*  Алкаптардың  атаулары  бүрмаланған

қаһарына  мініп,  «Балкаштан  Қордайға дейін  арык қазуға  өмір беріи, оиың 

жағасына өз жауынгерлерін қойған,  ал айдаушылар оларға Топардан қүлан- 

дарды қуып әкелген. Сөйтіп, арықтан бірде-бір кұлан секіріп өте алмаған, ал 

ол жиегінедейін қырылған... құландардыңқанынатолған. Сондықтан да «Кана- 

рықдеп аталған».76

Сонымен Хантау таулары мен ш оқылары  аласа, сусыз , топырағы саз- 

ды,  қ и ы р ш ы қ т а с   басып  ж атқан ,  өсім дік өспейді  деуге  болаты н  аудан, 

ж оңғарларм ен ұрыс ж үргізу үшін А ңы рақай таулары нан әлдеқайда к о - 

лайсы з еді.

Бүкіл  казақ жасағы  алдын ала үрысқа тиімді жағдайға орналасып  алды. 

Хантаудағы «Үлкен Орда қонған» деген жерге Орта жүз ханының ордасы ор- 

наласты.  Кіші жүз ханының да ордасы сонда болды.77  Қ азақ жасақтары Іле 

өзенінің аңғарындағы, Жусан даладағы тоғайлы ормандарға жайғасты. Ж оң- 

ғарлардыңтылында «Итішпес Алакөл», сусыз дала жатты.

Жау тылында Ақсүйек сай болды. Оған жақын жерде картада Әбіл қайыртау 

көрсетіл ген. Әбілқайыр ханның ордасы мен Кіші жүз жасағы сонда орналас- 

қан деп жорамалдауға болады. Сонымен жеңіліс тапкан жағдайда жау «Итішпес 

Алакөлге» қарай шегінуге мәжбүр болатын еді, шынына келгенде, ақтық шай- 

қас та сонда болса керек.

М. Тынышбаев өз замандастарының назарын казіргі Подгорное селосы 

ауданындағы «Әбілкайырсай» деген атау мен Сұнқайтгы (дәлірегі «Сұмқайт- 

ты» — «жау қайтты» болар)  өзеніне аударады. Тегінде осы орасан зор шайқас 

кезендерінің бірінде осы жерлерде үрыстар жүрсе керек.

Сонымен Аңырақай шайқасының ұрыс қимылдары болған алқап 200 кило- 

метрдей жерді алып жатыр. Оны ғасыр шайқасы деуге болады. Аңырақай шай- 

қасы далалық Қазақстанның және Қазақстан оңтүстігінің таулы әрі шөлейіт 

аудандарының шекарасында өткен. Мұндай жер кездейсоқтандап алынбаған. 

Шайқас өтетін жер дұшпанды талқандау жөніндегі ойдыңжалпы айла-тәсіліне 

орайласады, ол жеңіліс тапқан жағдайда Іле өзенінің басына дейін тоқтаусыз 

шегінуге мүмкіндік береді. Сонымен, бұл шайкасқа керісінше, қазақтар жоң- 

ғарларды мәжбүр еткен.

Балкаштың Солтүстік-батыс жағында өзеннің өзі жағынан жел өткізбейтін 

Ш у-Іле таулары созылып жатыр. Жел сондай-ак Кызылқұм мен Мойынкүм 

жағынан да соғады. Аңырақай тауларының қасында Желдітау, Желдібел ор- 

наласқан. Аңырақай тауларында жел аңырап соғатын сияқты (А ңы рақж ел). 

Сонымен бірге халық Аңырақай — жеңіліс тапқан жоңғарлар аңырап жыла- 

ған жер деген аңыз шығарған.

1730 жылы жазға салым қазақ жасақтары өз аттарын  Мойынқұм құмда- 

рында, Бүркітті, Ш абақты, Қарақоңыз, Ырғайты, Ш у өзендерінің аңғарла- 

рында тыңайтып алып, Хантау, Аңырақай таулары өңіріне шықты.

Аңырақайдағы шайқасқа Әбілқайыр хан басшылық етгі. Н ақ осы шайқас 

оның саяси қызметінің шарықтау шыңы болды. Ш айқасқа барлық үш жүздің 

жасақтары  қатысты.  Бұл  шайкаста  батырлардың бойын  ерлік,  қайсарлық, 

өздерінің жеңісіне деген мызғымас сенім биледі.

Ш айқас ж екп е-ж екп ен  басталды. Ж оңғарлар ж ағы нан ортаға талант- 

ты  әскербасы ,  қо я н -қо л ты қ  ұры сты ң  асқан  ш ебер  ж ауы нгері  Ш ары ш  

шықты.  Қ азақтар ж ағынан ж ек п е-ж ек к е ж иы рма ж асар С абалақ (А бы - 

лайдың бүркеншік аты) сұранды. Сол жылдардағы басты оқиғаларға қатыс- 

қан Бұқар ж ы рауды ң, Үмбетей ж ы рауды ң, Т әтік ара ж ы рауды ң айтуы н-

10-36

145

ша, Абылай нақосы  жекпе-жекте өзінің қаһарлы қарсыласын жеңіп, есімін 

мәңгі данхка бөлеген. М. Тынышбаев кейіннен сол кезде Абылай өзгелер- 

ден асқан  зор батылдығымен асып түсті деп жазды.  Осы мәселені  зертте- 

ген  М.  Көпеев,  Ш.  Кұдайбердиев, М. Д улатовта нақсондай  қорытындыға 

келген.

Ш ай қасты ң   сәтті  басталуы   қ а за қ   ж ауы н герл ерін   ж ең іск е  ж ігер- 

лендіргені күмәнсіз. Сөйтіп олар жеңіп шықты. А сқақ рух сезімімен қанат 

біткен олар өздерінің ерлігін, ерж үректігін, тастүйін бірлігін ж әне жоға- 

ры  әскери маш ықтанғандығын танытты.  Әбілқайыр ханның өзі  мен оның 

серіктерін ің  ең ж ақсы   қасиеттері осы  ш айқаста көрінді.

Аңырақай шайкасында жеке ерлігін жөне ұйымдастырушылық қабілетін 

көрсеткендер арасы нда көптеген батырлар, билер, сүлтандар, рубасыла- 

ры  — барлы қ үш ж үздің өкілдері  болды .78

Әйгілі  Бұкар жырау 28 толғау жырында XVIII ғасырдың 20-жылдарын- 

дағы  О тан соғысы туралы  айта 

к е л іп ,

  К аракерей  К абанбай,  Канжығалы 

Бөгенбай, Ш ақ ш ақ Ж ә н іб ек , Тама Есет, Сіргелі  Қаратілеуке, қарақалпақ 

Кұлаш ек, Ш апырашты  Наурызбай, Құдайменді Ж ібекбай, Сеңгірбай мен 

Ш үйкебай, Т аң сы ққож а  М алыт,  Қ асқарауы л  М олдабай, Айнақұл Батый 

б аты рларды ң   есім дерін  ата ған .79  О ларды ң  бәрі  қ а за қ   ж асақтары ны ң  

жүздіктері мен мыңдықтарын басқарды.  Қазақтарда әскери жасактардың 

тізілімі  осы лай  құры лған.  О ны ң үстіне осы баты рлар Қ арасиы р  маңын- 

дағы ш айқас пен  А ңы рақай  ш айқасы на қатыскан.  К ейбір батырлар үшін 

бұл  соғы с соңғы  соғыс  болса,  басқалары  үшін  соғыстағы ж еңістің басы 

болды.  М ысалы,  О лжабай,  Н ауры збай батырлар үшін солай еді.

20-жылдардың екінші жартысындағы шайқастарға ақын әрі батыр Ак- 

тамберді жырау Сарыұлы қатысты. Ол жаумен шайқасып кана қойған жоқ, 

соны мен бірге өз туындыларында Оган соғысыньің халы кты қ сипатын да 

ашып көрсетті.  Н а қ о сы  соғыска  Үмбетей жырау да қатысты.80 К азақ хал- 

кы ның ең әйгілі ақындары мен ойшылдарының бірі Бұкар жырау бұл оқи- 

ғалардың куәсі болып қана қойған ж ок, сонымен катар өз халқымен бірге 

ж еңілістердің  бүкіл сұмдығы  мен Отан соғысындағы жеңістердің қуаны- 

шын да бастан кешірді.

Қ азақ  батырлары мен қатардағы ж ауы нгерлерінің ерлігі мен жеке ба- 

сының каж ы р-қайраты  казак батырлар эпосындағы соғыс қимылдарының 

көріністері мен суреттеулерінен бейнесін тап кан .81

Қ аратауды ң,  Ү лы таудың  таулы  аудандарын,  С ары арқа  мен  Ж етісу 

ж ерлерін  азат ету оқиғалары   халы қты ң тарихи жадында  мәңгіге  қалды. 

А қтасты дағы, Бұланты -Білеуті  жеріндегі  «Қалмаққырылған»  ш айқаста- 

ры, Аңырақай шайқасы казақхалкы ны ңтарихи өткен кезінің қаһармандық 

символына айналды.

А ңы рақай  ш айқасы .халы қ санасы ндағы  бетбұрыс  болды.  Рухы көте- 

рілген халы қж оң ғарларды  ж еңуге болатынын түсінді.  Айбынды ж еңіске 

қарамастан, ж ау әлі де күш інде болатын, сондықтан кейінгі жылдарда да 

оларға қарсы  ұ зақ әрі титы қтататы н күрес күтіп түрды.

Бұл күрестің ерекш е маңыздылығын сол  кездің көрнекті саясатшыла- 

ры  — Төле би,  Қ азы бек би,  Ә йтеке би,  Ә білқайы р хан, сұлтандар Барақ, 

Батыр, Әбілмәмбет ж әне жас Абылай жақсы түсінді. Бүкіл халык пен оның 

рухының біртұтас каһары ны ң күшті болғаны сонша, жауды жендікке сай­

ды, кейбір дәреж еде ж айбарақаттану туындады ж әне көптеген сұлтандар

146

оқш аулану сарынын тағы ұстана бастады.  Бұған  коптегеи сүлтандир мен 

батырлардың біртұтас ж әне қуатты қазақ мемлекетін  құруға  кедсргі  жа- 

саған енж ар әрекеттері себепші  болды.  А ңы ракай  ш айқасы  тағлы мдары  

соның бір сабағы болып табылады. Тоқмейілсу мен әрекетсіздік кейіннсн 

қазак мемлекетіне қымбатқа түсті.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: