Республикасының білім және ғылым министрлігі
жүктеу/скачать 1,41 Mb. Pdf көрінісі
|
Yassaui i Dulati
|
Әдебиет 1. Мырзалы С. Философия. – Алматы: «Бастау», 2010ж. 2. Қазақ халхының философиялық мұрасы 4 том – Астана 2005ж 3. Кенжетаев Д. Қожа Ахмет Ясауи дүниетанымы – «Арыс» баспасы Алматы 2008ж. 125 ӘОЖ 94 +930. 221 (574) ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ СӘУЛЕТ ҒИМАРАТЫНЫҢ ТАРИХНАМАСЫ Тоқтабай А.У. Ш. Ш. Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының профессоры, тарих ғылымдарының докторы Әлемдегі тарихтағы тамаша белгі – Ахмет Ясауи сәулет ғимараты ғасырлар легі ұзаған өзінің діни мәнінен айырыла бастаса да, оның шын ғылыми кұндылығын ешкім кемітер емес [1]. Ол ғибадатхананың функцияларын біршама тамамдап болса дағы, ал сәулет өнерінің тарихындағы ғибратнамалық маңызын барған сайын арттыруда. Қазақстанның орта ғасырлық інжу - маржаны – Ахмет Ясауи сәулет ғимаратының тарихы түгел әлі зерттеліп болған жоқ. Қожа Ахметтің әкесі Ибрагим - шейхбен Махмуд шейх вен Ибтихар ата - бабаларынан бастап сопылық ұстап келе жатқан текті тұқымнан шыққан. Шешесі Қарашаш - ана сөз кадірін түсінетін ақыл - парасатқа мол адам болған екен. Ибрагим - ата, Қарашаш - ана деп аталатын екеуінің қабірлері Сайрам ауылында сақтаулы, әрине уақыт өтуіне орай қайталап салынған, жөндеу жүргізілген жерлерде кездеседі, бірақ көненің көзі екені көрініп тұр. Халық әлі күнге дейін тәу етіп құрмет көрсетеді. Халық арасында, зертеушілердің бірқатарында Ясауи Ясы (Түркістан) қаласында туған, Ясауи аталу себебі сондықтан деген ой қалыптасқан [2]. Ал, шын мәнінде, Қожа Ахмет 1140 ж. Бұхарадағы медресені тәмамдап, Ясыға келіп бүкіл саналы өмірін Ясымен байланысты болғандықтан Ясауи аталса керек. «Сайрам рисали» деп аталатын кітапта және түрік ғалымы Кепрюлюзада Махмұд Фауданың пікірі бойынша Қожа Ахметтің туған отаны Сайрам – орта ғасырлық Испиджаб қаласы ал, Қожа Ахметтің өмір сүрген жылдарын тайға таңба басқандай қылып 1103- 1166/67 ж.ж. деп көрсету қате. Ғұламаның «бұл дүниені 63 жасында тастап кеттім...» деген сөйлемді негізге алып 1166/67 ж.ж. өмір сүрген деп есептейді. Шынтуайтында Қожа Ахмет Ясауи 63 - ке келгенде дүние салған жоқ пайғамбар жолынан арғы өмірді тәрік, бұл дүниеден – жарық өмірден безіп, жер астындағы үңгір - тұраққа - ауысқан. Ол туралы ғұлама «Диуани Хикметтің» бір нұсқасында былай дейді... «Мен 73 жыл өмір кештім, 40 жылын жиһанкездікпен өткіздім, 7 рет қажыға бардым, 1000 мәрте құранды басынан аяғына дейін жатқа айттым, түсімде 70 рет Алланың әміршісін көрдім, ол маған 40 парызды ұсынды, бұларды бәрін орындай алмадым, сол себепті қадыр - қасиетке жете алмадым...» [3]. Ахмет Ясауи XII ғ. өмір сүрген діни ғұлама және ақын. Ол софизмді құрғақ уағыздаушы емес, түрік жұртына лайықтап жазған, түрік халықтарының рухани көсемі болды. Софизм – дегеніміз бұл дүниенің адамға тән барлық жақсылығынан безіп, тек о дүниені уағыздап, тақуалық жолға түсу [4]. Бала жолынан ынталы, зерек, талапты, мінезі күрт өзгергіш ашушаң Ахметке түрік шай - хы Арыстанбабтың назары ауады. Арыстанбаб дүниеден өткен соң, ол Бұхараға барып сол заманғы софизм ілімінің атақты ұстазы хамадандық Қожа Жүсіптен дәріс алады, ал Хамадани қайтыс болғаннан кейін сол медреседе 126 шәкірттерге ұстаздық етеді 1140 ж. Ясыға (Түркістан) дінбасы сопы, дүниені тәрік етуші - мистик ақын болып оралады. Софизм ілімнің ұстаздары хандарды, бектерді, үстем таптың басқа да өкілдерін аяушылыққа, мейірімділікке, қайырымдылыққа, адамгершіліктің асыл мұраттарын ардақтауға шақырады. Сонымен қатар, софизм басқа дін ұстаушылармен де бейбіт қатар өмір сүріп, оларға құрметпен қарауға шақырады. Кескілескен діни соғыстар жүріп жатқан заманда Ахмет Ясауидің бұлай үндеуі прогресшіл идея болды деп айта аламыз. Ахмет Ясауидің Диуани "Хикметінен" (Даналық жайындағы кітап) мына жолдарды оқуға болатын. Дінсізді ренжітпеу сүндет еткен, Алла да мейірімсіз жауыздардан безеді екен. Мейірімсіздерге әзірленген тозақ екен, Бұл сөзді данышпаннан естіп айтқан едім. Ахмет «Диуани Хикметті» өз ана тілінде түрікше жазған. Өлең құрылысы төрт тармақты рубаят түрінде жазылған, сондықтан араб - парсы әдісіне ұқсамайды. Дастанды тұңғыш рет қазақтарға арнап, 1901 ж. Қазан қаласында Хафыз Тыныштықұлы жариялатады [5]. Темір неліктен Ахмет Ясауидің мүрдесі басына зәулім құрылыс салдырды? – деген сұраққа қазіргі әдебиеттерде: «...Әйгілі Темірдің ғибадатхана құрылысын салдырудағы ойы - Дешті - Қыпшақ ішінде өзінің абырой, ықпалын күшейту еді. Екінші жағынан қазақ даласын басқаратын орталықты Самарқандқа жақындатып Алтын Орда астанасының талқандалуына байланысты ішіне кек сақтаған қыпшақтардың ыза өкпесін басу болатын...», – дегенді айтады [6]. Ал, шындығында Темірдің түпкі мақсаты: XV ғ. ыдырай бастаған түрік ұлыстарының басын біріктіріп, сыртқы жауларға қарсы тұратын қаһарлы алып мемлекет құру, сөйтіп, ертедегі ғұн заманындағы, VІ - VІІІ ғғ. түріктердің баяғы даңқын қайта жаңғырту, түрік жұртының бұрынғы аса қадірлі адамы Ахмет Ясауидің бейітін зәулім ғимаратқа айналдыру арқылы оны түрік халықтарын біріктіру рәміздік белгісі ету еді. Дәлірек айтқанда, осынау талантты қолбасшы, әскери қайраткердің ақыл - ой парасат иесі ғұламаның алдында бас июі деп пайымдауымыз керек. Түрік дүниесіндегі екі көсемнің тарих сахнасында тоғысуын XIX ғ. өмір сүрген қазақ ақыны Дулат Бабатайұлы: «Ақсақ Темір көреген. Азуын айға білеген, Дұшпанын саздай таптаған, Досын майдай сақтаған. Алтын діңгек секілді Патша өткен Тұранда», – деп жырлаған [7]. Ғимараттың салынуы туралы бізге келіп жеткен бірден - бір жазба дерек – Темірдің сарай тарихшысы Шерефеддин - әль - Иезди жазған «Жемістер кітабы» [8] болып табылады. 1397 ж. күзде Темір Моғолстан ханы Қыдырқожаның Тәукелханым деген қызына үйленеді. Болашақ жұбайын қабылдауға арнап Темір Самарқандтың маңынан «Дилькуш - кешкесін», «Жүрек қуанышы» – иранбағын салдырады. Иранбақтың құрылысы аяқталысымен өмір ханымды қарсы алуға Ахенгереннің маңайындағы Шынас қыстағына келіп күтіп жатады. Осы арадан ол 127 Қожа Ахметпен басына барып зиярат етіп, құрмет көрсетеді. Әмір Қожа Ахметпен бейітінің басына бұрын - соңды болмаған алып құрылыс салуға бұйрық етеді. Құрылыстың негізгі өлшемдерін өзі анықтайды. Темірдің көрсетуі үлкен күмбездің диаметрі 41 кез. /Кез – 6 0,6 см/, айналасы 130 кез. Негізгі осі екі өлшемге пропорциялы түрде құрылыстың басқа өлшемдері туынды түрінде шыққан. Қабырғаларының ұзындығы 30 кезден болатын шаршы бөлмеде 7 металдың қорытындысынан құйылған алып қазан тұруы керек. Қабырғалары 12 кез болатын кішіректеу бөлмеде, Тавризден әдейі әкелінетін мәрмәр лахатта шейхтың өзінің сағанасы (саркофагы) қойылуға тиіс. Бұл шарттарды іске асыру жергілікті түрік руларының бірінен шыққан сәулет өнерінің шебері Мәулен Ұбайдулла Садрға жүктеледі. Осы мәліметтер «Жеңістер кітабында» баяндалады. Ескерткіш туралы екінші тарихи дерек – «Вакуфнаме» [9]. «Вакуфнаме» дегеніміз – Темірдің бұйрығы және құрылысты жүргізу шарттары белгіленген тарихи құжат. «Вакуфнаме» негізінен 10 тармақтан тұрады. «Вакуфнамеде» болашақта мәңгілік пайдалануға берілген жерлер мен арықтардың аттары атап - атап көрсетілген. Жұрт түсетін садақа, мешітті жөндеуге жұмсалатын қызметшілерді ұстауға пайдаланатын қаржылардың мөлшері көрсетілген. Темірдің бұйрығы бойынша ғимаратқа мынадай қызметшілер тағайындалған: мүтәуәлли (дүние - мүлікті, қазына - қаржыны басқарушы), хатиб (уағызшы), екі қари (құранды жатқа айтушылар), үй сыпырушы, екі мұраб және бағбан. Бірінші мүтәуәлли болып Ахмет Ясауидің шөбересі Мір - Әлиқожа шейх тағайындалады. Сонымен қатар аптасына екі рет дүйсенбі және жұма күндері жарлы - мүсәпірлерге, софы - дәруіштерге 2,5 батпан бидай, 2 батпан ет (батпан - 8- ден 16 келіге дейін) үлестіріліп берген: «Вакуфнаменің» соңында Әмір Темір Қожа Ахметті өз дәуірінің алдыңғы қатарлы адамдарының жолбасшысы, кемеңгер көсемі ретінде бағалайды. «Вакуфнаме» – құнды тарихи дерек. Ол өз алдына бөлек зерттеуді керек етеді. Заманында архитектура істеріне білімі жетік Темір , ғимараттың ең алдымен жергілікті халықтың сәулет өнерінің ескерткіші болуын қалаған. Ескерткіш алдын - ала көшпелілердің мақсат - мүддесіне, салт - санасына байланысты ойластырылып жобаланған. Мысалы, қазандық деп аталатын бөлмедегі алып қазан ертедегі скиф - сақ, соңғы түрік тайпаларының от басын қазанды қадыр тұтуын еске түсіреді. Қазанның оң құлағына ілінген 10 қылжалау түріктің: «он оқ бұдұн», бергі қазақтың «он сан Байтақ» – он рулы елдің символикалық біртұтастығын бейнелейді. Ескерткіш 1394 - 1398 ж.ж. аралығында пештақ пен сырт қабырғаларын көк таспен қаптап жұмысы құрлысшылардың Темір империясының астанасы Самарқандтағы Бибиханым мешіті (1399- 1401 ж.ж.) салуға жіберілуіне байланысты бітпей қалған. Ескерткішті орта ғасыр Орта Азиялық шығыс өнерінің энциклопедиясы деп атауға болады. Ескерткішті салуға сол замандағы архитектура мен құрылыс техникасының барлық мүмкіндіктері пайдаланылған. Ескерткіштің ішкі маңдайшасына Темір жаздырған куфалық жазуларды әлі күнге дейін оқуға болады. «Бұл әулиелілік орында салынсын », – деп бұйрық берген, халық үстінен қараушы, құдайдың сүйіктісі Әмір Темір, Гураган - Әмір Тарағайдың баласы оның әкесі Әмір Баркаля, оның Әкесі Әмір Әйлентер, оның әкесі Әмір Әджиля, оның әкесі Әмір Қарашар, құдай оның үкімін мәңгіге созсын» [10]. Ескерткіштің баға жетпес 128 әдемілігімен даңқы бүкіл орта ғасырлық шығыс пен одан да тыс жерлерге мәлім болған. «Ахмет Ясауи мавзолейі әлемдегі ең таңдаулы құрылыстардың бірі, оның архитектурасында адамзат өнеріне таңдану мен қарағанда қуанышқа бөлейтін барлық күш - жігер жұмсалған», – деп жазды Рузбехан [11]. Орыс тарихшысы В.Н. Татищев: «Түркістанның маңында қасиетті Қожа Ахметтің зәулім құрылысы бар, ол туралы аңыздар көп», – деп хабарлайды [12]. Ескерткіштің зерттелуі патша өкіметінің Орта Азия мен Қазақстанды жаулап алуымен тығыз байланысты. Ең алғашқы кесене туралы көлемді әңгімені 1858 ж. қоқандықтардың қолында Түркістанда тұтқында болған биолог - ғалым Н.А. Северцовтан көреміз [13]. 1868 ж. Түркістан қаласы Сырдария облысының құрамына кірді. Патшалық Ресейдің жаңадан отарланған ауданына қоныс аударушылар легі ағыла бастады. Әрине, қоныс аударушылардың арасында саяхатшылар, ориенталистер, әскери адамдар, зиялы қауым өкілдері де аз болған жоқ. Түркістанға алғаш келушілерге қаладан оңаша көрнекті жерге орналасқан Ахмет Ясауи кесенесі алғаш рет европалықтарға Египет пирамидалары қалай әсер етсе, сондай әсер етті. Ескерткішке жұртшылықтың назары екі жағынан ауатын. Біріншіден, бірден көзге шалынып, менмұндалап шақыратын ғимараттың пішімі де, екіншіден, Ахмет жайында жергілікті халық арасында көп тараған аңыз - әңгімелер. Жаңа өлкенің әдет - ғұрып, салт - дәстүрімен танысу жергілікті баспасөзде өлкетану жайында қыруар мәліметтердің жариялануына себепші болды. Бұл кездегі Түркістан не болмаса кесене туралы қандай әдебиетті алсаңыз да , Ахмет Ясауидің өзі туралы болады. XIX ғ. аяғы мен XX ғ. басында ескерткіш жөніндегі тарихи хабарлар мағынасы жағынан әртүрлі боп келеді. Бұлар көбінесе «Түркестанские ведомостиде» жарияланған аңыз - әңгімелер, қысқаша мәліметтер мен ақпарлар. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің хаттамалары мен әкімшілік комиссияларының және экспедициялардың есепті баяндамаларындағы мағлұматтар, өлкетану туралы кітаптардағы кесенеге қысқаша сипаттамалар берілген . Өлкетану жайындағы кітаптарда , әдетте , ескерткіш жөнінде жалған түсініксіз мәліметтер беріледі де, көбінесе Түркістан қаласының жағрапиясы. шаруашылығы, экономикасы туралы жазылады. Бұл кездегі жазылған шығармалардың ішінде кесененің тарихы мен эпиграфикасы туралы маңызды еңбек көрнекті шығыстанушы ғалым М.С. Бекчуриннің еңбегі болды. М.С. Бекчурин бірінші рет мавзолейдің қабырғалары мен босағаларындағы, шамадалардағы, есіктің тұтқаларындағы жылдар мен шеберлердің аты жазылған арабесқа жазуларды аударып жарыққа шығарды. Сонымен бірге ол XVI ғ. Бұхар ханы Абдолла Түркістанды билеп тұрған уакытта мавзолейге жүргізілген жөндеу жұмыстарын дәл тауып айтады [14]. Белгілі ориенталист П.И. Лерх ХV - ХVІ ғғ. деректерді келтіре отырып «Түркестан» мен «Ясының» бір сөз екенін дәлелдеді. Ол Қазандағы және Рәбия Сұлтан Бегім мазарындағы жазуларды Бекчуриннің қатесін түзете отырып, қайтадан аударып жариялайды. П.И. Лерх тұңғыш рет ғимараттың салыну 129 жұмыстары жайында деректер тапты [15]. Орыс жағрапия қоғамының мүшесі, жазушы ориенталист - ғалым И.И. Пашино Орта Азияны зерттемес бұрын 1861 ж. Иранда болған еді. И.И. Пашино мавзолей архитектурасын Аббас шах заманындағы Казвине, Тавриз және Ашреф ескерткіштерімен ұқсас деп дәлелдеуге тырысады. Сонымен қатар автор мавзолейді Ахмет Ясауи өзі тірі кезінде салдырыпты немесе ескерткіштің құрылысына Ұлықбек те қатысыпты деген жаңсақ пікірлер айтады [16]. Түркістан қаласын алуға қатынасқан офицер М.А. Терентьев өз естелігінде полковник Веревкиннің бұйрығы бойынша әскерлердің ескерткішті 12 дүркін зеңбірекпен атып зақымдағандарын жазады. Бұл атқылау ешқандай ұрыстың тағдырын шешпесе де, патша отарлаушыларының мәдениет ескерткіштерін варварлықпен бүлдіріп қиратуы – әлемдік цивилизацияға жасаған қастандықтарының бірі болып тарихта қалды [17]. Полковник А.К. Гейнстің ме - муары күнделік түрінде болғандықтан тікелей мавзолей жөніндегі мағлұматтары аз болса да Ахмет Ясауиге қатысты фольклор материалдарымен бай [18]. 1867- 1868 ж.ж. Жетісуда және Сырдария облыстарында іс - сапарда болған белгілі суретші В.И.Верещагин Түркістан қаласы және Ахмет Ясауи кесенесі жайында әдеби сипаттама қалдырды. Ол өзінің "Мешіт есігінің босағасында", "Табынушылар" – тақырыбындағы суреттерін салды [19]. 1872 ж. А.А. Кунның Түркістан альбомында кесененің үш фотосуреті жарияланды [20]. 1885 ж. француз саяхатшысы Мозер Түркістанға келіп мавзолейді көргенін жазады [21]. 1890 жылдардан бастап Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің құрылуына орай, жалпы өлкетану, оның ішінде ескерткіш жөніндегі әдебиеттер бұрынғыдан да көбейе түсті [22]. П.И. Ахмеров жазуларды аударып, қайтадан жариялады [23]. Н.С. Лыкошин Қожа Ахметтің "Диуани - Хикмет" атты софизм оқуының қағидаларына арналған өлеңдерін аударады [24], Н.Г. Маллицкийдің [25], А.А. Калининнің [26] Қожа Ахмет туралы мақалалары, В.А. Вяткиннің еңбектері жарияланады. Мавзолейдің маңынан табылған монеталар жайында да мақалалар шығады [27]. (Монеталар әлі күнге нумизматикада зерттелмеген, бұл туралы зерттеулер қарастырып едік табылмады). 1890 жылдарында жоғарыда аталған еңбектерден басқа Темірдің ғибадатхана атына берген вакуфнамесі (сыйлық грамотасы) табылып жарияланды [28]. Бір жыл өткен соң 1897 ж. 16 қазанда Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің кезекті мәжілісінде тарихи деректің түпнұсқасын үйірме мүшесі Е.Г.Смирной вице - председатель (төрағаның орынбасары) Н.П. Остроумовқа табыс етеді [29]. Кейін А. Диваев «Вакуфнамені» парсышадан орыс тіліне аударды [30]. Қазір «Вакуфнаме» Өзбекстан Ғылым Академиясының кітапханасында сақтаулы тұр. А.Н. Добросмыслов Сырдария өңіріндегі қалалар туралы жазған монографиялық еңбегінде Түркістанға байланысты өзіне дейінгі әдебиеттерге топтап шолу жасайды. Зерттеуші әсіресе, Ахмет Ясауидің түрік тектес халықтар ішінде жергілікті қазақтар арасында ерекше құрметтелетінің себебін былай түсіндіреді: «Қазақтардың Әзірет Сұлтанды қандас туысымыз», – деп есептейтіндігін атап көрсетеді [31]. 130 Патша өкіметі 1864 ж. Түркістанды жаулап алғаннан бастап, Ахмет Ясауидің ғимаратын әскерлердің азық - түлік дүкеніне, ал Рәбия Сұлтан Бегім мазарын артиллерия қоймасына айналдырады. Болымсыз жөндеудің жетіспеуінен 1895 ж. тамызда Рәбия Сұлтан Бегім мазары құлайды [32]. Осымен қоймай патша өкіметі қирайын деп тұр деген сылтаумен, мавзолейді түбегейлі бұзбақшы болады. Тек Түркістан әуесқойлары үйірмесінің инициативасымен аман қалады. Қоныс аударушылар ескерткішті бүлдіріп әдемі кірпіштерін алып кете бастайды. Көбінесе ескі дүние іздеушілер мен авантюрист ұрыларды мыс шамдалдар мен есіктің тұтқалары, кітапханада сақталған кітаптар мен қолжазбалар қызықтырды [33]. Ақыры «... 11 февраль 1906 ж. түнде ұрылар атақты хазреттің мешітіне түсіп, мыс шамдалдардың біреуінің жоғарғы бөлігін алып кетіпті...», – деп жазды жергілікті баспасөз [34]. Бұл оқиға ескерткіштің қамқорлыққа алынып, жөндеу жұмыстарын жүргізуге себепші болды. Кейінірек жоғалған шамдалдың ізіне түсіп қайтарып алуға әрекет жасалды [35]. Қазір бұл шамдал Луврдың көрнекті экспонаттарының бірі боп тұр [36]. 1906 ж. Ресейдің Қашқардағы бас елшісі ірі қоғам және мемлекет қайраткері Н.Ф. Петровский жергілікті баспасөзде мақала жазып, Ахмет Ясауи кесенесінің мәдениет тарихында алатын орнын атап көрсетеді [37]. Н.Ф. Петровскийдің мақаласына толықтыру есебінде атақты ориенталист - тарихшы В.Л. Вяткин мавзолей тарихы туралы көлемді очеркін жазады. В.Л. Вяткин еңбегінің маңызы сол - зерттеуші тұңғыш рет орыс тіліне «Шәрәфуддин - әл Иездиді», «Жеңістер кітабының» Темірдің кесенені салдыруға байланысты үзіндісін аударды. Қазан мен есектегі жылдарды (жазуларды) келтіре отырып, мавзолейдің XIV ғ. ескерткіші екенін мәлімдейді. В.Л. Вяткин сонымен қатар өзіне дейінгі зерттеушілердің қателерін де түзетеді. Атап айтқанда, М. Бекчурин Ахмет Ясауидің өлген жылы 1120 -1121 ж.ж., ал, В.Н. Вяткин 1166 -1167 ж.ж. деп дұрыс көрсетеді. Ескерткішті Темір немересіне арнап салдырды деген аңыздың шындыққа жаңаспайтынын ашып береді [38]. "Туркестанские ведомости" газетінде Қожа Ахмет кесенесіне байланысты мәселелерді өршітіп, дем беруші, Түркістан археология әуесқойлары үйірмесінің мүшесі, Ташкент қалалық Думасының басшысы, кейіннен САГУ - дін проф. болған Н.Г. Маллицкий еді. 1907 ж. Н.Г. Маллицкий ескерткішті бір рет тарихи - архитектуралық тұрғыдан зерттей отырып, кесененің прототипін Таяу Шығыстан іздестіреді. Көп ғасырлық тарихы мен дәстүрі өзіндік даму ерекшелігі бар Орта Азия архитектурасын есепке алмай кесененің генезисін алғашқы қарапайым араб мешіттерінен бастап, Иранның жоспарлы түрде салынған храм, сарай архитектурасының эволюциялық туындысы деп көрсетеді, әрине бұл жерде автор буржуазиялық зерттеушілердің «мәдениет тарихы» – дегеніміз – «дін тарихы» деген қағидасына сүйенеді . С.Г. Маллицкий михрабтың құбылаға қаратылмағанын байқап, кесененің бұрынғы орнында ескі құрылыс болған деп болжам жасайды. Зерттеудің басқалармен салыстырғанда ерекшелігі сол, зор теориялық мәні бар мәселелерді қойуында [39]. Қорыта айтқанда, Қазан төңкерісіне дейінгі әдебиеттердің ішінен ғылыми тұрғыдан жазылғаны некен - саяқ. Зерттеу жұмыстарынан тек М Бекчуриннің, П.С. Лерхтың, В.В. Вяткинің, С.Г. Маллицкийдің мақалалары ғана мысал бола алады. 131 Кесене құлауға жақындап, апат қаупі төніп тұрғанда патша өкіметі тарапынан ешқандай көмек көрсетілген жоқ. Тек ат төбесіндей аздаған энтузиазистер мен прогресшіл қайраткерлердің арқасында ғана жергілікті әкімшілік орындары 1872, 1886, 1887 ж.ж. болымсыз жөндеу жүргізді. 1905 ж. құрамында архитектор Щусев, академик В.Л. Веселовский бастаған орыстың Орта және күншығыс Азияны зерттеу комитетінің экспедициясы келіп кесененің жобасын түсіріп, өлшем жұмыстарын жасайды. Бұл ескерткіш шығыс архитектурасын көп зерттеп жүрген Щусевке үлкен әсер қалдырды. (Щусев Кеңес архитекторы, Ленин мавзолейінің авторы). Осы жылы В.Л. Веселовский есіктің біреуін Петербургке алып кетеді, 1910 ж. 15000 сом ақшаға жүргізілген жөндеу жұмыстары ескерткішті бүлдіргеннен басқа да пайдасын тигізбеді. Тек Кеңес заманында ғана талай мыңдаған жылдық тарихы бар, ғасырлар жүзінен келіп жеткен Орта Азия мен Қазақстанның архитектуралық ескерткіштері мемлекет қамқорлығына алынып ғылыми тұрғыдан зерттеліне бастады. «Марксизм буржуазиялық заманның аса бағалы табыстарын тіпті де керексіз етіп тастамай, қайта керісінше, адамзат ойының, мәдениетінің мың жылдан артық уақыт ішінде дамуындағы бағалы нәрсенің бәрін игеріп, қайта өңдеп, революцияшыл пролетариаттың идеологиясы ретінде өзінің бүкіл дүниежүзілік тарихи маңызына ие болды," – деп жазды В.И. Ленин [40]. Кеңес өкіметінің алғашкы жылдарында - ақ тарихи ескерткіштерді қорғау жөнінде партия мен үкімет тарихынан нақты шаралар қолданылып, жүзеге асырылды. 1918 ж. 5 қазанда Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитеті мен Халық Комиссарлар Кеңесі жеке адамдардың қолындағы, қоғамдар мен мекемелер қарамағындағы өнер және ескіліктің ескерткіштерін есепке алып, қорғау туралы деректерін жариялады [41]. Осыған сәйкес Орта Азияда, Бұхара мен Хиуаның, Самарқанд пен Түркістанның баға жетпес асыл ғимараттары мемлекет қарамағына алынып зерттеле бастады. 1921 ж. құрылған "Средазкомстаристің" негізгі обьектілерінің бірі Ясауи мавзолейі болды. 1922 ж. ғимараттың толық өлшемін алып, реставрациялау үшін Д.И. Нечкин бастаған Үкімет комиссиясы келеді [42]. 1925 ж. профессор Б.П. Денике мен В.Логиновтың экспедициясы ғимаратты өлшеп, суретке түсіреді. 1922 ж. экспедиция жұмыстарының нәтижесінде профессор А.А. Семеновтың «Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи мешіті» деген тарихи - этнографиялық еңбегі шықты [43]. А.А. Семенов Орта Азияда софизмнің насихатталуына Қожа Ахметтің ерекше ролін көрсете отырып, мавзолейдің бай эпиграфиясын зерттеп, ғылым игілігіне айналдыру керектігін айтады. 1928 ж. архитектор Н.М. Бачинский мен археолог М.Е. Массонның басшылығымен мавзолейге реставрациялау жұмыстары жүргізіле бастады [44]. Бұл бірінші рет мавзолей тарихындағы фундаментальді түрде тексеру мен зерттеу еді. Археолог М.Е. Массон Ясы қаласының археологиясы, ескерткіштің салыну тарихы жөнінде материалдар жинай отырып, кесененің іргелігі маңындағы мәдени қабаттардың өлшемін алу үшін жеті шұңқыр қазады. Қазбаның нәтижесінде ғимараттың астыңғы бөлігінің жермен жанасатын жақтарының әртүрлі тереңдікте 132 екенін, қабырғалардың жерге кіріп тұрған тұстарынын тас плиталармен жапсырылған топырақпен нығыздалған фундаменттің тек екі мұнараның астында қалғанын анықтайды. Ташкент музейіндегі ағаш бағаналардың осының кесенесі екенін дәлелдейді [45]. Осындай зерттеулердің барысында М.Е. Массонның екі еңбегі жарыққа шықты. Біріншісінде кесененің салыну тарихынына ғылыми талдау жасалса [46], екіншісінде Қожа Ахметке байланысты фактілерді баяндай отырып келешекке арнап жазылған ғылыми еңбек [47]. Бұл еңбектер әлі күнге ғылыми маңыздарын жойған жоқ. Біріншіден, М.Е. Массон кесененің салынған жылына күмән келтіреді. "Жеңістер кітабының" нұсқаларында құрылыстың Темірдің 1397 ж. зиарат етуінен бастап 1 - 2 жылда аяқталып қалғаны жазылған. Есіктердің біреуінің тұтқасындағы 797 хиджра (1394 - 1395 ж.ж.) біздің жыл санауымыз деген датаны келтіре отырып, ол кесененің бастап салынуы 1397 ж. бірнеше жыл ерте басталғанын және Темірдің зиаратқа келіп жүрген кезі, құрылыстың нағыз қызған шағы болу керек деп шамалайды. Жөндеу кезінде сыртында зертасы жоқ (дайындау техникасына қарағанда XII ғ. жатады, ал пайдалануына қарағанда кішігірім мазардың порталын әсемдеуге қолданылған) плита табылады, М.Е. Массон Темір XII ғ. салынып, кирауға жақындаған ескі бейіттің басына жаңа құрылыс салуға бұйрық берген деп тұжырымдайды. Сөйтіп, С. Г. Маллицкийдің жорамалы дұрысқа шықты. Екіншіден, М.Е. Массон ғимараттың архитектурасын Шаһрисабздегі Ақсараймен салыстырып, олардың ұқсастықтарын байқайды. 1928 ж. бастап ғимараттың орнында құрылыс болды және Бұқар билеушісі Абдолла хан ІІ - ші XVI ғ. мавзолейдің құрылысын аяқтаушы болды деген ұғым ғылымда мықты орнықты. Жөндеу, қалпына келтіру жұмыстарының қорытындысында А.А. Бачинский кесененің антисейсмикалық ерекшелігін атап көрсетеді, кейінірек ол бұл мәселені толықтырып, Орта Азияның көптеген архитектуралық ескерткіштерімен байланыстыра қарайды [48]. Бұдан біз орта ғасырдың өзінде жер сілкінуге қарсы шаралар қолданылғанын, сол уақыттағы сәулет өнерінің тағы бір табысын көреміз [49]. Б.Н. Засыпкин Қожа Ахмет кесенесінің жақын аналогтары мен прототиптері Термездегі Қырыққыз ғимараты мен Шаһрисабздегі Хазрет - имам сарайлары дей келіп ғимарат Орта Азия архитектурасының заңды жалғасы деген ойды дәлелдей түседі [50]. Кейін 1928 ж. жөндеу қаржы жағдайларына байланысты 10 жылға жуық уақыт тоқтап қалды. 1938- 1941 жылдары Бүкілресейлік көркемөнер академиясының профессоры Б.Н. Бакланов пен архитекторлар Б.Н. Засыкин және М.Ф. Мауэрдің басшылығымен жөндеу жұмыстарын жүргізіп , Б.Н. Бакланов ескерткішті бұзып осыған ұқсас қайтадан кесене салуды ұсынды. Б.Н. Засыпкин мен М.Ф. Мауэр бұған үзілді - кесілді қарсы шығып, ескі конструкцияларды нығайтып, консервация жасап, ескерткішті апаттан алып калуға болатындығын дәлелдеді. Кесененің күмбезінің мойындығын көк таспенен қаптап әсемдеуге атақты Саманидтер күмбезін қайтадан қалпына келтірген Самарқандық ұста Құли Жалилов көп еңбек сіңірді. Скульптор А.А. Шмидт ескерткіштің маңындағы шілдехананың (Қожа Ахметтің жер астындағы мешіті) қалың қағаз бен ағаштан макетін жасады [51]. 133 Бұл жылдары ескерткішті зерттеуде ғылыми реставрацияның негізі салынды. Осыған орай зерттеулердің мағынасы діни - фольклорлық мазмұннан өнертану және тарихи - архитектуралық салаға ауысады. 1940 - 1950 ж.ж. арасында кесенеге арналған жеке еңбек шықпаса да, ғимарат туралы мәселелер кешенді түрде зерттеле бастады. Кенестің атақты шығыстанушы ғалымы Л.К. Якубовский Темір заманындағы мұсылман қөлөнерінің озық үлгілері ретінде қазанды, шамдалдарды мысалға келтіреді [52]. Т.К. Бәсенов ескерткіштің архитектуралық орнаменттері мен қазақтың ою - өрнегінің арасындағы ұқсастықты сипаттайды [53], Б.Н. Засыпкин [54], В.В. Веймар [55], А.Х. Марғұлан [56], Г.И. Пацевич [57], О.П. Денике [58] еңбектерінде Қожа Ахмет мавзолейі жөнінде мағлұматтар кездеседі. 1951 ж. мавзолей тарихында кең көлемді жан - жақты реставрация жұмыстары басталды. Реставрацияны Өзбекстанның арнаулы - ғылыми реставрациялық өндіріс шеберханасы (СНРПМ) жүргізді . Ғылыми - зерттеу және өндіріс жұмыстарының бесжылдық (1951- 1956 жж.) жоспары белгіленеді. Қазақ КСР үкіметі 5 млн. қаржы бөлді. Реставрацияның барысын белгілі архитекторлар: 1951 - 1952 ж.ж. Б. Засыпкин, 1952 - 1954 ж.ж. Т. Карумидзе , 1955- 1959 ж.ж. Р. Ратнер (Л.Ю. Маньковская) бақылап отырды. 1954 ж. архитектор Т.Ш. Карумидзе мавзолейдің құрылысының қалай қалыптасқаны жөнінде тәжірибелік зор маңызы бар қорытындыға келді [59]. Мавзолейдің орнында ескі бейіт болған. Ғимараттың орнында ескі құрылыс болған, себебі , солтүстік фасадтағы жер қазу жұмыстары негізінде ескі қабырғалардың қалдықтары табылды. Кешен екі құрылыс кезеңдерінде: Темір заманында қазандықтың маңындағы бөлмелер біріктіріліп күмбезбен жабылған. Кешеннің қабырғалары керамикалық плиталармен көмкеріледі, ал оңтүстіктен салынған пеш - тақ және екі мұнара бітпей қалады. ХІІ - ХІІІ ғғ. ескі құрылыстардың бөлмелерін XIV ғ. Темірдің бұйрығы бойынша бұзбай, бір кешенге біріктіріліп, толықтырылып салынған. Сонымен, Ф.К. Карумидзенің зерттеуі Қожа Ахмет кешені 139 7- 1399 ж.ж. дейін болған деген мәселені біржолата шешті [60]. Қожа Ахмет Ясауи кешенінде көп жылдар бойы бас архитектор боп істеген Өзбекстанның белгілі реставраторларының бірі Л.Ю. Маньковская кесенені қайтадан қалпына келтіруге, ғылыми тұрғыдан зерттеуге көп еңбек сіңірді. Л.Ю. Маньковская еңбектерінде өзіне дейінгі архитектуралық, археологиялык, инженерлік - конструкторлық есептеулерді тарихи - архивтік зерттеулерді кеңінен пайдаланды. Автор мынадай ғылыми зор маңызы бар қорытындыларды келтіреді [61]. а) Кесене XII ғ. қалған құрылыстардың орнына 1389 - 1399 ж.ж. ішінде екі кезеңде салынған. Бұған 1551 ж. Абдулла хан нишасы деп аталатын пештақтың арқасы қосылды. ә) Ескерткіштің сәулетшілері: Орта Азиялық, Кавказдық, Ирандық шеберлер болған. Үш сәулет мектебінің өкілдері сол заманғы архитектураның жетістіктерін кеңінен пайдалана отырып, күрделі құрылысты ойдағыдай салып шыққан. б) Бүкіл құрылыстың кіндігі – Темір анықтап берген қазандықтың үлкен - күмбезінің диаметрі (аумағы) 18 м. Осыған орай кесененің басқа өлшемдері туған. 134 Бұдан XIV ғ. шеберлері архитектура теориясын білген кәсіпқой - архитекторлар болған деген қорытынды шығады. Бұл европалық зерттеулердің Орта Азияда архитектуралық теориясы болмаған, ескерткіштер халық өнерінің туындылары деген ілімдерін жоққа шығарды. в) ұзындық өлшемі кез болған (60,6 см). 1952 - 1957 ж.ж. Қожа Ахмет кешені тарихымен тығыз байланысты кесененің маңындағы археологиялық ескерткіштер де зерттеле бастады. 1895 ж. құлаған Рәбия Сұлтан Бегім мазарының құландысы табылды [62] . Археолог В.А. Левин ХVІ - ХVІІ ғғ. діни құрылыс – дәретхананың және Түркістанның қазақ хандары билей бастаған кезеңдегі қамалдың қалдықтарын ашты [63]. Археолог Н.Б. Немцова жартылай жерасты мешіті жүктеу/скачать 1,41 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|