Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих

«Қыз Ж ібек», «М ұңлы қ—Зарлық», «Сейфүл—Мәлік», «Қасым—Жомарт», 

«О рақ— Күлше», «Һарон ар-Раш ид», «Камарзаман», «Бозжігіт», «Тахир— 

Зуһра», «Назым» ж ән е басқалар бар.  Олар түрлі тақырыптарға (махаббат, 

әділдік, наным ж ә н е т.б.) ж азы лғаны мен, бұл дастандарды адамзатқа де­

ген сүйіспенш ілік байланыстырды. Олардың кейбіреуі талай рет қайта ба- 

сылып шықты.

Халық өміріндегі тарихи оқиғалар туралы жазып, оларға халықтық баға 

беруге тырысқан ақындар да болды. Бұл арада Ығылман Ш өрековтің (1871 — 

1932) «И сатай—Махамбет» поэмасын айту орынды. Автор тарихи окиғалар 

хрон ологи ясы н   тәптіш теп  тере  бермей,  И сатай  батыр  мен  оны ң  досы 

М ахамбеттің бейнелерін ашып көрсетуге тырысады.  К өтерілістің негізгі 

кезеңдеріне ғана тоқталған автор оны ң шын себептерін ашып,  руаралы қ 

жанжалдарды шешудегі Исатайдыңдаусы з беделін, Ж әңгірханмен қақты- 

ғыстардағы баты рды ң ерж үректігін көрсете білген.

Қ арасты ры лы п   оты рған  кезең де  к а зақ   әдебиеті  мен  м әдениетінің 

дәстүрлерін   ж алғасты рған  сазгер-ақы ндарды ң шығармашылығы  елеулі 

орын алады. Театрлар, концерт залдары болмаған жағдайларда сазгер-ақын- 

дар  халы қты ң  рухани  м өдениетінің дамуы на,  оның  театр  ж ән е  ән-күй 

өнерін байытуға зор үлес қосты.  Бірж ан, А кан сері, Мүхит шығармашы- 

лығының дәстүрлерін үстана отырып, сазгер-ақындар Ж аяу Мұса Байжан- 

ұлы (1835—1929), Балуан Ш олакБаймы рзаұлы  (1864—1919), Мәди Бапиұлы 

(1880—1921),  М ай ра  У өли қы зы   (1896—1926),  И м ан ж үсіп   К ұтбанұлы  

(1863—1929), Әсет Найманбайұлы (1867—1923), Үкілі Ыбырай Сандыбайұлы 

(1856— 1932), Кенен Әзірбаев (1884—1976) және басқалар демократиял ық ба- 

ғыттағы жаңа әндер мен жырлар туғызды. Олардың едәуір туындыларында 

өмірдің көркемдігі жырланды, тындаушылардың бойында жоғары эстети- 

калы к  сезімдердің  қалы птасуы на  жәрдемдесті.  Сонымен  бірге  бұл  шы- 

ғармаларда да қоғамның әлеуметтік жағынан әділ құрылмағандығының про- 

блемалары қозғалы п, отарш ы лды қбұғауы нан арылуға шақырған ұрандар 

естілді. Ж аяу Мұса, Балуан Ш олак, Мәди, Иманжүсіп, Үкілі Ыбырай пат- 

ш алықөкіметорындарының қысымы мен қудалауын өз бастарынан кешірді. 

С азгер-акы ндарды ң қызметі сөз ж ок, шынайы халықтық өн шығармашы- 

лығының дамуына көмектесті. Олар «Жаяу Мұса», «Хаулау», «Ғалия», «Қа- 

ракесек»,  «Майра»,  «Иманжүсіп»,  «Гәкку»,  «Бозторғай»  сияқты  класси- 

калы қтуы н ды лар туғызды.  С азгер-ақы ндарды ң мұрасы орасан  көп ж әне 

алуан қырлы. Мұнда лирикалық әндер мен дастандарды кездестіруге бола- 

ды, ал Әсет, К енен сияқты ақындар айтыстарға қатысқан.

XX ғасы рды ң басы ндағы  қ а за қ  әдебиеті дам уы ны ң ерекш елігі  оны ң 

басқа халы қтарды ң әдебиеттерімен байланысы болып табылады. Тарихи 

жағдай қоғам ды қ-эконом икалы қ байланыстардың күшеюіне себепші бо­

лып  қана қойм ай, рухани м әдениет саласындағы қары м -қаты нас үрдісін 

ж андан ды ра түсті.  Бұл  қозғалы ста қ а за қ  мерзімді  баспасөзі  едәуір  рөл 

атқарды , оны ң н егізін   «Т үркістан уәлаяты н ы ң   газеті»  (1870—1882)  мен 

«Дала уәлаяты ны ң  газеті» (1888—1902) салып берді.  Олардың беттерінде 

орыс әдебиеті мен дүниеж үзілік классикадан аудармалар басылды. Абай- 

ды ң аударм аш ы лы қ д әстүрлерін  ж алғасты ра отырып,  Ә.  Т әңірбергенов 

пен Ә. Найманбаев А. П уш киннің «Евгений Онегинінен» үзінділер жария- 

лады, сондай сю ж етке өз туындыларын жасады.  «Капитан қызы» (аудар- 

ған  М.  Б екім ов,  1903)  мен  «Д убровский»  (аударған  Ш .  Қ ұдайбердиев,

716

1912), сондай-ак А.  Байтұрсы новтың «К ы ры қм ы салы » (1909) мен С.  К ө- 

беевтің «Үлгілі тәрбиесі» (1910) кітап  болып ж ар ы қ көрді,  Б.  Өтетілеуов 

П уш ки нн ің,  Л ерм он товты ң,  Ж у к о вск и й д ің ,  П л ещ еевтің ,  К ры ловты ң  

туы нды лары н  аударды .  «Айқап»  ж урн алы   мен  «Қ азақ»  газеттер ін ің  

беттерінде оры с,  Ш ығы с  ж ән е  Баты с  Е уропа әд еб и еттерін ен  ж асалған  

аударм алар  үлкен  оры н  алды.  О ларды ң  арасы нд а  «Рүстем —Зурабты» 

(Ф ирдоусидің «Ш ахнамесінен»  — аударған  М.  С ерали н ), Д.  Б ай рон ны ң  

«Ш ильон  тұтқы ны н»  (аударған  А.  Ғ алы м ов),  «М ың  бір  түннен»  ү зін - 

ділерді,  А. Толстой мен А.  Чеховты ң әң гім елерін  атауға болады.  С оны - 

мен д үниеж үзілік класси кал ы қ әдебиеттің кө рк ем д ік тәж іри б есін   мең- 

геру үшін кең  жол  ашылды.  Ғ асы рды ң басы нда қ а за қ  әдеби етін ің  даму- 

ына  1916 жылғы үлт-азатты қ козғалы с елеулі ы қпал жасады.  К өтеріліске 

қазақтарды  тыл  ж үм ы стары на алу туралы   патш а ж арлы ғы  себеп болды. 

О тарш ы лды қ езгін ің  ауы р салм ағы   зары қты рған  халы к өм ірд ің  ж ақ са- 

руы нан  қандай  да  бір  үмітін  үзіп,  өз  б и леуш ілеріне  карсы   көтерілді. 

А м ангелді,  Б ек б о л ат  си яқ ты   халы қ  б аты р л ар ы н ы ң   басш ы л ы ғы м ен  

көтеріліске ш ы ққан халы қө кім еттің ө к іл д ер ін  ж азалай бастады.  Алайда 

стихиялы түрде басталған  көтеріліс басш ы лы қ ететін  ұйы м дасқан орта- 

лығы болмай,  көп  к еш ік п ей -ақ  бәсеңдей бастады , ал  патш а солдаттары  

одан кейін де ұзақ уақы т ж үгенсіздік етті. Х алы кты қ әдебиетте бұл көте- 

ріліс туралы көптеген туы нды лар сақталған.  Оларда халы қты ң ауыр таг- 

дыры туралы ,  патша өкім етінің қысым  көрсетуі  туралы ,  бостанды қ ж о- 

лындағы күрес туралы, көтеріліске шыққан адамдар мен оның жетекшілері 

туралы баяндалған.  Бұл туындылар авторлары ны ң іш інен азатты к қозға- 

лысына тікелей катысып, бұл күрестің барлық қиындықтары мен қасіретін 

бастан  кеш ірген   С әт  Е сенбаевты ,  К ү д е р ін і,  О м ар  Ш и п и н д і,  Т өлеу 

Көбдіковті, Бұзаубековті, Иса Д әукебаевты атауға болады. Ақындар Омар 

мен  Күдері  аңы зға айналған  Амангелді туралы ,  И са  — Б екболат туралы  

тарихи ж ы рлар туғызды.  Аталған  туы нды лар  к а зак  әдебиеті  тарихы нан 

лайыкты орын алды. О лардың ерекш еліктері халы қ баты рлары ны ң ж аңа 

бейнелері, накты тарихи оқиғалар шығарма аркауы н құрады.

1916 жылғы ұлт-азатты қ козғалы сы   кезең ін д егі  кей б ір тарихи ж ы р ­

лар  патш а  ж арлы ғы   б ойы н ш а  алы н ған   ж ігіт т е р д ің  ө м ір ін   су р еттеу ге 

арналған.  Бірж ан  Берден овты ң   «Алу» деген дастан ы н да ж ігіттерд ің  өз 

аулындағы өмірі туралы , оларды ң үй рен іспеген   ж ат ж ерде болуы  ту р а­

лы ,  и м п е р и а л и с т а   со ғы сты ң   әд іл е т с ізд ік   си п аты   ту р ал ы ,  п атш ан ы ң  

б асқ ар у ы н а  н ар азы л ы қ ты ң   өрш уі  ж ә н е   оны   қ ұ л ату   ж ө н ін д егі  и д ея- 

ларды ң  тараты луы   ж ә н е   ақ ы ры н да,  о н ы ң  құ л аты л у ы   туралы   ай ты ла- 

ды.  Ж ігіттер д ің  м ай дан н ан   ж азған   хаттары   ж ә н е   о л ар ға  қай тар ы л ған  

ж ауап тар  н ы сан ы н да ж азы лған  туы нды лар да кезд есед і.  1916 ж ы л ту- 

ғы зған халы қ п оэзи ясы  XX ғасы рды ң басы ндағы  қ а з а қ  әдебиетін  ж аң а 

м азм ұн м ен   то л ы қ ты р ы п ,  о н ы ң   х а л ы қ т ы қ -д е м о к р а т и я л ы қ   си п аты н  

байытты.

Отаршылдық баскару жүйесі кезіндегі қазақ халқының жағдайы кейінгі 

кезеңдегі  өдебиет дамуында  өзекті  проблем а  болып  кала  берді.  Сол  ке- 

зенде әдебиетке келген М. Ж ұмабаев, С. Сейфуллин, Б.  Майлин, С.  М ұка- 

нов жөне басқалары сияқты жас таланттар дем ократиялы қ-ағартуш ы лы қ 

дөстүрлерді жалғастырып, оны бостандык идеяларымен байытып, өздері- 

нің алғаш кы туындыларын жариялай бастады.

717

XX  ғасы рды ң  басындағы  қ а зақ  әдебиеті  сол  тарихи  дәуірдегі  халық 

өм ірінің шындығы туралы көркем шежіре болды.

5.  XIX Ғ А С Ы РД Ы Ң  Е К ІН Ш ІЖ А Р Т Ы С Ы  -  XX ГА С Ы РД Ы Ң  

БА С Ы Н Д А  ҚАЗАҚ ¥ Л Т  ЗИ Я Л Ы Л А РЫ Н Ы Ң  ҚАЛЫ ПТАСУЫ

XIX ғасырдың екінші жартысы — XX ғасырдың басында Қазақстанның 

әлеум еттік-экон ом и калы қ ж әне саяси дамуында болған өзгерістер казак 

халқы ны ң рухани өміріне терең эсер етті.  С аяси, эконом икалы қ экспан- 

сиямен коса, кұлды ққа салуш ыларды ң мәдениеті күштеп таңылды.

П атш а  өкім етін ің   кертартпа  саясаты   халы кқа  білім  беру  саласынан 

мейлінш е айқы н аңғарылады.  Отаршыл билік қазақхалқы н ы ңм үдделері 

мен құқы қтары н елемей, оны ң рухани дамуын тежеді.

К азақстан н ы ң  әлеум еттік-экон ом и калы қ ж әне саяси өмірінде қарас- 

тырылып отырған кезенде орын алған соны қүбылыстар қазақ қоғамының 

қоғам ды к  санасы ндағы   елеулі  өзгерістерге  әкеп  соқты.  Мұндай  елеулі 

өзгерістер  ұлтты қ сана-сезім ді оятуға жағдай  жасады,  қазак қоғамында 

ж аңа идеяларды ң, ой -п ікірлер мен  көзкарастарды ң калы птасуы н аны қ- 

тап берді. М әдениет тұрғысынан алғанда, дәуірдің жаңалықтары ең алды- 

мен еуропалы қ өркениетті, ж аңа құндылықтарды бастапқыда әлеуметтік 

үстем топ өкілдерінің , адамдарды ң шағын тобыны ң меңгеруі орын алға- 

нынан көрінді.

Үлттық зиялылардың қалыптасу жолы бірдей болған жоқ, күрделі және 

ұзаққа созылған үрдіс болды.  Бұл жағдайдың халық шаруашылығында да, 

мәдениетте де мамандар санының өсуінен көрінгені күмәнсіз. Оның бары- 

сын отарш ы лды к реж им ж ағдайлары ,  патша өкім етінің бағындырылған 

халық жөніндегі кемсітушілік саясаты тежеп отырды. Дегенмен XIX ғасыр- 

ды ң аяғы — XX ғасырдың басы халықтың интеллектуалдық күштері даму- 

ындағы ж аңа кезең болып табылады.

Революцияға дейін Қазақстанда мұсылман мектептері мен медреселер- 

де,  не  «оры с-қазақ»,  «бұратаналық»,  ауы лды қ  мектептерде  оқы п,  бас- 

тауыш   білім  алуға  болаты н  еді.  М ұсылман  мектептері  мен  медреселері 

байырғы ұлттардың балалары на білім ж ән е тәрбие берудің негізгі, ал  Ре- 

сейдің отарлауы басталғанға дейін бірде-бір буындары болды. Бұл мектеп- 

тер мен медреселердің басты мақсаты діни білім беру болғанымен, олар- 

ды ң оқу бағдарламалары нда зайы рлы  пәндердің де елеулі орын алғанын 

атап  өткен ж өн.  Окыту ж ән е тәрбиелеу  әдістерінің қанш алықты   жетіл- 

дірілм егеніне  қарам астан,  бұл  мектептер  мен  медреселер  меш іттің ғана 

емес,  соны мен катар коғам мен  мемлекеттің де мүдделеріне кы змет етті. 

М едреселердің оку бағдарламалары на пәндердің мынадай  топтамалары 

енгізілді:  1) араб тілі,  грамматика,  морф ология, синтаксис,  этимология, 

араб риторикасы ,  араб тарихы,  Қ ұран оку туралы гылым ж эн е гылыми- 

мәдени пікірсайы стар; 2) дін  ілімі мен заңтану — Қ ұранны ң мазмүны мен 

маңызы, кұкы қ, діни ережелер, мұраны бөлу тәртібі туралы ілім, заңтану 

негіздері; 3) ф илософ ия, логика, математика, география, астрономия, хи­

мия ж эн е ж араты лы стану гы лы мдары .130

Отарлау кезеңінде, өсіресе XIX ғасырдың аяғы -  XX ғасырдың басын­

да өкім ет оры ндары   мұсылман  м ектептерінің өміріне араласпау туралы

718

сөз жүзінде мөлімдей отырып, оры с-бұратана ұлттар мектептері  ж елісін 

кеңейту ж әне баска да шаралар арқылы медреселерде окиты н балалар са- 

нын азайтуға қол жеткізді.  Патша үкіметі ж аңа әдіспен оқытатын мүсыл- 

ман мектептерінің кызметін бейтараптандыру ж өнінде белсенді  ш аралар 

қолданды, олар қазақ халқының арасында исламшылдық ж әне түрікшілдік 

идеяларды тарату жөніндегі қамалдар деп қарастырылды.

Д іни мектеп ретінде, мұсылман оқу орындары діни  м екемелерге ғана 

бағынышты болуға тиіс еді, сондықтан да мұсылман мектептерінің ы қпа- 

лын шектеп, оларды азаматтык мектептермен қосуға наразылықбілдірілді. 

Алайда бұған карамастан  1874 жылы Қ азақстанны ң мұсылман мектептері 

Х алы қағарту м инистрлігінетікелей бағындырылды.  И м периялы қ үкімет 

мұнымен тоқталмай,  1876 жылы мұсылман  м ектептеріне оры с сы ны пта- 

рын  енгізу  арқылы   оры стандыру  ж өнінде  тағы  бір  ірі  кадам  ж асад ы .131 

Халықағарту министрлігінің ресми мандатын алған орыс әкімшілігі мұсыл- 

ман мектептерініңжанынан орыс сыныптарын ашуға белсене кірісті, мұның 

өзі мұсылман мектептері жанындағы орыс сыныптары орыс мемлекетінің 

үстемдігін орнықтыруға кажет деп санаған отарш ылық әкімш іліктің қалың 

тобына қатты ұнады.  «Көшпелі болса да,  мұсылман болса да,  казак орыс 

тілін білуге тиіс, өйткені бұл — М емлекеттік тіл, үкіметтік ж әне сот орын- 

дарында іс сол тілде ж үргізіледі».132

М ұсылман оқу оры ндары на қатаң талаптар қойы лды , оларды ң бұзы- 

луын  отарш ы лды қ әк ім ш іл ік  үнемі  қудалап  оты рды .  Б ір ақ бұған  к а р а ­

м астан,  К азақ стан   аум ағы нда м ектеп тер мен  м едреселер саны   ү зд іксіз 

өсе  берді,  ө й тк ен і  о к у ға  т іл е к   б іл д ір у ш іл ер   саны   б арған   сай ы н   арта 

түсті.

Д әстүрлі  мектептердегі  окуды  бітіргеннен  кейін  қазактар өз балала- 

рын шәкірттерді ж аңа әдіспен оқытатын Уфадағы «Ғалия», Орынбордағы 

«Хусаиния»,  Троицкідегі  «Расулия»,  «Уазифа»  сиякты   ірі  медреселерге 

оқуын жалғастыруға жіберетін.

Басқаларымен салыстырғанда, «Ғалия» медресесінде мына пәндер: шығыс 

тілдері, логика, философия, тарих, математика, география, орыс тілі, адам 

физиологиясы оқытылатын. Бұл медресенің кабырғасында 300-ден астам казақ 

баласы білім алды.133 Олардың арасында казақтың белгілі зиялылары, жазу- 

шылар Б. Майлин, М. Жүмабаев, педагог-акын Т. Ж омартбаев, М. Оразаев, 

Н. Манаев, Ж . Тілепбергенов, М. Тұрғанбаев, Ғ.  Кайыров, Ә. Сұлтанов ж әне 

баскалар бар.

М едресеніңтәрбиленуш ілері озы к дем ократиялы қ идеяларды ң ы кпа- 

лына түсті.  Олар ескі оқыту әдістеріне, артта калуш ы лы к пен надандыкка 

карсы   шықты.  Ш әкірттер  арасы нда  ұлтты  түлету,  өз  елін ің   тарихы н, 

әдебиеті мен тілін оқы п-үйрену, зерттеу идеялары кең  таралды.  «Ғалия» 

медресесінің қазақ шәкірттері жастарды әдебиетке тарту максатымен  1916 

жылдан колж азба «Садак» журналы н шығарып тұрд ы .134 «Садақ» ж у р н а­

лы апта сайын  шығарылды, оны ң редакторлары  сол ж ы лдары  медреседе 

оқып жүрген Б. Майлин мен Ж . Тілепбергенов болатын. «Садақ» журналы 

елді жаңғыртуды казак өдеби тілін дамыту, үлтты қ әліпбиді қалы птасты- 

ру, анатілінде окулыктар шығару проблемасымен ұштастырды. Елдің көзін 

ашып, рухани түлеуге үндеген озы к ойлы жас зиялы  азаматтарды ң соңы - 

на түскен полициялы к бакы лаудың күпия хабарында былай деп ж азы лғ- 

ан:  «Олар  к а за к   тілінде  теріс  бағы тта  ш ы ғары лған,  У ф ада  басы лған

719

кітапш аларды  әк еліп , халы қ арасы нда таратады.  К ітапш алар арасынан: 

«Оян, казақ!», «Тұр, казақ!» ж әне «Маса» мысалдар жинағы мөлім, аталғ- 

ан  басылымдарда қы рғы здарды ң (казақтардың) құкы қсы з ауыр жағдайы 

туралы айтылады, аграрлы қ мәселе қозғалып, қазақтарды ң пайдалануын- 

дағы ж ер м өлш ерінің тарылғаны көрсетіледі».135

П р акти кал ы қ қы зм ет  н әтиж есінде  «Ғалия»  медресесінің  ш әкірттері 

қ а зақ  балалары на арнап  «Әліппе немесе ж еңілдетілген оқыту»  құралын 

ш ы ғарды .1361913 ж ы лды ң қаңтары нда «Қазақ»  газетінде «Ғалия» медре- 

сесінің  қ а за қ  оқуш ы лары ны ң хаты  ж арияланды ,  онда олардың өз  қара- 

жатымен кітаптар шығарғаны ж әне тілек білдірушілердіңоларды «Қазақ» 

газетінің баспасы нан сатып алуына болатыны атап өтілген .137 М. Дулатов 

отандастарын, білімді ж әне дәулетті адамдарды өзі өмір сүрген уақыт ішін- 

де көптеген қазақ ж астары на білім бірген «Ғалия» медресесіне материал- 

ды қ көм ек көрсетуге ш ақы рды .138

«Хусаиния» медресесінің қазақ шәкірттері оқытушылардың катысуы- 

мен  « Қ азақ тілін  үйрену  ж өніндегі  қоғам»  құрды,  оны ң  мақсаты  қазак 

әдебиеті  мұралары н  басып  ш ығару,  қ азақ  тілінде  мектептерге арналған 

оқулы қтар мен кітаптар құрастыру, болашақта  қазақтілінде газеттер шы- 

ғаруға жәрдемдесу болаты н.139

П атш а  үкіметі  мұндай  оқу  оры ндары н  орыс  мемлекетінің жауы  деп 

бағалады ж өне  оларды ң түркі тілдес халы қтарға  ықпалын  ш ектеуге бар 

күш ін  салы п  үмтылды.  Іш кі  істер  министрі  облыс  губернаторы на  1911 

жылғы  12 ж елтоқсандағы  құпия хатында былай деп атап өтті:  «Ресейдегі 

кейбір мұсылман дін и -оқу оры ндары , мысалы,  Қ азан қаласындағы ж аңа 

әдістемелі Галеев медресесі, Орынбордағы Хусаинов медресесі ж әне Уфа 

қаласы ндағы  F алия медресесі, тәж іри б ен ің  көрсетіп отырғанындай, осы 

училищ елерде қалы птаскан жалпы бағыттың арқасы йда жеткілікті дәре- 

жеде  сенімді  деп  санауға  болмайтын  молдалар  оқы ты п  ш ығаратынына 

С іздің назары ңы зды  аудару қаж ет деп есептеймін».140

П атш а үкіметі  қ а за қ  халқы  арасы нда оқу-ағарту  ісін  бастауыш білім 

берумен, яғни орыс тілін ж әне арифметиканың жай амалдарын үйретумен 

ш ектеу ж еткілікті деп санады, ал орта білім беруге, оны ң үстіне жоғары 

білім  беруге  ол  мүдделі  болмады.  Отаршыл  өкім ет орындары  бастауыш 

мектептерді әсте де қазақтарды ң толы қ ж әне ж ан-ж ақты  білім алуы үшін 

е м е с ,  б о л ы с   б а с қ а р у ш ы л а р ы   ж а н ы н д а   т іл м я ш ,  с ұ л т а н д а р д ы ң   іс 

ж үргізуш ілері ж ән е т.б.  болып жұмыс істеуге ж арарлыктай аздаған білім 

беру үшін ғана ашты.  Орыс әкім ш ілігінің қазақ балаларын бастауыш оқу 

оры ндары на тарту ниетін осымен түсіндіруге болады.

XIX ғасырдың екінші жартысында дамып келе жаткдн капиталиста шару- 

ашылық жағдайында Халық ағарту министрлігінің бастауыш орыс-қазақ жөне 

орыс мектептері елдің шаруашылық өмірінің қажеттерін қанағатгандыра ал- 

мады. Ел өмірінде неғұрлым жоғары деңгейдегі оқу орындарын кұру қажетгігі 

пісіп-жетілді. Осыған байланысты өлкеде қалалық училищелер, орта мектеп- 

тер (гимназиялар), кәсіптік мектептер ұйымдастырыла бастады.

Қ азақ стан  аумағында:  1876 жы лдан  Верный  ж әне Орал  қалалары нда 

ерлер гимназиялары  жұмыс істеді,  1871  жылы Орал мен Семейде қыздар 

гим назиялары  ашылды.  Орта мектептерде оқу үшін жоғары  ақы төленуі 

оларға  негізгі  халы қты ң  қолы   ж етпейтін  етті.  Өлкеде  мектептердің  үш 

үлгісі:  педагогикалы қ, ауыл  ш аруаш ы лы қж ән е қолөнерлік үлгілері бол-

720

ды. XIX ғасырдың екінш і жартысында қ а зақ  оқуш ы лары на арналған ин- 

тернаттар ашылды, олардың мақсаты тәрбиеленуш ілерді отырықшы орыс 

адамының тұрмысы мен өмір салтына ж ә н е оры с тілін неғүрлым ойдағы- 

дай оқуға үйрету еді. Алайда оры с өкім ет оры ндары ны ң қатты өкініш іне 

қарай, мұндай интернаттар үмітті ақтамады. Төменгі ауыл  ш аруаш ы лы қ 

мектептерінің негізгі мақсаты — көшпелі казақ қоғамында егіншілік білімін 

тарату, қазақ санасы на отырықш ы тұрмы сты ң көш пелі тұрмыс салтынан 

«артықшылығын» сіңіруге тиіс болатын.

П атш а  үкіметі  қ а зақ   халқы   арасы нан  өзін е  сенімді  тірек  ж асауға, 

әкім ш ілік аппарат үшін, сон дай -ақ оры станды ру рухында ағартуш ы лы к 

қызмет атқаратын сенімді кадрлар даярлауға ұмтылды.  О қу бағдарлама- 

ларының мазмұны да қазақ халқының эконом икалы қ ж әне мәдени дамуы 

мүдделерін  негізге  алмай,  отарш ыл  әк ім ш ілік тің   қаж еттері  мен  талап- 

тілектеріне бейімделді. Орыс өкімет орындарының мұндай кертартпа сая- 

саты  бүкіл  отарлау  кезең ін де  Қ азақстан да  бірде-бір  ж оғары   оқу  орны - 

ның аш ылмауына  әкеп   соқты .  Отаршыл  әк ім ш іл ік тің   қ а за қ  балалары н 

орта ж өне  оны ң үстіне жоғары   білім алуға ж іберм еу  ниеті  ұлтты қ сана- 

сезімнің өсуінен, қазақ халкы ны ң отарш ы лды қ реж имге қарсы  ұлт-азат- 

тық қозғалы сы ның өрлеуінен корқу, сондай-ақ ұлт зиялы лары ны ң пайда 

болуына жол бермеуш ілік туғызған еді.

Революцияға дейінгі Қ азақстанда ұлттық орта оқу оры ндары ны ң бол- 

мауы қазақтарды өз балаларын орыс оқу орындарына беруге м әж бүр етті, 

ал олардағы оқу үрдісінде орыс мәдениетіне басымдық берілетін ж әне орыс 

тілі  үстемдік  ететін.  С оны мен бірге револю цияға дейінгі  Қ азақ стан н ы ң  

көптеген прогресшіл қайраткерлерінің орыс оқу орындарында білім алға- 

нын ұмытуға болмайды.

Бұратаналардың балалары кіре алатын алғаш қы  орта оқу орны Орын- 

бордағы Неплю ев әскери  училищ есі болды, ол кейін нен  О ры нбор кадет 

корпусы деп аталды.  1825 жылдан  1866 жылға дейін Орынбор кадет корпу- 

сын  35  қ азақ  бітірді.141  К адет корп усы н ы ң  алғаш кы   түлектерінің   бірі  — 

Орыс географиялық қоғамының мүшесі сұлтан М. Т әукин, Орынбор өлке- 

сінің бұратаналарға арналған мұғалімдер мектептерін кұру туралы ереже- 

лер әзірлеу ком иссиясы ны ң мүшесі  С. Ж антөрин болды .142 «Этнограф ия 

бөліміне  еңбегімен  ж әрдем дескені  ж ән е  қы рғы здарды ң  (қазақтарды ң ) 

тұрмысы туралы мақалалар мен әр түрлі этнографиялық бұйымдар бергені» 

үшін  Орыс  географ иялы қ  қоғам ы ны ң  күміс  медалімен  м арапатталған, 

қоғамны ң Ш . У әлихановтан кейінгі алғаш қы мүш елерінің бірі М .-С . Ба- 

бажанов та кадет корпусы ны ң түлегі б олаты н.143

Қ азақ тар  оқы ған  оқу оры ндары н ы ң  бірі  О ры н бор ги м н ази ясы   б о л ­

ды,  1868—1892 ж ылдарда гимназияда 52 қ а зақ  о қ ы д ы .144 О ларды ң іш інде 

С. Сүйінш әлиев гимназияны  1877 жылы үздік бітірді; А. Бірімж анов  1891 

жылы оқудағы ж етістіктері үшін күміс медальмен марапатталды.  О ры н ­

бор гим назиясы ны ң көптеген түлектері өз білімдерін Қ а за н   у н и в ер с и - 

тетінде ж алғасты рды .  М әсел ен ,  Қ азан   ун и в ер си тетін д е о қ ы ған   25  к а - 

зақты ң  10-ы  — О ры нбор гим назиясы н бітіріп  келгендер.  XIX ғасы рды ң  

70-жылдарына дейін Қ азан университетінде окыған қазақтар бірлі-ж арым 

болатын.  1863 жылы университет Ж арғы сы ны ң қабылдануына байланыс- 

ты гимназияларда курс бітірген мұсылмандар Қ азан  университетінетүсу 

құқығын алды.

4 7 -3 6

721

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: