнникъ, тур. иеир ағжа – алмаджа, бганье въ запуски (игра), кир. жесір қатын яшыр ќатын вдова, жесір бала яшыр бала сирота [210, б.355]. Жесір а. [йасыр: 1. малый, незначительный; 2. легкий; 3. пленные, рабы] – вдова. Жетім а. [йәтим: 1. сирота; 2. единственный в своем роде, уникум] – сирота. Жетім-жесір а. [см.: жетім + жесір ] – досл. Сирота и вдова; беспомощные (Рүстемов, 11-112). Ќ±рбанѓали Халид: Ќазаќта жесір «єсир» деген сµз арабша «т±тќын» деген сµзден алынѓан. Ері жоќ єйел басы бос болѓанымен ќазаќта µз ыќтиярымен ерге бара алмай, ерініњ жаќындарыныњ бірімен некеде т±руы керек. Б±л ‰лкен зањ, халыќ дєст‰рі. Ќайын, ќайынаѓа, ємењгер т‰ркі-парсы сµздері, ол саќтаушы, µз ыќпалында басќалардан ќорѓаушы деген маѓынаны береді [207, б.90]. Жесір – қазаќша жесір – тєуелді адам. Ќазаќтар ќалыњы тµленген ќалыњдыќты немесе єйелін, к‰йеуініњ меншігі деген маѓынада, жесір – деп атаѓан (Л. Будаговтыњ аныќтамасы) (Оњдасынов, 218). Р. Сыздыќова: Жесір-т±тќын жєне т±тќынѓа т‰скен – деген маѓынадаѓы арабтыњ есир деген сµзініњ ќазаќшаланѓан т±лѓасы. Б±рыныраќ ќазаќ тілінде б±л сµз соѓыста ќолѓа т‰скен т±тќын – ќ±л дегеннен гµрі, жалпы «т±тќын» маѓынасында жиірек ќолданылѓан – деген сµзініњ жаны бар [248, б.62-63]. С. Е. Толыбеков: В то же время экзогамный род считал, что если девушка из другого рода засватана кем-нибуд из данного рода, то она оказывалась невестой – жесыр (в ХVIII в. – ясыр – пленница. – С.Т.) этого рода. Если почему-либо засватавший девушку жених не мог на ней жениться (полоумие и т. п. или смерть), то ее должен взять в жены один из его братьев, если их не было, то кто-нибуть из ближайших родственников по отцовской линии, если и их не было, то кто-нибуть изданного рода. Упускать из рода засватанную девушку считалось величайшим позором для всего рода – деген пікірін «жесір» лексемасына қатысты қайтадан толық қолданғанды жөн көрдік [270, б.292-293]. Жесірді қыздың жасауына қосып берген тұстары да болған. Имеется в виду богатое приданное Жибек. В него, кроме новый юрты и большого количества добра, ковров, халатов, шуб, утвари и.тп., для которого понадобился караван верблюдов, были включены еще пять сирот – рабов. О том, что в старину рабы входили в состав приданого, многократно упоминается в исторических источниках (См. «материалы по казахскому обычному праву», т. I. Алма-Ата, 1948). (ҚЖ, 292). Осы орайда, C. Толыбеков қызық мәлімет келтіреді: Буквальный перевод слова «тохал» – куцая. Например, безрогую козу называют «тоқал ешкі». Мы пологаем, что происхождение этого слова связано с тем обстоятельством, что почти все младшие жены казахских полуфеодалов доставались как военная добыча «жесыр» или «ясыр» (это то же самое, что и раб) или брались из бедных семей, по этому они не имели приданного. Первым признаком бедности было отсутствие на голове невесты конусообразной формы головного убора из бархата или парчи с насечками из драгоценных металлов и камней, украшенного красивыми перьями филина – саукеле. Отсутсвие саукеле на голове невесты давало повод сравнивать ее с безрогой козой, ибо большинство образов как положительных, так и отрицательных у дореволюционных казахов связывалось с различными видами скота [270, б.290]. Тоқал бөлімін қараңыз. Жесір, тоқал сияқты тұтқынға түскен әйелді құма – деген. Дж. тат. қма, ғма, ғұма, құма мн. п. қмған, қмаиан кума - наложница, въ кир. младшая жена, тур. құмеғұрт такъ называютъ другъ друга жены одного и того же мужа қмалық держать наложницу дейді (транслитерациясын жасаған – А. Қ.) (Будагов, 64). Және қалмақ қумасынан туған Шама төре жалғыз (М-Ж., 9 т. – Б. 109). Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|