Мұстафа Шоқайұлы-тарихи тұ тарихи тұлғалығын зерттеу Атабаева Халида Абдулбариевна
жүктеу/скачать 56,29 Kb.
|
| 2.2.3.Түркістан Ұлттық комитеті
Қазіргі әдебиетте 1918-1922 жылдары аралығындағы саяси партиялар мен одақтар жөнінде қым-қиғаш пікірлер көп.Д.Қыдырәли 1920 жылы «Түркістан Ұлттық комитеті» құрылды,соның құрамына әуел баста М.Шоқайұлы ,А.З.Валиди,М.Сұлтанғалиев енді дегенді айтады.М.Шоқайұлының Париждегі жеке мұрағат қорында 1920 жылы 6 қазанда «Түркістан Ұлттық Одағы(ТҰО) деген ұйымның құрылғаны жөнінде мағлұматтар келтіріледі.Оның басшылығына Бұхара Халық Республикасы үкіметінің премьер-министрі Осман Қожаев,Қорғаныс министрі Абдулхамит Арифов,Қабулдағы елшісі Хашим шайық енеді.ТҰО жиналысының шешімімен Осман Қожаев ұйымның Түркия бөлімшесінің төрағасы,М.Шоқайұлы Еуропадағы өкілі болып тағайындалады. М.Шоқайұлының Париждегі жеке мұрағатындағы бір құжатта 1921 жылы «Орта Азия комитеті» деп аталатын ұйым жөнінде айтылады.Оны Энверпаша Германиядан КСРО-ға екінші рет келгеннен кейін А.З.Валидимен бірге Шығыс Бұхарада ұйымдастырады.Шындығына келетін болсақ,М.Шоқайұлының айтып отырғаны «Орта Азия Мұсылман Ұлттық қоғамдарының федерациясы» болуы тиіс. «Жалпы комитет» деп те аталатын бұл ұйым А.З.Валидидің көрсетуінше, Бұхарада 1921 жылдың 2 тамызында құрылды делінеді. Орта Азия мұсылман қоғамдары федерациясының ІІІ конгресі 1922 жылы 18-22 қыркүйекте Ташкентте конспиративтік жағдайда өтеді.Жанама мәліметтерге қарағанда жиын Ташкенттің нағыз орталығында орналасқан Қазақ Мұсылман фракциясының хатшылығы.Бұл оның Ресейдегі қайраткерлермен,Дума депутаттарымен араласуына,іс жүзінде жалпы мұсылмандық, жалпы түркістандық идеяларды қолдауына алып келді.Азаттық алу үшін езілген халықтардың тізе қосуы қажет екенін Мұстафа сол кезде анық түсініп,өмірінің соңына дейін бұл пікірінен айныған жоқ. 1917 жылғы Ақпан төңкерісін Мұстафа Петербургта пікірлес достарымен бірге қуана қарсы алады,патша үкіметінің құлауы оларға бостандыққа жетуге жол ашқандай болады.Бірақ,құрылған уақытша үкімет олардың күрісін басып тастады.Ал Қазан төңкерісінен соң билікті басып алған большевиктер «Сауатсызазиялық,қара тобырға» жатқызды. Осындай жағдайда В.И.Лениннің жариялаған «Ұлттардың өзін-өзі билеу құқы» туралы декларациясына сүйенген Мұстафа Шоқайұлы басқа да түрік қайраткерлерімен бірлесе отырып,өлкеге (Түркістанда) ұлттық мемлекет құру үшін 1917 жылы 26 қараша Қоқан қаласында өлкелік төтенше ІV мұсылмандар съезін шақырады. Съезд үш күн жұмыс істеп,көптеген қаулы-қарарлар қабылдайды.27қараша күні сағат 12:00-де қабылданған съезде қарарында: «...Съезд Түркістанда мекендеген ұлттардың өзін-өзі билеуге деген ұмтылысын қанағаттандыра отырып,Түркістанда Ресей Федеративті демократиялы республикасы құрамындағы территориялы республикасы құрамындағы территориялық автономия» деп жазылған. Құрылған Түркістан автономиясының президенті болып Мұхамеджан Тынышбаев сайланып,Сыртқы Істер министрі қызметін Мұстафа атқарды. Мұнда оны Кеңес одағына қарсы пайдалану мақсатында құрылмақшы болған Түркістан легионына басшылық жасауға үгіттейді.Мұстафа бұған көнбейді.Лагерьлердегі тұтқындарды аралап жүріп сүзек ауруын жұқтырған Мұстафа 1941 жылы 27 желтоқсанда жарық дүниемен қош айтысты. М.Шоқайұлының артында бай мұра қалды.Атап айтсақ, олар 1917 жылы Ташкентте «Ұлұғ Түркістанда», Қоқанда «Жаңа Түркістан»,1919 жылы Тбилисиде «Вольные горцы», «На рубеже»,1921 жылы Стамбулда «Шөбнәмә газетасы» педагогикалық институтының ғимаратында болған секілді.Конгресте қазақ зиялылары басым болады.Ұйымының аты «Түркістан Ұлттық Бірлігі»(ТҰБ) болып өзгертіледі.Түркістанда біртұтас тәуелсіз мемлекет орнату үшін бірлескен күрес жүргізу жөнінде бірауыздан шешім қабылданады.Өлкені мекендеген жергілікті халықтарды ұлт,ру-тайпаға бөлмеу жөнінде келіседі.Сөйтіп,ұлы Түркістан ұғымы дүниеге келеді,бұл болса Мұстафа Шоқайұлының бұрыннан алға тартып келген ой-пікірлердің заңдастырылуымен тең еді.Жалпы алғанда съезд жұмысының табысты аяқталуына оған қатысты Халел Досмұхамедов, Жанша Досмұхамедов, Мұхамеджан Тынышбаев, Мүнауар Қари, Ғазымбек Бірімжанов секілді тұлғалар үлкен ықпал жасайды.Конгрестің шешімі бойынша ұйымның төрағасы А.З.Валидидің Еуропаға өтіп, М.Шоқайұлымен бірлесе отырып Түркістан халықтары мәселесін халықаралық аренада қою ұсынылады. Саяси ұйым құру және оның барлық бағдарламалық шешімдері бойынша қайраткерлердің М.Шоқайұлымен хат арқылы келісіп отырғанын ерекше атауымыз керек. Бірақ башқұрт қайраткерлері М.Шоқайұлы мен Г.Таған «ұлттық бірлік мақсаттары мен ісіне адал болуға ант берді» деп көрсетеді.Ал, енді Валидидің қазақ қайраткерлердің ТҰБ-ке күдіктеніп барып қосылғандығы жөніндегі тұжырымы ұйымның хаттамаларымен,басқа да құжаттарымен салыстыруды қажет етеді.Себебі М.Шоқайұлы ТҰБ-нің құрылуының алғашқы күндерінен-ақ ұйымның Еуропадағы өкілі болып тағайындалуына байланысты сырттай мүшесі болып қабылданған еді.Әңгіме Түркістанның дербес мемлекет болуы, не болмаса Ресей демократиялық республикасы құрамындағы автономия үшін күрес жүргізілуі жөнінде болуы тиіс.Оған қоса А.З.Валидидің еңбектерінде өзін дәріптеуге, Түркістан ұлттық қозғалысындағы жетекшілік рөлін,ТҰБ-нің Еуропадағы тағы бір жиналысы өткізіліп, онда ұйымның орталығының Ыстамбұлда болуы және шығарылуға тиісті «Иени Түркістан» газетінің тілі,бағдарламасы жөнінде шешімдер қабылданады.1927 жылдың ақпан айында Гейдельберг (Германия) қаласында өткен кезекті мәжілісте М.Шоқайұлы Кеңес өкіметінің Түркістандағы ұлт саясатына арналған баяндама жасайды. ТҰБ-нің сол жылдың наурыз айында Ыстамбұлда өткен конгресінде М.Шоқайұлының Еуропадағы өкілдігі бекітіледі. ТҰБ-ның баспа органы ретінде М.Шоқайұлының басшылығымен 1929 жылдың ақпанынан Берлинде «Яш Түркістан» журналы шығарылады. ТҰБ-нің жұмысын жолға қою, эмиграциядағы азаттық қозғалысы жетекшілерінің бір мақсат жолында бастарын біріктіру оңайға түспеді. «Түркістан Ұлттық комитеті», «Түркістан Ұлттық одағы», «Орта Азия комитеті» деген бұрын жеке-жеке құрылған ұйымдардың ТҰБ атынан емес,өз алдына дербес әрекет етуге тырысушылығы орын алады. Ұйым басшыларының араларындағы пендешілікке негізделген түсінбеушіліктер, кеңес барлау органдарының іріткілік әрекеттері де ұйымға теріс ықпалын тигізеді. Әсіресе, А.Валидидің М.Шоқайұлын орынсыз кінәлауы, қазақ қайраткерлерінің орыс эмигранттарының баспасөздерімен шығармашылық қарым-қатынаста болуын ұйым мақсатына кереғар келеді деп пайымдауы үлкен алаңдаушылық туғызады.Осы себепті 1927 жылы М.Шоқайұлы «Түркістан Ұлттық Бірлігі» ұйымының Орталық Комитеті құрамынан шығып кетеді.Ол бұл қадамға бару себебін грузин қайраткері С.Г.Мдиваниға жазған хатында (1928 жыл, 2 маусым) «орыс эмигранттарының баспасөзімен ынтымақтастығы» деген жалаң айып тағылуға байланысты деп түсіндіреді. М.Шоқайұлы мен А.Валиди араларындағы кикілжіңнің бір қыры «Иени Түркістан» журналының идеялық бағытына нұқсан келтіретін кейбір материалдардың жарық көрінуінен туындады. Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуы мен фашистік Германия басшыларының М.Шоқайұлын өз мақсат-мүдделеріне жұмыс істеуге көндіруге әрекеттенуіне, осы себепті қазақ қайраткерінің түркістандық істерінен қол үзуіне байланысты ТҰБ бірте-бірте жұмысын тоқтатуға мәжбүр болады. Қазақ қайраткерінің жұмбақ өлімінен кейін ұйым қажыр-қайрат пен ақыл-ойдың қайнар кезіндей қайталанбас тұлғадан айырылды. Алайда ұзақ жылдар бойы Түркістан халықтарының бірлігі мен тәуелсідігі жолындағы күресі тарихында өз орны бар «Түркістан Ұлттық Бірлігі» де, оның рухани көсемі бола білген М.Шоқайұлы ұрпақтар жадында ұмытылмайды. 20-30 жылдары Түркістанда кеңестік билік іске асырған жер-су реформасы, мемлекеттік аппараты жергіліктендіру, байлар меншігін конфикелеу, көшпенділерді отырықшы тұрмысқа көшіру, оларды ұжымдастыру сияқты ауқымды эксерименттерді сыни тұрғыдан талдауда М.Шоқайұлы мен оның басылымдарының ең белсенді рөл атқарғанын тарихи шындыққа сәйкес келмек.Оның «Кеңестер билігіндегі Түркістан» атты еңбегі мәселемен тек сырттай ғана таныс батыстық интеллигенттің еңбегі емес, Түркістанда атқарылып жатқан істердің түп-төркінінен, терең астарынан хабардар, мәселенің тарихын жақсы білетін осы өлкеден шыққан зерттеушінің талдауы болатын. жүктеу/скачать 56,29 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|