МҰстафа шоқай еңбектеріндегі тәуелсіздік идеясы және мәҢгілік ел

Утепова С., Социал Ж.

Ғылыми жетекші: т.ғ.к., доцент Карсыбаева Ж.А.

Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Мұстафа Шоқайұлының біртұтас Түркістан идеясының генезисін қарастырғанда бұл мәселеге ықпал етті деген бірнеше факторларды атап өткеніміз дұрыс болар. Бұл жерде ең алдымен ойға келетіні-оның туып өскен ортасы, тектілігі болады. М. Шоқайдың анасы да, әкесі де текті жерден болғандығы белгілі.

Екіншіден - ол М. Шоқайдың туған өлкесі Түркістан өңірінің сан ғасырлық тарихы, оның ішінде Ташкент пен Ақмешіт қалалары Түркістан идеясының қалыптасуына әсер еткен. Себебі, 1837-1847 жж. К. Қасымұлының көтерілісі, 1856 жылғы Сыр бойындағы Ж. Нұрмұхамедұлының көтерілісі, 1870 жылғы Маңғыстаудағы қазақтардың көтерілістерінің ұшқыны М.Шоқайдың еліне деген сүйіспеншілігіне, оның тарихына деген қызығушылығына әсер етпеуі мүмкін емес. І тарауда қарастырғанымыздай, М. Шоқайдың орыс отаршылдығын жастайынан сезінуі, өлкедегі саяси оқиғаларға ертеректеу араласа бастауы оның түрікшілдігінің бастамасы болды деуге болады. Үшіншіден- Мұстафа Шоқайдың түрікшілдігі, «тұтас Түркістан» идеясының қалыптасуы мен бастау көздерін алып қарастырғанда жәдидшілдік қозғалыс туралы айтпай өту мүмкін емес. Жәдидшілдік қозғалысының пайда болып, Түркістан өңіріне таралуы туралы түркітанушы ғалым Сәбит Шілдебайдың еңбектерінен кең мағлұмат алуға болады. Ресей жәдидтерінің атасы Ш. Маржанидің жолын ұстанған баспагер Каюм Насыри мен Исмағұл Гаспралы орыс езгісінен құтылу жолында бүкіл ислам әлеміндегі рухани тұтастықты пайдалана отырып тарихи тұтастыққа қол жеткізу үшін күрес жүргізді. Яғни түрік халықтарын оятуға, өткен тарихы арқылы өзін танытуға, ортақ мүдде жолында тұтас түрік қозғалысын ұйымдастыру жолында тер төкті. Осылайша, түрік қағанаты дәуірінде Қытайға қарсы қорғаныстық сипатта пайда болған «тұтас түрік елі» идеясы – ХІХ ғасырдың аяғында түрікшілдікті туғызды. ХІХ ғасырдың 90 жылдарында жәдидтік мектептер мен медреселер Қырым, еділ және Орал татарлары, башқұрттар мен ноғайлар арасында мойындалып, қазақ даласына бұндай мектептер туралы хабарлар екі бағыт арқылы- Орынбор және түркістан өлкесі молдаларының (жәдидшіл мұғалімдердің) мәден ағартушылық қызметі арқылы тарала бастады. Әсіресе, қазақ даласына жәдидшілдік идеяларын таратуда Түркістан өлкесінің түрікшіл жәдидтері үлкен қызмет атқарды [3, 52 б.]. Түркістан өлкесіндегі жәдидтік мектептердің бірін 1893 жылы қыркүйек айында көпес Хұсайыновтың қаржысына И. Гаспралы Самарқанд қаласында ашады. Жәдидтер дегеніміз – мәдениет түрікшілдері болды. Бір сөзбен айтқанда, ХХ ғасырдың басындағы жәдидшілдік патша үкіметін қатты үрейлендірген философиялық идеологиялық, рухани-мәдени һәм тарихи біртұтастықты көтерген, қазақ қоғамына ерекше ықпал еткен әрі тарихында терең із қалдырған мәдени түрікшілдік болатын.

Түрікшілдік идеясының идеологтары (И. Гаспралы, Ж. Акшора, А. Ибрагимов, А. Топшыбашоғлы, М.-Э. Расул-Заде , З. Көкалып, М. Шоқай және т.б.) түрікшілдікті түрік халқының санасына сіңіру үшін жан-жақты әрекет жасаған. Бұл туралы М. Шоқайдың: «Біз Түркістанды бөлшектеуді қабылдамайтын, Түркістан және түркістаншылдық сезімін жоғалтпаған жерлестерімізбен бір пікірдеміз. Түркістанның болашағы «тәуелсіз Түркістан» ұраны астында Ресейден бөлініп шығып, Түркістан мемлекетін құратын халық бұқарасының қолында. Түркістанның рухани, саяси болашағы Түркістан түріктерінің бірлігінде жатыр. Біз бүгін ұлтты құтқару күресімізде, ұлттық құрылысымызда түркістандықтарды ру, ұлыстарға бөліп, іштен іріткі салатындарды Түркістан ұлтшылдық идеясы мен мұраттарының жаулары деп есептейміз. Қазақ, қырғыз, өзбек, түркімен....- бәрі бір кісідей жұмылып Түркістанның ұлттық ұраны астына топтаспайынша, Түркістанның болашағын қамтамасыз ету мүмкін емес» [4, 82 б.].

Қорытындылай келе, М. Шоқайдың пікірінше, Түркістандық мемлекеттер одағын құру-саяси мәселе болып табылады. Оны жүзеге асыру көп жағдайға байланысты. Егер түркі әлемінің бірігуін геосаяси тұрғыдан қарастырсақ, бұл идеяның жүзеге асыру қиындығын оп-оңай көруге болады. Бұл одақты құруға тек Түркістанның геосаяси жағдай қолайлы, себебі онда кең географиялық және экономикалық территорияда көпсанды түрік халықтары тұрады. Басқа аудандар бұл жағынан кемшіліктерге ие. Мысалы, Әзірбайжан Кавказ халықтарымен тезірек одақтасуы керек, географиялық оранласуы мен басқа жағдайлардың салдарынан әзірбайжандар кавказдықтармен тығыз байланысты. Басқа жағынан түрлі бірлестіктерге кіретін түркі халықтары саяси коньюнктурамен шартталған, бір-бірін рухани тұрғыда қолдаулары керек [5, 6 б.]. М. Шоқай Түркістан өңірін мекендеген түркі тектес халықтардың рухани, мәдени, тарихи, ең алдымен саяси бірлестігінен кеңес үкіметінен азаттық алатын тәуелсіз Түркістанның болашағын көрген. Оның бұл ойылар бүгінгі таңда Қазақстанның сыртқы саясат мәселесінде де маңызын жойған жоқ.

Қазақ халқының, жалпы түркі халықтарының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін күрескен саяси қайраткер Мұстафа Шоқайдың өмір жолы бүгінгі таңда бірқатар тарихшылардың зерттеу жұмыстарына арқау болып отыр. Қазақстан тәуелсіздік алған кезеңнен бері қайраткердің азаттық күрес жолындағы сіңірген еңбегіне әділ баға беру мүмкіндігі туып отыр.

Мұстафа Шоқай дүниеге келген Түркістан өңірі ХХ ғасырдың басында орыс отаршылдығының барынша қыспағын көріп отырған еді. Бұл жергілікті халықтың шаруашылық, әлеуметтік, саяси жағдайынан көрінді. Бұндай әділетсіздікке халықтың қарсылық көрсететіндей күш-қауқары болмады. Осының бәрін жасынан көріп-сезінуі қайраткердің ұлтшылдық, түрікшілдік, азаттық идеяларының қалыптасуына негіз болды.

1. Қара А. Мұстафа Шоқай, өмірі, күресі, шығармашылығы.-Алматы: Арыс, 2004.-247 б.

2. Шоқай М. Таңдамалы.- Алматы: Қайнар.-Т.1.-1998.-14 б.

3. Тұрсын Х.М. Түркістан ұлт-азаттық қозғалысы және Түркістан Мұхтарияты.-Алматы:-«Нұрлы Әлем», 2006.-105 б.