Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби
жүктеу/скачать 5,51 Mb.
|
| Функционалды семантика заңы. Сөздердiң атқаратын қызметiне қарай жұмсалады. Сөз өзiнiң дыбысталуын, тұлғасын сақтай отырып, мағынасын бiртiндеп жаңарта бередi. Сөз жаңа мағынаға ие болғанда оның негiзгi сөздiк мағынасы өзiнiң қалпын сақтап қалады.
Қоғамның даму барысында белгілі бір заттың атқарған қызметін енді бір уақыттарда екінші немесе одан да көп зат атқаруы мүмкін; бір кездерде белгілі бір зат нақты бір материалдан жасалады да, кейіннен дәл сол зат қызметін аткаратын, яғни соның орнына жүретін екінші немесе одан да көп зат басқа бір материалдан, тіпті бірнеше, әр түрлі материалдардан жасалынуы мүмкін; кейінгі шыққан заттың, алғашқы, өзінен бұрынғылардан түр-түсі де, сапасы мен мазмұны да бөлек болуы мүмкін. Бірақ, соған қарамастан, кейін шыққан зат ертеректе пайда болған заттың орнына жүргендіктен, алғашқы затқа берілген ат-атау тілде сақталып қалуы мүмкін. Мұндай құбылыс мағынасының қызмет бірлігі бойынша аталуы немесе ауыстырылуы делінеді. Бір сөз ертеректе пайда болған бір сөздің орнына қызмет бірлігінің, ортақтығына қарай ауыстырылғанда, метафоралар сияқты, белгілі бір ұқсастыққа негізделеді. Бірақ қызмет бірлігі бойынша ауыстырудың метафорадан басты айырмасы бар: метафоралар заттың, құбылыстың түр-түсі, формасы, көлемі тәрізді адам сезімі мүшелеріне бірден көзге түсетін жақтарын негізге алады. Соның нәтижесінде бір немесе ұқсас бірнеше зат, құбылыс бір атаумен немесе тіркеспен аталады. Ал, қызмет бірлігі бойынша ауысуда зат не құбылыс белгілері тек материалдық немесе түр-түс, формалары ұқсастырына негізделмейді; заттар мен құбылыстар формасы, түр-түсі, материалы жағынан әр түрлі бола тұрып, атқаратын қызметтері бір болғандықтан ғана бір атаумен аталады. Мәселен, ерте заманда, ақша шыққанға дейін, адамзат әр түрлі затты малға айырбастап алатын; сирек кездесетін қымбат зат үшін малды көбірек беретін. Мал атаулы адамзатқа тамақ та болды; күш көлігі ретінде де пайдаланылды; айырбас өлшемі ретінде де қолданылды. Келе-келе мал атаулының айырбас өлшемі ретіндегі қызметін ақша атқаратын болды. Ақша — латынша ресипіа (ресиз— мал.) ресипіа — орысша деньги; қазақша— теңге (кейбір зерттеушілердің пікірінше, орыстар бұл сөзді түркілерден алған; деньги түркілерге орыс тілінен теңге түрінде дыбысталып кірме сөз ретінде қайта өткен). Ақшаның единицасы — рубль (сом). Рубль сөзінің этимоны жөнінде түрлі пікір бар. Кейбір пікірлерге қарағанда, орысша рубль — үнділіктердің рупийі. Үндіше рупий---- мал деген сөз; аша единицасы. Ал кейбір тарихшылар рубль орыстың рубить (ұсақтау, майдалау) сөзінен шыққан деседі. Ертедегі Русьте ақшаның негізгі единицасы — салмағы 200 граммдай келетін күміс кесек (гривна). "Салмағына сай, ондай күмістің құны да қымбат болған (мәселен, бір күміске 200 тиін терісін сатып алуға болады екен.) Половецтер тұтқынына түскен Игорь князьды босату нарқы екі мың күміс кесек деп белгілеген көрінеді. Қысқасы, орыстың ертедегі күміс кесегі (гривна) — рубльдің арғы «атасы». Орыс жерін жаулаушылар орыс князьдары мен шаруалар түңліктеріне ауыр-ауыр салықтар салғанда, күміс кесектерді майдалап, ұсақтай («рубили» пополам) бастаған; бұл бір кездердегі қымбат бағалы күміс кесектерді «құнсыздандырған» («девальвация»); соның нәтижесінде ақшаның, жаңа единицасы — рубль пайда болған; орыс жазбаларында «рубль» сөзі XIII ғ. екінші жартысынан бастап кездеседі; орыстардың алым-берімінде алтын, (түркіше— алты) ақша ретінде жүрген; бір алтын алты сомға (рубль) теңгерілген. Иван Грозный кезінде бір рубль (сом) хақы жүз тиынға теңестірілген; монеталардың салмағы мен түрі бірдейлестірілген; ал бақыр тиындарды айналымға шығарған — Бірінші Петр. Сөйтіп, алғашқыдағы мал, аң терілері т. б., кейіннен ақша — күміс кесек, келе-келе қағаз ақша, металдан жасалған ақшалардың бәрінің атқаратыны — бір қызмет, алым-берім единицасы қызметі. Сондықтан қағаздан немесе металдан жасалғанына қарамастан, атқаратын қызметі бір болғандықтан, орыс тілінде рубль сөзі сақталып қалды. Сондай-ақ, ертеректе жазу кұралы ретінде құстын қауырсыны (гусиное перо) қолданылған; кейіннен бұл қызметті металл перо атқарды; белье алғашында ақ матадан тігілген; мешок теріден (мех) істелген; жазу материалы сия — (чернила) ертеректе сұйық қара заттан (черная жидкость) жасалынған; ертеректе жер астынан, шахтадан көмір тасу үшін күш көлік ретінде иттерді пайдаланған; сондықтан немістердің көмір тиейтін вагонеткаларды Ниnд. (собака) деп атағанына таңдануға болмайды; коньки — «везти» с конем — атпен тасу, жүргізу мағынасынан шыққан; XVI ғ. таң сәріде өз әріптестерін аралап жүріп оятатын монахтарды будильник деп атаған; сағат түрі — будильник содан қалған; орыстың, стрелять етістігі «стрела» (қару, оқ) мағынасынан алынған; мануфактура (латынша «қолмен тоқудан» шыққан)—ертеректегі бастапқы мағынасына сай, мата аты ретінде сақталынып қалынған; ағылшынның sаіl — жүзу деген сөзі бастапқыдағы sаіl — парус сөзінен шыққан; флот — суда жүзетін кемелер атауы; келе-келе самолетке қатысты мағынаға да ие болған (аэрофлот); француздың дебаркадер деген сөзі — пристань; поезд келіп тоқтайтын платформа мағынасында; осыдан вокзал сөзі келіп шықты: темір жол вокзалы, су жолы вокзалы (пристань), аэровокзал дегендердің атқаратын қызметі бір. Сондықтан бәрі де вокзал деген бір-ақ атаумен аталатын болған. Сол сияқты шамды жақ, шамды өшiр деймiз. Осындағы шамымыз – электр. Ол бұрынғы шамнан өзгеше. Бұлардың бәрi де атқаратын қызметi функциясы жағынан бiр-бiрiне тығыз байланысты. Каталог: uploads -> books -> 47828 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi а. Бектаев, Т. Турткулбаева Қазіргі әдеби процесс 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Ш. юлдошева, А. Нисанбаева 47828 -> Методикасы кафедрасы 47828 -> Өзбекстан республикасы жоҒары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi ө. Байқабылов, Д. Дуйсабаева Қазiргi қазақ әдеби 47828 -> Низами атындағы тмпу-дың Қазақ тілі және әдебиетін оқыту әдістемесі кафедрасының доценті Е. Абдувалитовтың “Абай халық данасы” тақырыбындағы сабақ үлгісі 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Науаи мемлекеттік педагогика институты 47828 -> Низомий номидаги тошкент давлат педагогика университети жүктеу/скачать 5,51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|