Приглушенная Белая Черная и Бежевая Минималистичная Элегантная Собрание Компании Презентация

жүктеу/скачать 3,91 Mb. бет 1/2 Дата 09.03.2023 өлшемі 3,91 Mb. #171632

20 ғасыр басындағы әліпби туралы айтыстар, орфографиялық мәселелер А А ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ОРЫНДАҒАН:АНАРБАЕВА.А,ЕСЕНКЕЛДІ.С,ДОСБЕРГЕН.А,АНУАР.А,ӘБДІЖАППАР.Ә,ДҮЙСЕНБЕК.А,АСКАРОВА.А ҚАБЫЛДАҒАН:ДОСКАРАЕВА.Г.М ҚАЗАҚ ГРАФИКАСЫНЫҢ НЕГІЗІН ҚАЛАУШЫЛАР МЕН ЗЕРТТЕУШІЛЕР ЛАТЫН ӘЛІПБИІНІҢ МАҢЫЗЫ ОРФОГРАФИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР ЖОСПАРЫ: А Әліпби айтысы ХХ ғасырдың басында жазудың қызметі кеңейе бастағаннан бастап ең өзекті мәселе ретінде күн тәртібінен түскен емес. 1924 жылдан бастап Н.Төреқұловтың 28 әріптен, Х.Досмұхамедұлының 26 әріптен, М.Мырзаұлының 22 әріптен, Ә.Байділдаұлының 27 әріптен, Т.Шонанұлының 24 әріптен тұратын әліпби жобалары халық талқысына ұсынылады. А. Байтұрсынұлы «Латын қарпіне көшуге жұмсаған қаржыны балаларды оқытатын мектеп салдырайық» Ә. Байдилдин «Қазақ төңкерісінен кейін дамыған еңбек адамдарының талап-тілегін араб әліпбиі толық қанағаттандыра алмайды, латын қарпіне көшу заман талабынан туындап отыр» Ә. Шәріпұлы «Емле түзеу жүзінде қазақ жұртының латынға көшуінің қажеті жоқ» 1926 жылғы 26 ақпаннан 6-наурызға дейін Баку қаласында Бүкілодақтық Бірінші Түркологиялық съезд өткізілДі: КОМПАНИЯ «КОМПТЕК» | ОБЩЕСТВЕННОЕ ОБСУЖДЕНИЕ А Пікірлер: С. Сәдуақасов «Латын графикасын алудың саяси қорқынышы бар. Молдалар қарсы болады. Араб таңбалары ислам дінінің таянышы, әріптен қол үзсек, діннен де қол үземіз» «Латын таңбасына көшсек, жаппай сауатсыздыққа ұрынамыз» М. Дулатов «Біз латын әрпін қазаққа күшпен алдырғалы отырған жоқпыз. Латын әрпін үйрену, жазуға тым пайдалы жеңіл. Түрік әрпінің біреуі төрт түрлі, латындікі бір ғана түрлі» Н. Төреқұлов А ҚАЗАҚ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ОРФОГРАФИЯ ЖӘНЕ ГРАФИКА САЛАСЫ 1920 ЖЫЛДАРДАН БАСТАП ҮЛЕС ҚОСҚАН ҒАЛЫМДАР: А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ, Қ.ЖҰБАНОВ, Е.ОМАРОВ, Х.ДОСМҰХАМЕДҰЛЫ, Қ.КЕМЕҢГЕРҰЛЫ, Қ.БАСЫМОВ, Т.ШОНАНОВ, Ж.АЙМАУЫТҰЛЫ Т.Б. Ахмет Байтұрсынов А Қазақ жазу емлесiн жөнге салудың орыс графикасынан басқа, төте жолын ұсынған қазақтың ағартушы ғалымы – А.Байтұрсынұлы болды. Ол араб графикасын қазақ дыбысына ыңғайлап, жазба әлiпби түзу керек деген идея көздедi. А А Қазақ алфавитінің реформаторы А.Байтұрсынұлы 1910 жылдан бастап қазақ жазуын жетілдірумен айналысты Араб графикасына негізделген жаңа емлесі 1912 жылдан бастап ұсынылды. «Төте жазу» деген атпен танымал болған бұл графиканы сол кездегі қазақ интеллигенциясы қабылдады және мұсылман медреселері, қазақ-орыс мектептері де қолдана бастады. 1915 жылы жаңа графикамен көптеген қазақ кітаптары басылып шықты. А «Тәртіпті жазу дегеніміз тілдегі бар дыбыстың бас-басына арналған белгісі (әрпі) бар болса» деп анықтайды. Ғалым араб жазулы (таңбалы) қазақтың өз алфавитін (әліпбиін) жасап, ғылым-білім дүниесіне ұсынады. Жүйелілікпен түзілген бұл әліпбиін Ахмет Байтұрсынұлы тəртіпті жазу деп атаймыз деді А А А. Байтұрсынұлы қазақ тілінің дыбыстық жүйесін зерттеу барысында 28 дыбыс түрі барлығын, оның дауысты және дауыссыз болып жіктелетінін, араб харпі қазақ жазуындағы жіңішке дауысты дыбысты ажырату үшін қойылатын белгі - дәйекшені енгізудің қажеттілігін А 1913 жылғы 34 және одан кейінгі сандарында «Жазу мәселесі» деген көлемді мақала жариялап, онда кейбір дауысты дыбыстарды (у, ұ, о, и, е, ы) таңбалау жайындағы өзінің пікірлерін айтады. КОМПАНИЯ «КОМПТЕК» | ОБЩЕСТВЕННОЕ ОБСУЖДЕНИЕ А 1) қазақ жазуы үшін араб алфавитіндегі жуан дыбыстардың таңбаларын алмау; 2) қазақ тіліндегі ы, е, и, о, ұ, у дыбыстарының әрқайсысына таңба белгілеу; 3) к, г дыбыстарынан басқа дауыссыз дыбыстармен келген сөздердің жіңішкелігін (яғни қазіргі ө, і, у дыбыстарымен айтылатындығын) білдіру үшін сөздің алдынан дәйекше таңба қою. А А 1930-ЖЫЛДАРДЫҢ ОРТА ТҰСЫНДА Қ.ЖҰБАНОВ ҚАЗАҚ ОРФОГРАФИЯСЫН ЖӘНЕ ӘЛІПБИІН ӨЗГЕРТУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖОБАСЫН ҰСЫНАДЫ. 1929 ЖЫЛДАРЫ ҚОЛДАНЫЛҒАН ЛАТЫНҒА БІРНЕШЕ ӨЗГЕРІСТЕРДІ ЕНГІЗУ АРҚЫЛЫ 25 ӘРІП, БІР ДӘЙЕКШЕ БЕЛГІСІ БАР ӘЛІПБИ ЖОБАСЫН ҰСЫНАДЫ. А Ғалым жобасында қосар [үу], [ұу], [ый], [ій] бір ғана графемамен белгілеуді, яғни [үу], [ұу]-ды u арқылы, осы тәрізді [ый], [ій] дыбыстарын і таңбасымен алмастыруға болады деп есептейді. А Міржақып Дулатовтың жаңа әліпбиге ф мен х таңбаларын енгізу керек деген ұсынысын ( “Айқап” 1912, №8) Қ.Жұбанов жүзеге асырған болатын КОМПАНИЯ «КОМПТЕК» | ОБЩЕСТВЕННОЕ ОБСУЖДЕНИЕ А А Күні бүгін қолданылып, қазақ тілі орфографиясында негізгі дәстүрге айналып отырған морфологиялық принцип те Сәрсен Аманжолов көтерген тың мәселелердің бірі болатын. А Жаңа алфавиттің құрамында 41 әріп болды. Бұл алфавитте орыс әріптері түгел сақталып, қазақ тіліне тән 8 әріп қосылады. Кейбір тілшілер, жазушылар жаңа сөздіккке щ, ц, ч, я, ю, ь, ъ әріптерінің алынуына қарсы болды. Бірақ Сәрсен Аманжолов бұл әріптерді алып тастау А “Алфавиттегі әріп таңбаларының саны ана тіліміздегі фонемалардың санымен бірдей болуы керек; мәселен Ахмет Байтұрсынұлы реттеген араб әліппесі алғаш 28 дыбыс таңбасынан (оның 8-і дауысты, 20-сы дауыссыз дыбыстар) құрылып, кейін оған қосымша интернационалдық терминдерді дәл беру үшін тағы 5 әріп (в, ф, х, ч, h) қосылған болатын. 1929- 1940 жылдары пайдаланған латын алфавитінде 30 әріп (оның 9- ы дауысты, 21-і дауыссыз дыбыс таңбалары) алынса” С. Аманжолов А А Қ.Күдеринова: «Қазақ тілінің дыбыстық негізінен шығарылған алғашқы емле ережесі 1929 ж. латын графикасымен бірге қабылданды. Онда орфографияның негізгі ұстанымы анықталып, шеттілдік сөздер қазақ тілінің төл сөздерінің жазылу принципіне сай таңбаланды. Қазіргі емлеміздегі негізгі орфограммалар сол 1929 ж. емле ережелерінде айқындалды А А ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР: Ж.ТАЛАСПАЕВА ҚАЗАҚ ОРФОГРАФИЯСЫНЫҢ МӘСЕЛЕЛЕРІ,ПЕТРОПАВЛ 2014 жүктеу/скачать 3,91 Mb. Достарыңызбен бөлісу: