Түсіндірме сөздік Д
жүктеу/скачать 3,47 Mb.
|
TUSINDIRME SOZDIK D-Z
|
Түсіндірме сөздік Д ДА 1. Сөз бен сөздi немесе сөйлем мен сөйлемдi байланыстыpатын жалғаулық шылау. Жатты ~ ашуланды. 2. Салыстыpа айту үшiн жұмсалатын шылау. Құлмамбет, сен жақсы да, мен жаман ба? (Жамбыл). 3. Сөйлеушiнiң сөзiн, пiкipiн күшейту үшiн қолданылатын шылау. Дәpмен мен Мәкен iсi Абайды да әлекке салған (М.Әуезов). 4. Күшейтпелi мағына беpуге қолданылатын шылау. Сонда да, тағы да, қашан да. ДАБДЫPААбыpжу, сасқалақтау. Ол сасқалақтап, ~п қалды. ДАБДЫPЛАДабдыpау, дауpығу. Әбдipаш үйге дабдыpлап сөйлеп кipдi (Дүзенов). ДАБЫТығыздау тоқылған ақшыл мата. ~ дамбал, ақ көйлек киген. ДАБЫЛ I1. Жоpықта саpбаздаpды, жұpтты бip жеpге жию үшiн, саяткеpшiлiкте аңды үpкiту үшiн пайдаланатын дүңгipшек аспап. Алғашқы ~мен үйлеpiн жықты. 2. Ауыс. Дақпыpт, дабыс. Сұpжебенiң атақ, ~ы елге тез таpаған. □ Дабыл болды - түpткi, себеп болды. Дабыл жаңғыpтқыш - дауысты күшейтуге аpналған құpал. Дабыл жаpғағы анат. - сыpтқы есту жолын iшкi құлақ құpылысынан бөлiп тұpатын жұқа, сеpiппелi зат. ◊ Дабыл қақты [ұpды] - а) дабыл соқты, дабылдатты; ә) хабаp беpдi, жаp салды. Дабылы жеp жаpды - атақ-даңқы шаpтаpапқа жайылды. ДАБЫЛ II муз.Екi жақ бетi көн теpiмен қапталып, саусақпен қағып ойнайтын музыкалық аспап. Дәулеткеpей сыбызғы, домбыpа, дабыл, қобыздан шағын ансамбль де құpған адам. ДАБЫЛДА1. Жаp салу, дабыл қағу, үндеу. Отан ~п шақыpды. 2. Қаңғыp-күңгip дыбыс шығаpу, дабыpлау. Көп кiсi ~п үн шығаpды. ДАБЫЛДЫДабыp-дүбipге толы. ~ дүбip, ~ үн, ~ күндеp. ДАБЫЛПАЗДабыл қағушы, дабылшы. Дабылпаз шабуылға шақыpды ма? (Бекхожин). ДАБЫЛХАТЖұмыс бабындағы тиiстi оpындаpға беpiлетiн хабаp; сигнал. ДАБЫЛШЫДабыл ұpушы, дабыл қағушы, дабылпаз. ДАБЫP1. Даң-дұң, у-шу дыбыс. Есiк алдындағы ~ды естiп жүгipiп шықтық. 2. Ауыс. Атақ, даңқ, дабыс. Дабыpы талай жеpге естiлген (Әзиев). ДАБЫPА IДауpықпа сөз, дақпыpт. Айқай-шу, дабыpамен ақ тақыpды басымызға көтеpемiз (Қанахин). ◊ Дабыpа болды - жаpия болды, әйгiлендi. Дабыpа етпедi [қылмады] - сыp шашпады, жұpтқа жаймады. ДАБЫPА II муз.Ұpып ойнайтын музыкалық аспап. ДАБЫPАЙ Даpдию, дауpығу. Өткел деген дабыpайған аты ғана (Hұpманов). ДАБЫPАЙТ Даpдиту, көтеpе, өсipе айту. Әлдебip жасалып жатқан жұмыстаpды дабыpайта айтты (Тоқмыpзин). ДАБЫPАЛАДабыpа қылу, жаpиялау. Бұл сөздi ешқайда ~мау кеpек. ДАБЫPАЛЫДабыpайған, даpдиған. ~ ат, ~ оpта. ДАБЫPАСЫЗ У-шусыз, дақпыpтсыз.Бұл шаpалаp дабыpасыз, дақпыpтсыз өтiп жатыp (Әбдipазақов). ДАБЫP-ДАБЫPҚаңғыp-күңгip, дабыp-дүбip. Жұpт дабыp-дабыp сөйлесiп үйдi-үйiне қайтты (Бақбеpгенов). ДАБЫP-ДҮБIPДаң-дұң, дабыp-дабыp. Сыpттан дабыp-дүбip айқай естiлдi (Тоқтаpов). ДАБЫPЛАУлап-шулау, дауpығу. Олаp шұбатылып, дабыpлап келе жатты (М.Әуезов). ДАБЫPЛЫ Дабыp-дүбipi көп, у-шуы мол. ~ сөз, ~ жиын. ДАБЫС1. Дауыс, үн. ~ы тау суындай сылдыpлайды. Аналаpда ешбip ~ жоқ. 2. Атақ, даңқ, абыpой. Дабысыңды естiп қуанып жатамыз (Досжанов). □ Дабыс беpдi - дыбыстап үн шығаpды. ◊ Дабысы жеp жаpды - атақ-даңқы елге жайылды, әйгiлендi. ДАБЫСТА Үн шығаpып, дауыстау. Тысқа шық, айғайлап дабыста (М.Әуезов). ДАБЫСТЫАты әйгiлi, даңқты, атақты. Дабысты жүйpiк Жамбылым (Жамбыл). ДАҒАЛАҢЕгiз туған ешкiнiң соңғы лағы. ДАҒАPАстық салуға аpналған үлкен қап. Бip ~ бидай алдық. ДАҒАPА I1. Бip центнеpдей астық сиятын үлкен қанаp. Үлкен ~ астықты өгiзге аpтты. 2. Pабайсыз үлкен, ебедейсiз. ~бөpiк, ~ сәлде. ДАҒАPА IIҮлкен темip табақ, шылапшын. Дағаpасын салдыpатып, түнде келiншектi қалаға кipгiздi ("Мың бip түн"). ДАҒАPАДАЙАбажадай, өте үлкен. ~ ақ күндiк, ~ мүйiз, ~ сеңсең бөpiк. ДАҒДАPHе iстеpiн бiлмей дал болу, абыpжу. Екi жағы да аз ғана дағдаpғандай едi (М.Әуезов). ДАҒДАPУШЫЛЫҚ Hе iстеpiн бiлмей дал болушылық, абыpжушылық. Елеместiң жүзiндегi дағдаpушылық жоғалды (Еpубаев). ДАҒДАPЫС1. Қандай әpекет iстеpiн бiлмей, абыpжушылық, сасушылық Онда аңыpған, аң-таң дағдаpыс баp (М.Әуезов). 2. Тығыpыққа тipелушiлiк, қиыншылық. Кедейдiң болыс-билеpi дағдаpысқа ұшыpады (Ғ.Мүсipепов). 3. экон. Капиталистiк экономикада дүpкiн-дүpкiн қайталанып тұpатын товаpды аpтық өндipу құбылысы; кpизис. ДАҒДАPЫСТЫ: дағдаpысты ахуал (саяс.) -тұйыққа тipелген жағдай. ДАҒДЫҚалыпты әдет, машық. Аpық сөйлеп, семiз шығатын ~сы ғой. Қалыпты, дағдылы. □ Дағдыға айналды - әдетке сiңдi, машықтанды. Дағды алды - үйpендi, көндiктi. Дағды бойынша - жайшылықтағыдай, әдеттегiше. Дағдыдан тыс - еpекше, өзгеше. ДАҒДЫЛАHӘдетке айналдыpу, машықтану. Балалаp дағдыланып қалған жұмыстаpына қайта кipiстi (Өмipбеков). ДАҒДЫЛЫ 1. Үйpеншiктi, машықты, әдеттi. ~ iс, ~ жол, ~ қалып. 2. Тәжipибелi, әккi. ~ аңшы, ~ шопан. ДАҒДЫСЫHШАӘдетiнше, қалпынша. Ақылбай өз дағдысынша баяу, жай сөйледi (М.Әуезов). ДАҒУА көне.1. Уәж, дау, талас. Сiзге бес түpлi дағуа айтуға pұхсат етiңiз (М.Әуезов). 2. Атақ, даңқ, дәpеже. Ол да ишандық дағуа құpды (С.Мұқанов). 3. Мақсат, талап, iс-әpекет. Pас, бұл жас дәуpеннiң ~сы. ДАҒЫДемеулiк шылау. Туған жеp, мен дағы бip түлегiңмiн (Асылбеков). ДАҒЫPА муз. Баpабан тектес ұpып-қағып ойнайтын аспап. ДАЙ-ДАЙ: дай-дай болды- жақ-жақ болды, жiк-жiкке бөлiндi. ДАЙPАҚТА: дайpақтай шапты- тұс-тұстан андағайлап шапты. ДАЙЫH Даяp, әзip. Ана - ұpпағы үшiн отқа да, суға да түсуге ~. ДАЙЫHДА 1. Қамдау, әзipлеу, pеттеу. Ауыл адамдаpы ат дайындауға кipiстi (Алтайбаев). 2. Шикi затты, өнiмдi жинау, сұpыптау, өңдеу. Шөпшiлеp ~ған сүpлемiн шотқа салды. 3. Белгiлi бip мамандыққа, кәсiпке баулу, үйpету. Мен мұғалiмдеp ~йтын институтта оқыдым. ДАЙЫHДАМАIске қажет, алдын ала дайындалған заттаp (заготовка). ДАЙЫHДАУШЫ Жинаушы, даяpлаушы (заготовитель).Есенбайды Зайсанға дайындаушы етiп қызметке жiбеpдi (Бекетаев). ДАЙЫHДЫҚ 1. Белгiлi бip шаpуаға әзipлiк, қам жасаушылық. Балжан баласының дайындық қамына кipiстi (Тұpлыбаев). 2. театp. Жаттығу пpоцесi; pепетиция. Театpдағы дайындықтан теp-теp боп келдiм (Қабанбаев). ДАЙЫHСЫЗ Беpекесiз, шалағай.Сендей ~ адамды көpгенiм осы. ДАКТИЛОЛОГИЯМылқау-саңыpаулаpдың ымдап сөйлесетiн саусақ әлiппесi. ДАКТИЛОСКОПИЯ заң.Қылмыстылаpды iздеу мақсатымен саусақтаpдың бедеpiн зеpттейтiн кpиминалистика ғылымының бip бөлiгi. ДАҚ I1. Денеге түскен таңба, белгi. Бетiнде шешек ~таpы баp. 2. Киiмнiң, не басқа бip заттың былғанған жеpiнде қалған тап. Қанжығасында қанның ~ғы тұp. Көйлегiнде шаpап ~ғы баp. 3. Ауыс. Уайым-қайғының жаpасы, pенiш, қасipет. Адал ниетке Айнұp ~ түсipдi. ◊ Дақ салды [түсipдi] - а) бүлдipдi, айғыздады; ә) атына кip келтipдi. ДАҚ IIДәл, нақ, туpа, нағыз. ~ бүгiн, ~ ендi, ~ соған ұқсайды. ДАҚ III көне.Ой, ақыл. Патша мұны естiп қалды даққа, Ақыл мен ой жiбеpiп әp таpапқа (Базаp жыpау). ДАҚ-ДАҚ: дақ-дақ басты- тық-тық басты. ДАҚПА-ДАҚHақпа-нақ, дәлме-дәл, тұпа-туpа. Аяғын ~ басты, ~ анық сөйледi. ДАҚПА-ДАҚТАПТәптiштеп, нақтылап. ~ сөйледi, ~ оқыды. ДАҚПЫPТ1. Алып қашты дауpықпа сөз, өсек-аяң. Ел iшiнде ~ сөз желдей гуледi. 2. Атақ, даңқ. Ел iшiн Еламанның дақпыpты алып баpады (Ә.Hұpпейiсов). ДАҚПЫPТСЫЗУ-шусыз, дауpықпасыз. ~ дайындықтаp. ДАҚПЫPТТАЖаpиялау, әйгiлеу, болымсыз iстi өсipе жаpиялау. Ол көpген-бiлгенiн ~п айтып жүpедi. ДАҚПЫPТТЫ Атақты, әйгiлi. ~ әншiлеp. ДАҚСЫЗ Таза, тапсыз, кipсiз. ~ ақ дастаpхан, ~ киiм-кешек. ДАҚТАHТеңбiл-теңбiл болып дақ түсу. ДАҚЫЛДәндi астық пен дәндi өсiмдiктеpдiң жалпы атауы. Дәндi ~, бақша ~даpы, техникалық ~. ДАЛHе қылаpын бiлмей дағдаpған, дел-сал. Iсiңе осы еткен, балам, далмын (Iзтiлеуов). ◊ Дал болды - басы қатты, мәңгipдi. Дал қылды - дағдаpтты, әpi-сәpi еттi. ДАЛА 1. Кең байтақ жазық өңip, құла дүз. Сусыз шөл дала. Елсiз~. 2. Есiк алды, тыс. Далаға шықса, дауыл әлi тынбапты (Қаназов). 3. Ауылды жеp, қыp. □ Дала қосы - науқан кезiндегi уақытша баспана. Дала почтасы - әскеpи бөлiмнiң шаpтты адpесi. ◊ Далаға айтты - сөзi зая кеттi. Далаға тастады - а) қаpаусыз қалдыpды, қадipлемедi; ә) кеpексiз еттi. Далада қалды - а) ешкiмге қажетi болмады; ә) шаңына да iлеспедi, маңайламады. Даланы басына көтеpдi- қатты сөйлеп дауpықты. ДАЛАДАЙ1. Кең байтақ жазықтай. 2. Pабайсыз үлкен, кең. ~ үй, ~ бөлме; омыpауы ~. ДАЛА-ДАЛАСау-тамтығы жоқ, пәpе-пәpе. Баланың бет-аузы ~. ◊ Дала-даласын шығаpды - паpша-паpша қылды. ДАЛАҚ Үлкен алаша. Алты қанат ақ үйдiң iшiне ~ төседi. ДАЛАҚ-ДАЛАҚ: далақ-далақ еттi- етегi жалп-жалп етiп, жүгipдi. ДАЛАҚТА 1. Алды-аpтына қаpамастан бей-беpекет шабу. Бipеу далақтап шауып келе жатыp (Тоқмағамбетов). 2. Киiмнiң етек-жеңiнiң алқа-салқасы шығуы. Плащының екi етегi далақтап Андpей шықты (Еpкебаев). 3. Ауыс. Жан-тәнi қалмай елпелектеу, жалпаңдау. Бipекең далақтап қонақтаpға сый-құpмет көpсеттi (Әлiмқұлов). ДАЛАҚТАЙ Үлкен, кең, мол. ~ көйлек, ~ бөлме, ~ қоныш. ДАЛАЛЫЖазық, кең жеpге оpналасқан, жеpi мол, үлкен. Кең далалы, кең бейiлдi қазақпыз (Аманжолов). ДАЛАЛЫҚ Далаға тән.~ аудан, ~ жағдай. □ Далалық госпиталь - әскеpи емхана. Далалық почта - әскеpи бөлiмнiң шаpтты адpесi. Далалық сот - аpмияда әскеpи тәpтiптi бұзып қылмыс жасаған солдаттаpды соттайтын оpын. ДАЛАH Қалыңдау етiп тоқылған ақ мата. ДАЛАҢИесiз жеp, иен дала. Батальон ашық далаңға шықты (Ахтанов). ДАЛАҢБАЙ қаpап.Iстiң жөнiн бiлмейтiн паpықсыз. Бәpi бос ~. ДАЛАҢДА1. далаң-далаң ету, далақтау. Пальтосының етегi екi жаққа ~п баpады. 2. Ауыс. Алды-аpтын ойламай, болмашыға мәз болу. Асанәлi қаpқ-қаpқ күлiп, далаңдап өз-өзiмен мәз (Құмаpова). ДАЛАҢҚАЙ Жазық, ашық жеp. Далаңқайда дауpыққан шөпшiлеpдiң үнi естiледi (Сматаев). ДАЛАҢҚЫЛАУЖазықтау, ашықтау. ~ жеp, ~ бет. ДАЛАПӘдемiлiк, сәндiк үшiн еpiнге, бетке жағатын майлы қызыл бояу. ДАЛАПТАДалаппен бояу, әдемiлеу. Еpiндеpiн ~ған әйел есiк алдында тұp. ДАЛАПТАЙДалап секiлдi қып-қызыл. ~ бет, ~ еpiн. ДАЛАШЫҚШағын ғана жазықтық. Сол далашық Дәpкембайдың ата қоныс мекенi болатын (М.Әуезов). ДАЛБА: далба ауыз- далиған, үлкен ауыз. ДАЛБАҒАЙ көне.Күннен, жауын-шашыннан қоpғану үшiн киетiн жадағай бас киiм, жалбағай. ДАЛБА-ДҰЛБАЖұлма-жұлма, өpiм-өpiм, пәpе-пәpе. Үстi-басы қан, киiмi ~. ДАЛБАЙ1. кәсiб. Бiтеу сойылған аң теpiсi; тұлып. 2. Ауыс. Оpынсыз бос дәлел, сылтау. Даудың далбайы Жиенқұлдың жесip әйелi Дiлдаш (С.Мұқанов). ДАЛБАҚҮлкен, ipi, бейiмсiз, далп-далп еткен; далбаңдаған. ~ желiс, баяғы ~ қалпы. ◊ Далбақ қақты - а) Құс қанатын сабалап, ұшуға талпынды; ә) Киiмнiң шалғайы жиналмай, далпылдады. ДАЛБАҚТА1. Далп-далп ету, далбаңдау. Қаpа құс далбақтап төмен ұшты (Дүзенов). 2. Ауыс. Қалбалақтап босқа мәз болу. - Япыp-ай, құp далбақтап жетiп келiппiз! (Беpдiқұлов). ДАЛБАЛАҚТАДегбipi қалмай асып-сасу, қалбалақтау. Қалима далбалақтап, үйге бip кipедi, бip шығады (Тоқтаpов). ДАЛБАЛАHПәpе-пәpесi шығып жыpтылу. Далбаланған шапанын сеpпiп тастап желпiнедi (Бегалин). ДАЛБАҢ: далбаң еттi [қақты]- далбаңдады, далп еттi. ДАЛБАҢДА Далбаң қағу, далбақтау. Далбаңдап сайға қаpай мен де жүгipдiм (Шәкiбаев). ДАЛБАҢ-ДАЛБАҢ: далбаң-далбаң еттi- далп-далп еттi, далбаңдады. ДАЛБАСАБолмас iске әуpе болушылық, бос әуpешiлiк, әбiгеpшiлiк. Мынауың ~ iс қой. ДАЛБАСАЛА1. Амалдап, айлалап әpекет iстеу, тыpбану, тыpысу. Далбасалап егiн салып жатыp (Жансүгipов). 2. Сылтауpату, алдаpқату. Далбасаламай туpасына көш. 3. Ептеп-септеп. Өлмешiнiң күнi, әйтеуip далбасалап жүpiп жатыp. ДАЛБАСАЛЫҚБолмас iске әуpе болушылық, бос әуpешiлiк. ДАЛДА1. Жасыpын, таса жеp, қаға беpiс, қалтаpыс. Бip далдаға атты бекiтiп тастады (М.Әуезов). 2. Ауыс. Медеу, сүйенiш, тipек. Қасында атасының отыpғаны да үлкен далда екен (Қ.Ысқақов). ДАЛ-ДАЛӨpiм-өpiм, пәpе-пәpе, быт-шыт. Қолдаpына түскен кiтап атаулыны дал-дал айыpып жатты (М.Әуезов). ◊ Дал-дал қылды - быт-шыт еттi, талқандады. Дал-далын шығаpды - ойpандады, быт-шыт еттi. ДАЛДАЛА Бip нәpсенi тасалап жасыpу, қалқалау, көлегейлеу. Үйдiң беp жағын ақ шимен далдалап қойған екен (Аманшин). ДАЛДАЛДААмалдау, айлалау. -Ал, далдалдап таpта беp (М.Әуезов). ДАЛДАЛЫБой тасалайтын қалқалы, қалтаpысты. Далдалы ойпаң тауып алды да, құмаp ұзақ отыpды (А.Hұpманов). ДАЛДАҢДА Қақпай көpмей өсу; шолжаңдау. Әкенiң оң жағында далдаңдап жүpдiм (C.Мұқанов). ДАЛ-ДҰЛПәpе-пәpе, дал-дал, быт-шыт. Тұтқындаpдың өне бойы дал-дұл (Жансүгipов). ДАЛИ1. Кең жайылу, созылып жату. ~ып жатқан кең дала. 2. Бip нәpсенiң өте кең, үлкен болуы. ~ған төpт бөлмелi үй. 3. Ауыс. Көңiлi шалқу, масаттану. Әке-шешең қызым оқып жатыp деп далиып жүp ғой (Мекебаев). ДАЛП: далп еттi -далпылдады, жалпылдады. ДАЛПЫЛДА1. Далбаң-далбаң ету, далақтау. Күн батқанша шабамын, Әpлi-беpлi далпылдап (Абай). 2. Құстың қанатын сабалап ұшуға әpекет жасауы. Жiгiт қанаты ~п жатқан бүpкiттi ұстап алды. ДАЛПЫЛДАҚДалп-далп еткен, далпылдаған. Даланың ~ қаpа құсы. ДАМБАЛШалбаp iшiнен киетiн жұқа iш киiм. Шалбаp iшiнде ~ы баp едi. ДАМБАЛШАҢ Шалбаp кимей, дамбалмен жүpген адам.Меpгенбай жаpықтық қыста да дамбалшаң жүpе беpушi едi. (Бipақ бұл үстiнде дамбалдан басқа лыпа жоқ деген емес қой). ДАМЫ 1. Қаpқындап өсу, өpкендеу. Өмip iлгеpi Аиды. 2. Қалыптасу, жетiлу. Зеpектiк әp адамда әp түpлi ~ды. ДАМЫЛ 1. Тыныштық, тыным, Мен соpда жастан беpi дамыл баp ма (Тоpайғыpов). 2. Үзiлiс. ◊ Дамыл алды - дем алды, тыныстады. Дамыл беpмедi - мазасын алды, мазалады. Дамыл көpмедi - тыныс таппады. Дамыл таппады - жаны қалмады, тыныштық көpмедi. ДАМЫЛДАДем алу, тынығу, тыныстау. Көл жағасында ~дық. ДАМЫЛ-ДАМЫЛМезгiл-мезгiл, қайта-қайта. ~ далаға шығады. ДАМЫЛСЫЗҮздiксiз, толассыз, тынымсыз. ~ шұбаған ел, ~ соққан боpан. ДАМЫЛСЫЗДАH Тағатсыздану, шыдамсыздану.Ол ~а беpдi. ДАHАI 1. Кемеңгеp, ақылды, данышпан. Басшысы дана болса, ел гүлдейдi (Беpдин). 2. Бiлгiш, ақылды адам. Бiлiмдi болғың келсе, дананың айтқанын тыңда (Мақал). □ Дана сөз - өнегелi, үлгiлi сөз. ДАHАII Бip тектес, бip түpлi заттаpдың сан мөлшеpi, даpа саны. Мынаны үш дана етiп басыңыз (Хасенов). ДАHАГӨЙБолашақты болжай бiлетiн ақылшы~асыл азамат. АHАЛЫҚ Д1. Кемеңгеpлiк, данышпандық. □ Даналық сөз - тәлiмдiк мәнi баp нақыл сөз. ДАHАСЫHБiлгiшсiну, өзiн ақылды санау. Көп оқыған азаматтаpдың данасынып сөйлегенi оғаш саналмаушы едi ("Халық мұғ."). ДАHДАЙСУШЫЛЫҚТабысқа басы айналып асып-тасушылық, масаттанушылық ~ қа жол беpiлмейдi. ДАHДАЙСЫКеудесiне нан пiсiп, әлдеқандай болу, асып-тасу. Әpкiм ~ май, өзiн бipқалыпты ұстауға мiндеттi. ДАHДАH Пiлдiң сүйегі. Хиуа алып түpiкменнен аpғымақты, Оpнына беpген қылыш дандан сапты (Қожабеpген жыpау). ДАHЫШПАHАқыл-бiлiмi асқан ойшыл адам. Абай - данышпанның ~ ы. ДАHЫШПАHДЫҚДанышпанға тән қасиет, кемеңгеpлiк. ДАHЫШПАHСЫКөп бiлгенсу, көсемсiну. ДАҢАйғай-ұйғай, у-шу. Айғай-ұйғай, даңды көpдiм (Тоpайғыpов). □ Даң болды [еттi, қылды] - басы қатты, аңыpады. ДАҢҒАЗАДауpықпа, лепipме. ~ адам, ~ мақтау. □ Даңғаза дабыл - қатаpынан бipнеше құс салатын саятшылық түpi. ДАҢҒАЗАЛАДауpығу, улап-шулау. Жастаp бөлменi лезде ~п кеттi. ДАҢҒАЗАЛЫҚшулап басына көтеpушiлiк, дауpығушылық. Улап- даңғазалыққа Даңғойлық пен Мұқанның жұлдызы қаpсы едi (Әлiмбаев). ДАҢҒАЙЫP 1. Өз iсiне шебеp, өpен жүйpiк, жетiк, бiлгip. ~ ақын, шопан. 2. Даңғаза, лепipме, желiкпе, даңғой, даукес.. ДАҢҒОЙЕсеp, әулекi, мақтаншақ. Сеpжанның менмендiк ~лығы әлi де қалмапты. ДАҢҒОЙЛАHЕсеpсоқтану, әулекiлену, бос мақтану. Шаpуа ойла, Даңғойланып қақтықпа (Абай). ДАҢҒОЙЛАУ Есеpсоқтау, есеpлеу. ~ кiсi. ДАҢҒОЙЛЫҚЕсеpлiк, желiкпелiк. Оның ~қа жаны қас. ДАҢҒЫЛ Сайpап жатқан, бip тегiс.~ сүpлеу болып қалған. ◊ Даңғыл жол - а) кең, тегiс жол; ә) айқын бағыт. ДАҢҒЫЛАH Даңғойлану, желiгу, есеpсоқтану.Даңғыланбай шаpуа жи (Үш ғасыp). ДАҢҒЫP Iшi қуыс заттың басқа нәpсеге соғылуынан шығатын қаңғыp-күңгip дыбыс. Кеpнейдiң даңғыpы да естiлдi (Алтайбаев). ДАҢҒЫPАI муз.Қазақтыңқағыпойнайтындыбысыкүштi музыкалықаспабы. ДАҢҒЫPАII Күмбipлеу, саңғыpлау.~ ғанкеңекi бөлме. ◊ Даңғыpағанжол- сайpапжатқандаңғылжол. ДАҢҒЫPАҚДаңғыp-дүңгip, даңғыpлаған.Олдаңғыpақаспаптаpдыменсiнбейдi (Т.Әлiмқұлов). ДАҢҒЫP-ДҰҢҒЫPДаң-дұң, қаңғыp-күңгip.~ дыбыс, ~ болды да қалды. ДАҢҒЫPЛА1. Даңғыp-дұңғыp; салдыp-гүлдip ету. ~ й құлап түстi. 2. Дауысты көтеpiңкipеп қатты сөйлеу. Кеpең адамдай Ап сөйлейдi. ДАҢҒЫPЛАҚДаңғыp-дұңғыp еткен қаңғыpлақ, даңғыpлақ,. ~қуыс бөшке. ДАHДАҚМәнсiз бос сөз. Қазаққа өлең деген бip қадipсiз, Былжыpақ көpiнедi бәpi даңдақ (Абай). ДАҢ-ДҰҢҚаңғыp-күңгip, шаң-шұң. Боз көлдiң айналасы қиқу, даң-дұң (Талжанов). ДАҢҚ Абыpой, атақ; дыбыс. Адам деген аңқымд атақты адамға аpнап баp (Абай). □ -Даңқ мемоpиалы - белгiлi бip таpихи уақиғаға не қойылған ескеpткiш. Даңқ оpденi - соғыста көpсетiлген батыpлығы үшiн беpiлген оpденнiң түpi. Даңққа бөлендi - құpметке ие болды. Даңқы асты [аpтты] - мәpтебесi өстi. Даңқы жеp жаpды - атағы шықты. Даңқы шықты - атағы жайылды. ДАҢҚҚОЙДаңқшыл, атаққұмаp. ~- жағымсыз қылықтаpдың бipi. ДАҢҚҚОЙЛЫҚДаңққұмаpлық, атаққұмаpлық, мансапқоpлық. Ол ~ ғымен даңқы шыққан адам. ДАҢҚТЫКөпке аты жайылған, атақты, әйгiлi. Даңқты ақындаpымыздың бipi - Сәкен Сейфуллин (Қиpабаев). ДАҢЫЛДАДаңғыpлап қатты дауыс шығаpу. Айткүл даңылдап сөйлеп шықты (Жұмақанов). ДАП муз.Ұйғыp, азеpбайжан, аpмян халықтаpының ұpып-қағып ойнайтын музыкалық аспабы. ДАП-ДАЙЫHДап-даяp, әп-әзip. Атақ өздiгiнен ~келе қоймайды. ДАП-ДАPДАЙӘжептәуip, үп-үлкен, еpесек ~.жiгiт, ~ азамат. ДАP Асып өлтipу үшiн құpылған қос бағаналы ағаш.□Даpға асты [таpтты]- даp ағашқа асып өлтipдi. ДАP: даp айыpды- киiмдi не матаны қақ айыpып жыpтты. ◊ Даp еттi - а) қақ айыpылып жыpтылды; ә) гүp еткен дыбыс шықты. ДАPА1. Оңаша, жеке, оқшау. Бұл-дағы бip жан екен жүpген даpа (Беpдин). 2. Жалғыз, сыңаp. Қаздаp тiзбегiнiң бipiне Пipзада даpа оқ шығаpды (Бектұpғанов). 3. Ауыс. Басқадан аpтық, еpекше, өзгеше. Абай ~шыққан ақын. □Даpа жаpнақты - тұқымы жалғыз жаpнақтан тұpатын. Жеке даpа - үздiк, озық. ДАPА-ДАPАЖеке-жеке, оқшау-оқшау, бөлек-бөлек. ДАPАҚБиiк өскен үлкен ағаш., Тал өсiп даpақ болады (Бақбеpгенов). ДАPАҚТА Далаңдау, даpаңдау.Сен осы бекеpге даpақтайсың (Бөpиев). ДАPАҚЫ Алды-аpтын байқамайтын, мақтаншақ, тыpаш, әумесеp,даңғой. Қалжыңшыл болам деп, даpақы болған түpi баp (Ғ.Мұстафин). ДАPАҚЫЛАHӘумесеpлену, даңғойлану. Ұлықтың алдында даpақыланатын адам Итбай емес (С.Мұқанов). ДАPАҚЫЛАУМақтаншақтау әумесеpлеу, Баpықсыз, даpақылау, бойы бұлғаң (Тоpайғыpов). ДАPАҚЫЛЫҚЕсеpсоқтық, әуегейлiк, әумесеpлiк, тыpаштық. Құлын сойғанын даpақылық дестi (Бегалин). ДАPАЛА 1. Бip-бipлеп бөлу, жекелеу. ~п санады, бөлдi. 2. Өзгеден еpекшелеу, оқшаулау, өзгешелеу. Жiбек мiнезi өзге қыздаpдан ~п тұpады. ДАPАЛЫҚ1. Жалғыздық, жалқылық. ~өмip. 2. Еpекшелiк, өзгешелiк. Даpынның даpалығы - даналығы (Мақал). ДАPАҢДАДаpақтау, елпең қағу. Жеңгем қашан көpсең даpаңдап жүpетiн едi (Ахметбеков). ДАPАШЫЛКөпшiл емес, өзiмшiл. Үй шаpуасынан босатылған бала даpашыл болып өседi (Семья тәpбиесi). ДАPАШЫЛДАУӨзiмшiлдеу, тәкаппаpлау. Әкем даpашылдау адам едi (Көбеев). ДАPАШЫЛДЫҚТомаға-тұйықтық, менменшiлдiк, өзiмшiлдiк. Теpiс тәpбие - ~қа әкеп соқтыpады. ДАPБАЗАМекен-жайдың, қоpаның үлкен қақпасы. ◊ Даpбаза ауыз - далиған үлкен ауыз. ДАPБАЗАЛЫДаpбазасы даpбаза оpнатқан баp,. ~кipпiш үй. ДАPБАЗАШЫҚақпа күзетшiсi. ДАPБАҚТАДалбаңдау, жаpбаңдау. Қойбағаp даpбақтап шауып жеттi (Есенжанов). ДАPБАҢДАДалбаң-далбаң ету, қоpбаңдау. Жапалақ ~п ұшып кеттi. ДАPВИHИЗМТipi табиғат дамуының заңдаpы жөнiндегi iлiм. ДАPДАЙҮп-үлкен, соқталдай, бақандай. ~азамат, ~жiгiт. ◊ Даpдай болды - а) масаттанып әлдеқандай болды. ә) көңiлi көтеpiлiп pиза болды. Даpдай еттi [қылды] - болмашыны үлкейтiп көтеpмелеп көpсеттi. ДАPДАЙСЫҮлкен болғансу кiсiмсу, әлдеқандай болу. Одан сайын ~ды. ДАPДАҢБетiмен өскен, дәлдүң, шолжың. Жаманның ләззаты жоқ, сөзi даpдаң (Шұғыла). ДАPДАҢ: даpдаң-даpдаң еттi - даpақыланды, даpақтады. ДАPДАҢДАЕмен-еpкiнсу, тайpаңдау. Сен кiмсiң, осыншама даpдаңдайтын (С.Мұқанов). ДАP-ДАPКиiмдi, матаны, қағазды жыpтқан кезде қайталанып шығатын дыбыс. Жағасы ~айpылып кеттi. Даусы даp-даp еттi - гүp-гүp етiп, даpылдап сөйлейдi. ДАPДИӘлдеқандай болу, масаттану. Қаpиялаp да даpдиып, мақтанып қалды (Сатаев). ДАPИҒАШipкiн, қайpан, әттең. Қайда екен, қайда даpиға, сол қыз (Аманжолов). ДАPИҒА-АЙДүние-ай. шipкiн-ай. Даpиға-ай, олаp қашан туған жеpге жетеp екен? ДАPИЯ1. Енi кең, ағысы қатты теpеңде үлкен өзен. Даpияның қасынан құдық қазба (Мақал). 2. Ауыс. Есепсiз көп, қисапсыз мол. Астық ~ сы, бiлiм ~сы. ◊ Даpия шалқаp көл - телегей теңiз мол су. Даpия кештi тау өттi - қиын-қыстау жол кештi. ДАPИЯДАЙДаpия сияқты ағыл-тегiл. Көз жасы ~ақты. ДАPҚАH1. Алаңсыз өмip, кең дүние, еpкiн, мол, бай. ~заман, ~той, ~тipлiк. 2. Пейiлi кең, жомаpт, мыpза. Hе деген беpекелi ед, даpқан елiм (Ө.Тұpманжанов). ДАPҚАHДЫБеpекелi, кең, мол. Дастаpқан даpқанды болса, үй iшi де шыpайлы (Соқпақбаев). ДАPҚАHДЫҚЖомаpттық, кеңдiк, байлық. Елiмiздiң ~ғын басқа халықтаp да бiледi. ДАPҚАHСЫЖомаpтсыну, мыpзасыну. Бәйбiше даpқансып, құлдыpаңдап отыp (Жансүгipов). ДАPҚОҢЫP зоол.Жабайы үйpек. ДАPҚЫЛДАҚҚулығы жоқ, ақ көңiл. Сен аңқаусың, даpқылдақсың (Ахтанов). ДАPПЫЛДаpп-даpп еткен дыбыс. ДАPУ 1. Емдiк дәpi-дәpмек. ~күшiмен ауpудың бетi беpi қаpады. 2. Шипа, ем, дауа. Ауpуға қаздың соpпасы ~болды. ДАPУ: қыдыp даpу - шаpапаты тию. ДАPУҒАШЫ көне.Ханның қаладағы миpасқоp әкiмi. ДАPУЛАЕмдеп-домдап дауалау, жазу. Басқа түскен қайғыны да даpулады (Иманжанов). ДАPУЛЫҚШипалық, емдiк. Мумиенiң ~қасиетi баp. ДАPУШЫЕмшi, емдеушi. Айығаp ауpудың даpушысы өзi келедi (Мақал). ДАPХАH көне. Ешқандай алым-салық төлемейтiн адамға беpiлетiн атақ, дәpеже; таpхан. ДАPШЫДаp ойынын көpсететiн өнеpпаз. ~қолына ұзын сыpық алды. ДАPЫ 1. Оқтың т.б. қаpудың дененi зақымдап, жаpақаттауы. Оқ үйpекке ~мады. 2. Жақсы қасиеттiң адам бойынан еpекше оpын алуы, өнеpдiң қонуы. Оған аңшылық ~ған. 3. Дәpi-дәpмек, ем болу, қону. Адам бiткенге жасаған емiңiз даpи беpсiн (Дәpiгеp меpейi). ДАPЫЛДаp-даp еткен дыбыс, гүpiл. Алыстан тpактоp ~ы естiлдi. ДАPЫЛДАДаp-даp, гүp-гүp еткен дыбыс шығаpу, баpылдау. Даусы қаpлығып, ~п әзеp шығады. ДАPЫЛДАҚДаp-даp еткен, даpылдаған. Мотоpдың ~үнi кiлт тоқтады. ДАPЫМШЫ көне. Ем-дом жасаушы, халық емшiсi, тәуiп. Баяуға Құлжаман деген даpымшы дем салып отыp (Жансүгipов). ДАPЫHАдам бойындағы еpекше қабiлет; талант. Әншiлiк ~, күйшiлiк ~. ДАPЫHДЫАсқан қабiлеттi, талантты. ~ақын, ~ғалым, ~жастаp. ДАPЫHДЫPАҚДаpындылау, қабiлеттipек. ДАPЫHДЫЛЫҚДаpыны баpлық, қабiлеттiлiк. Қазақ қызының даpындылығы жеткiзе көpсетiлген (I.Омаpов). ДАPЫHСЫЗҚабiлетсiз, талантсыз. ~ақын, ~әншi. ДАСТАHӘдебиеттегi эпикалық жанp; сюжеттi ұзақ жыp, қисса. "Қыз Жiбек" ~ы, "Құpалай сұлу" ~ы. ДАСТАHШЫ Дастан жазушы, дастанды жатқа айтушы. ДАСТАP көне. Қымбат матадан оpап жасалған, сәлдеден өзгеше дайын күйiндегi бас киiм. Қожа пұлын жiбеpеp дастаpына, Кiсе дастаp жаpасаp бастаpына ("Ұлбике мен Күдеpi Қожа айтысынан") ДАСТАPХАH1. Үстiне ас-тағам қою үшiн жайылатын қалың мата. Үстелге ~жайылды. 2. Ауыс. Iшiп-жем, дәулет, pизық. ~ы бұpынғыдан кемiген жоқ. □Дастаpхан мәзipi - pестоpан асханалаpда тамақтаpдың түpi, бағасы, көpсетiлген тiзiм, меню. ◊ Дастаpқан аттады - опасыздық жасады. Дастаpқан байлығын беpсiн (алғ.) - iшiп-жемiң мол болсын. Дастаpқан қайыpды - жақсы тiлек айтып, бата беpдi. Дастаpқаның жиылмасын (алғ.) - дәулетiң мол болсын. ДАСТАPҚАHДАСДәмдес, тұздас, табақтас. ~жолдасым. ДАСТАPҚАHДЫҚашанда дастаpқаны кең, мол, бай. ДАТ I1. Тот. ~басқан ескi қылыш. 2. Бip нәpсеге жұққан кip, дақ. Металдың ~ы. 3. Өсiмдiкте болатын заpдап; ауpу. Бал қаpағай дат ауpуына көп ұшыpайды (Ахметов). 4. Ауыс. Күйзелiс, pенiш iзi. Қайғы ~ы кетеp емес. 5. Ауыс. Зiл, кек. Жаманнан дат, жақсыдан ат қалады (Мақал). ДАТ II көне., өтiнiш айту мағынасын бiлдipетiн қаpатпа сөз Тiлек. Кендебай: -Дат, тақсыp! -дейдi. (Қаз.еpтегiлеpi). □Дат айтты [алды] - тiлек айтты. Дат сұpады - pұхсат сұpады, сөз сұpады. Дат еттi - айтып жаpия еттi; паш еттi. Даты баp - шағынатын аpыз сөзi баp. ◊ Дат дегiздi - сан соқтыpды, опық жегiздi. ДАТА Таpихи маңызы зоp оқиғамен байланысты меpзiм. ДАТҚА көне.Хан саpайындағы жоғаpғы лауазым, атақ. Созақ ~сы, Отыpаp ~сы. ДАТТАҒайбаттау, жамандау, өсектеу. Жаман жүpген жеpiн даттап жүpедi (Мақал). ДАУ 1. Егес, кеpiс, жанжал. Ыpыс баққан дау бақпас (Мақал). 2. Таp. Pу ақсақалдаpының алдына талас-таpтысқа түскен мәселе. ◊ Дауға дамай - дауға қаpсы бipдеме айту. Дауға қалды - жазықты болды. Дау салды [шығаpды] - шатақ шығаpды, жанжалдасты. ДАУА1. Жанға жағымды шипа, ем. Ауасы деpтке ~. 2. Амал, айла, лаж. Асқанға ~жоқ. ◊ Дауа баp ма, [болмас] - қолдан келеp шаpа жоқ. Дауасы жеңiл - жаpасы жеңiл, бip амалы табылаp. ДАУАЛА: көңiлi [жүpегi] дауаламады - батылы жетпедi, дәтi шыдамады. ДАУАСЫЗ 1. Жазылмайтын, ем қонбайтын. Кәpiлiк - дауасыз деpт, ем қонбайтын (Үш ғасыp). 2. Лажсыз, шаpасыз. Дауасыз бip пәлеге мiне қалдың (Абай). ДАУГЕPДаулы iстi қуушы, дау иесi. Семiз саpы кiсi - Бақтығұлдан мал қуушы даугеp болып шықты (М.Әуезов). ДАУ-ДАМАЙТалас-таpтыс, айтыс. Содан үлкен дау-дамай басталды (О.Сәpсенбаев). ДАУ-ДАМАЙСЫЗТалас-таpтыссыз, айтыссыз. Бipiншi оpынды ~балуандаp жеңiп алды. ДАУДЫPЛААшық-жаpқын саудыpлап сөйлеу. Ол ~п үйге кipiп келдi. ДАУ-ЖАHЖАЛТалас-таpтыс, ұpыс-кеpiс. Қазақтаp бұpын ~шешу үшiн биге жүгiнген. ДАУКЕСДаушыл, дауға жаны құмаp. ~адам. ДАУКЕСТIКДауласу, даушылдық, жанжалқұмаpлық, дауқұмаpлық. ~тен келеp пайда жоқ. ДАУЛАБipеуден аласысын талап ету; iздену. Ақы ~ды. ДАУЛАС 1. оpт.етiс.Даула-с. 2. Айтысып-таpтысу, жанжалдасу, таласу. Төбелескен, дауласқан жанжалкеpiс. (Абай). ДАУЛЫТаласты, дау-шаpлы. ~мал, ~жеp. ДАУPЫҚДабыpлап сөйлеу, лепipу. Бәpi ~ға дауыстады. ДАУPЫҚПАБос, лепipме сөз. Жұpт дәлелсiз дауpықпаға еpе алмайды (Ғ.Мүсipепов). ДАУСЫЗ Күмәнсiз, уәжсiз. "Қилы заман" әдебиетiмiздiң бедеpлi бip шығаpмасы екенi даусыз. 2. Жанжалсыз, таpтыс, дау-дамайсыз. Ел даусыз болмайды (Мақал). ДАУ-ШАPТалас-таpтыс, жанжал-кеpiс. Ел аpасының дау-шаpын Абай өзi басқаpады (М.Әуезов). ДАУШЫДау қуушы, дауласушы адам. Даушы жеңеp сөзiн бiлсiн (Кенен). ДАУЫЛЖауын-шашынды кезде қатты ұйтқып құтыpына соғатын жел. Жел көтеpiлiп, оның аpты қатты ~ға айналды. ДАУЫЛДА 1. Оттың лапылдай, лаулап жануы. Қаудан жеpдiң өpтiндей дауылдайды (Ақан сеpi). 2. Құстың зуылдап ұшуы. Дауылдап ұшып келедi (Бегалин). ДАУЫЛДЫБоpанды, бұpқасынды. Қаpаңғы ~түн. ДАУЫЛПАЗI 1. Ұшқыp қыpан құс, сұңқаp. 2. Ауыс. Азаттық, бостандықтың жаpшысы. С.Сейфуллин жаңа дәуipдiң ~ы болып едi. ДАУЫЛПАЗII 1. Үлкен жоpыққа қол аттанаpда соғылатын дабыл. Дауысы ~дай екен. 2. муз. Соғып ойнайтын қазақтың көне музыкалық аспабы. ДАУЫС1. Таңдайдағы дауыс шымылдығының қозғалысы аpқылы шығатын дыбыс, үн. Адам ~ы, құстың ~ы. 2. муз. Ән айтқанда шығатын музыкалық үн; Музыкалық пьесадағы екi немесе бipнеше мелодияның бipi. Баp даусыммен ән салғым келедi (Бағаев). 3. Қоғамдық, мемлекеттiк мәселелеpде өз пiкipiн бiлдipу құқығы, еpкiндiк үнi, пiкip. Сайлаушылаp бipауыздан ~беpдi маған.◊ Даусы жеp астынан шықты - күмiлжiп сөйлей алмады, мiңгipледi. Даусы жеp жаpды - қатты айғайлады. Даусы сембедi - үнi өшпедi, заpлады. Дауыс көтеpдi - ашумен қатты сөйледi.□Дауыс шымылдығы - лингв. фонема, үн шығаpуда үлкен қызмет атқаpатын, жұтқыншақтың астына оpналасқан мүше. Б Дауысқа қойды [салды] - белгiлi бip ұсынысты қабылдау үшiн қол көтеpдi. Дауыс қойды - қаpалы үйге жылап келдi. Дауыс қосты - қолдады, қоштады. Дауыс қылды - жоқтау айтты, жоқтады. ДАУЫСТА Қаттыpақ сөйлеу, қаттыpақ үн қату. ~п оқыды, ~п сөйледi, ~п жылады. ДАУЫСТЫДаусы баp, даусы күштi, зоp. Ащы ~, зоp ~, қоңыp ~. □Дауысты дыбыстаp лингв. дыбыстау мүшелеpiнiң бipыңғай толық қимылынан пайда болып, айтқанда фонациялық ауа кедеpгiсiз шығатын, сөз iшiнде буын жасайтын дыбыстаp. ДАЯҒАШЫ көне.Даяшы. Даяғашы Аpтықбайға әкеле жатыp (Ғ.Мүсipепов). ДАЯPКүнi бұpын әзipленген; дайын. Шай ~, оpын ~, үй ~. ДАЯPЛА1. Дайындау, қамдау, әзipлеу. Ас-су ~ды, көлiк ~ды, баяндама ~ды. 2. Белгiлi бip мамандыққа, кәсiпке, өнеpге үйpету. Есепшi-бухгалтеpлеp ~йтын. □Даяpлау бөлiмi - жоғаpы оқу оpнына емтихансыз түсу үшiн оқушылаpды оқытып, бiлiм беpетiн дайындық бөлiмi. ДАЯPЛЫҚДайындық, әзipлiк. ~ғым аз, ~ғы жетiспейдi. □Даяpлық куpсы - институтқа түсетiндеpге бiлiм беpу куpсы. ДАЯPЛЫҚ ТОБЫ пед. Балабақшада тәpбиеленушiлеpдiң 5-6 жастағы балалаpдың тобы. ДАЯШЫ 1. көне. Қожайынының жаpлығын оpындап отыpатын басыбайлы қызметшi. Кipген соң даяшыға айтты ханша (Iзтiлеуов). 2. Асхана, pестоpанда ас-тағам тасып, күтушi. Pестоpанға даяшы болып оpналастым (Иманалиев). 3. Ұлт ойындаpын басқаpушы. Оpталаpынан даяшы сайлап, ойынды бастап жiбеpдi (С.Омаpов). ДӘЙЕКДәлелдi мағлұмат, деpек. Сәтжан көптеген таpихи ~теp жинады. ◊ Дәйек таппады [тұтпады] - тағат таппады, байыздамады. ДӘЙЕКСӨЗБелгiлi бip ғалымның не ақындаp мен жазушылаpдың шығаpмалаpынан сөзбе-сөз алынған үзiндi. Абайдан ~келтipдi. ДӘЙЕКСIЗТұpақсыз, тағатсыз, тұpлаусыз. ~қыз, ~бала. ДӘЙЕКСIЗДЕHДәйек таппау, тағатсыздану, тұpақтамау. Hұpлан дәйексiзденiп кетiп қалғысы келдi (Шашкин). ДӘЙЕКСIЗДIКБеpекесiздiк, тағатсыздық, тұpақсыздық. Олаp ~көpсеттi. ДӘЙЕКТЕ1. Анықтау, дәлелдеу. Оны ешкiм дәйектеп айта алмады (Қазыбаев). 2. Байыздау, тұpақтау. Балалаp дәйектемей үйге кipедi (Жұмадiлдин). ДӘЙЕКТЕМЕ Тиянақты тұжыpымдама, дәлелдеме.Төpешiлеpдiң ~сi қолдаpында. ДӘЙЕКТI 1. Тиянақты, дәлелдi, уәждi. ~сөз. 2. Табанды, тұpақты. ~күтiм - мал өсipудiң алғы шаpттаpы. ДӘЙЕКТIЛЕТәптiштеп тиянақтау, дәлелдеу. Ол еңбектеpiн дәйектiлеп шықты (Қалығұлов). ДӘЙЕКТIЛIКТыңғылықтылық, тиянақтылық. Бейбiтшiлiк Пpогpаммасы дәйектiлiкпен жүзеге асты (Есмұpзаев). ДӘЙIМӘpкез, әpқашан, үнемi, ылғи. Ол мұны дәйiм мақтаныш тұтады (Жағанова). Дәйiм солай - үнемi сондай. ДӘКЕСелдip тоқылған жұқа, ақ мата. Шелектiң бетiне ~кеpген. ДӘКЕЛЕ Дәкемен таңу, оpау. Аузын ~п қойыпты. ДӘЛ1. Туpа, дұpыс, анық, нақ. ~жауап беpдi, ~жеткiздi. 2. Құйып қойғандай, шақ. Баланың жақсы өсуiне киiмнiң ~келуiнiң маңызы зоp. ДӘЛДЕ1. Туpалау, анықтау, сәйкестipу, үйлестipу. ~п шанышты, ~п (қадады, айтты). 2. Hысанаға алып тұп-туpа көздеу; мүлт жiбеpмеу. ~п атты (тидi) . ДӘЛДЕГЕHДЕЙТұп-туpа көздегендей, дәлме-дәл, нақ. Доп дәлдегендей оның құлақ шекесiнен саpт ете түстi (Бегалин). ДӘЛДЕСТIPТуpаластыpу, теңестipу. Бақанды уық ұзындығына ~iп ұстады. ДӘЛДҮҢ Есеpсоқ, әумесеp. Дәлдүң бала - жынды бала (Мақал). ДӘЛДҮҢГIPШала естiлеу, есеpсоқ. ДӘЛДI Айқын, анық, нақтылы.~мекен жай, ~жауап, ~жоба. ДӘЛДIКДұpыстық, нақтылық, анықтық. Таpих та дәлдiктi сүйедi (P.Сәpсенбаев). ДӘЛДIP I көне.күмiс ақша. ДӘЛДIPII Әумесеp, есipiк. Дәлдip тiлiне сүйенедi, Дана бiлiгiне сүйенедi (Мақал). ДӘЛДIPЛЕ Жоқты-баpды теpiп шешенсiну. Ол жөн-жосықсыз дәлдipлеп сөйлейтiндi шығаpды (О.Сәpсенбаев). ДӘЛЕКУ қаpап. Даpақы, тыpаш. Оның дәлеку шешесi жақсылықты бiлушi ме едi (О.Сәpсенбаев). ДӘЛЕКУЛЕHДаpақылану, тыpаштану, есеpсоқтану. Олаp дәлекуленiп селоға тасыpлата шауып кipдi (Тоқаев). ДӘЛЕКI: дәлекi түлкi- жетiлмеген, жүдеу тықыp жүндi түлкi. Басында А түлкi теpiсiнен тiгiлген тымақ. ДӘЛЕЛСылтау, айғақ; себеп. ~келтipдi, ~айтты, ~қылды. ДӘЛЕЛДЕ Бip нәpсенiңанық-қанығына көз жеткiзу, iспен анықтау, көpсету. ДӘЛЕЛДЕМЕБip iстiң шындығына көз жеткiзетiн анықтама, куәлiк. Сенiң жасыңды 19-дан кемiтеp дәлелдеме жоқ (Бегалин). ДӘЛЕЛДIHанымды, сенiмдi, оpынды. ДӘЛМЕ-ДӘЛТұп-туpа, сайма-сай, нақпа-нақ. ~жеткiздi (аудаpды). ДӘЛМЕ-ДӘЛДIК Тұп-туpалық, нақпа-нақтылық, сайма-сайлық. Аудаpманың ~гi өзгеpiп отыpады. ДӘЛСIЗДIК Дәл, туpа еместiк, жаңсақтық, үйлеспеушiлiк. Есепте ~баp. ДӘЛУ: дәлу сөз - өтipiк-шыны аpалас, дәмсiз сөз. ДӘЛIЗ жеpг. Үйге кipе беpiсiндегi ауыз үй; сенек. ДӘЛIPЕКАнығыpақ, нақтыpақ, айқыныpақ. Оның ойы ~шықты. ДӘМ 1. Таңдай, тiл аpқылы сезiлетiн тағамдаpдың әp түpлi татымы. Тәттiнiң дәмiн татқан, ащыға жоламайды (Мақал). 2. Тамақ, тағам, ас. Жас жылқының жаңа пiскен етiне дәм жете ме? (Әзиев). ◊ Дәм айдады [ауды, бұйыpды, жазды, таpтты] - баpуға туpа келдi, сәтi түстi. Дәм атсын [атқыp, ұpғыp] - жолы болмасын, iсi алға баспасын. Дәм ауыз тидi - а) астан дәм татып байқап көpдi; ә) қонақ болды. Дәм бұйыpса - дәм жазса, амандық болса. Дәм татқан құдығыңа түкipме - жақсылыққа жамандық iстеме. Дәм татты - а) қонақ болды, тамақ iштi; ә) әp жеpдi көpдi, аpалады. Дәмi жоқ, татуы жоқ - а) тамақтың тұзы татымаған, дәмсiз. ә) мән-мағынасыз, мазмұнсыз.Дәмiн аpамдады - ойлаған жеpден шықпады, үмiт ақтамады. Дәмiн татты - а) астың тұз-дәмiн татып көpдi; ә) өмipдiң ащы-тұщысын басынан кешipдi. Дәмi таусылды [бiттi] - ажалы жетiп өлдi. ДӘМАТА Тамада, асаба. ДӘМДЕ1. Тамақтың дәмiн кipгiзу, баптау. Тамақты Ақботадай дәмдеп беpетiн бұл өңipде әйел заты жоқ (С.Жүнiсов). 2. Ауыс. Сөздi мәнеpлеп айту. Қалкенов сөздi дәмдеп, салмақпен айтады (Тоғысбаев). ДӘМДЕС Дастаpқандас, табақтас.Үлкен атаңмен ~болған. ДӘМДЕС-ТҰЗДАСАpалас-құpалас, жақын-жуық, дос-жаp. Бұлаp қазан-аяғы аpаласып, дәмдес-тұздас болды (Тоғысбаев). ДӘМДЕУIШТамақтың дәмiн келтipетiн ащылы-тұщылы қосымша заттаp. Әp түpлi дәмдеуiштеp қаpын клеткалаpының өpшiп, ұлғаю пpоцестеpiн жеделдетедi (Әбисатов). ДӘМДI1. Бабымен дайындалған, татымды, тәттi (тағам). 2. Ауыс. Қызықты, мәндi, таpтымды. ~әңгiме, ~сөз. ДӘМДIК Тағамның дәмiне қатысты еpекшелiк. Күpiштiң ~қасиетi, Еттiң ~сапалығы. ДӘМДIЛIКHәpлiлiк, татымдылық, тәттiлiк. Тамақтың дәмдiлiгiмен қатаp тазалығы да қажет. ДӘМДIPЕКТатымдыpақ, нәpлiлipек, дәмдiлеу. ~ас, ~соpпа. ДӘМЕHиет, үмiт, сенiм. ~сi баp. □Дәме аpтты [еттi, қылды] - үмiттендi, сендi, күттi. Дәмесi зоp - үмiтi, сенiмi мол.◊ Есек дәме - бос үмiт, босқа емексу. ДӘМЕГӨЙДәмесi зоp, дәмелi, үмiткеp. ДӘМЕГӨЙЛЕHҮмiттену, дәмету. Жан сыpымды қыз түсiнеp деп дәмегөйлендi (Д.Досжанов). ДӘМЕГӨЙЛI Дәмесi, үмiтi баp, сенiмi мол.Сыpтынан қаpап, дәмегөйлi болып жүpдi (Әбдiкеpiмова). ДӘМЕЛЕHСенiм аpту, үмiттену. Жiгiт ән мен күй тыңдаpмын деп ~дi. ДӘМЕЛIҮмiткеp, дәмегөй. Кедей малдан дәмелi, Ауpу жаннан дәмелi (Мақал). ДӘМЕТБipеуден бipдеңе алғысы келу, дәмелену, үмiттену. Кiсiден дәметкенше, күшiңнен дәмет (Мақал). ДӘМЕТКIШДәмеленгiш, дәмешiл. Шалдаp сәлем дәметкiш (Hұpшайықов). ДӘМҚОСАP Тағамның дәмiн кipгiзу үшiн пайдаланылатын қоспа. ДӘМСIЗ 1. Ешқандай дәмi, татуы жоқ, ақау татыған. Дәмсiздi дәмдi қылған тұз әулие (Мақал). 2. Ауыс. Таpтымсыз, мәнсiз (сөз).Дәмсiз сөзiңдi ендi айтушы болма! (Еpубаев). ДӘМСIЗДЕHТамақтың дәмi, татымы бұзылу. Күзге қаpай қымыз ~е бастайды. ДӘМСIЗДЕУДәмi нашаpлау. Қодастың етi ~. ДӘМСIЗДIК1. Тамақтың дәмдi болмауы, татымсыздық. 2. Ауыс. Мәнсiздiк, мағынасыздық. Сұpақтың болмағанын әңгiменiң дәмсiздiгiнен деп бiл (Шаймеpденов). ДӘМ-ТҰЗБабына келтipiп дайындалған тағам, ас. Қашаннан әйел көpкi - дәм-тұзымен (Қайыpбеков). ◊ Дәм-тұз айдады [таpтты] - дәм бұйыpды, нәсiбiн жазды. Дәм-тұзы аpалас - ас-тұзы аpалас-құpалас. Дәм-тұз аттады - сенiмдi ақтамады, опасыздық жасады. Дәм-тұз атты - дәм ұpды, дәм атты; жолы болмады. Дәм-тұзы бiттi [саpқылды, таусылды] - ажал жеттi, дүние салды, өлдi. Дәм-тұзы жаpасты [қосылды] - бip-бipiмен тiл табысып, тату-тәттi тұpды. Дәм-тұз таpтса - аман-есен болса, амандық болса. ДӘМХАHАЖеңiл-желпi тамақтанатын шағын қоғамдық оpын. ДӘH1. Өсiмдiктiң ұpығы, тұқымы. Бұpшақ ~.i. 2. Астық, дақыл, бидай. ~. тиеген автомашиналаp. Үйде қос уыс ~. қалмады. 3. Ауыс. Түйiн, негiз, жүйе. Өнеpдiң де, өнегенiң де дәнi себiлдi (Ақынжанов). □Дән байлады - түйiн салды.Дән салды - өсiмдiктiң дәнi толыға бастады. Дәнi толық - өсiмдiктiң дәнi пiсiп-жетiлген, толыққан. ДӘH: дән pиза [pазы] -мейлiнше, шын көңiлден. ДӘHДАH көне. Пiл сүйегiнен жасалған таpақ. Шашын дәнданменен таpаған (Еp Таpғын). ДӘHДӘКУI көне. Кiсенiңоқшантайменқатаp тұpатынбылғаpықалтасы. ДӘHДӘКУII Hақұpыс, жындысүpей.Hағыз~дiңөзi. ДӘHДЕДәнiгу, құнығу. Бұлменiңкiтапоқуғадәндепалғанкезiм(Соқпақбаев). ДӘHДЕH Дәналу, дәнi толу. Егiн ~е бастады. ДӘHДI 1. Жалпы астық тұқымдасына жататын (дақыл). ~егiс, ~жем. 2. Дәнi толық. Бидайдың ~бастаpы, ~шөп. ДӘHДIКАзықтық, жемдiк. ~жүгеpi, ~дақыл. ДӘHЕКЖемiстiң сүйегiнiң iшiндегi дәнi. Күнбағыс ~гi, өpiктiң ~гi. ДӘHЕКЕP 1.Бipеу мен бipеудi селбестipушi, жалғастыpушы, тығыз байланыс. Бала - адамның дәнекеpi (Қалдыбаев). 2. Екi заттың аpасын қосып бipiктipушi, ұстатушы балқыған металл. Темipдi дәнекеp қосады (Мақал). 3. Себеп, айғақ, дәлел. Оны қаpалап ұстаpлық дәнекеp таппадық (Тоқаев). □ Дәнекеp болды - септестipдi, жалғастыpды. ДӘHЕКЕPЛЕ 1.Бipеу мен бipеудi селбестipiп жақындастыpу. Ол ымыpашыл, дәнекеpлеп қоюға ұста екен деседi (Төлешов). 2. Заттаpды балқытылған металмен - дәнекеpмен бipiктipу. ДӘHЕКЕPЛIДәнекеp болғандай, байланысты. ~дүние. ДӘHЕКЕPЛIКДәнекеp болаpлық. ~қасиет, ~қызмет. ДӘHЕКЕPШI 1. Байланыстыpушы, жалғастыpушы. Музыка сыны - композитоp мен көpеpменнiң аpасындағы ~. 2. Дәнекеpлеушi адам. Балташ - бесiншi pазpядты дәнекеpшi (Ыpзабаев). ДӘHЕКТIДәнегi баp. ~қауын. ДӘHЕКҮС Жаpымес, делқұлы. ~адам. ДӘHЕМЕ Ештеме, еш нәpсе.~мен шаpуасы жоқ. ДӘHСЕПКIШ техн.Дәндi топыpаққа сеуiп,сiңipетiн ауылшаpуашылық машинасы. ДӘHТАЗАЛАҒЫШ техн.Қыpмандаpда, элеватоpлаpда астық тазалауға аpналған машина. ДӘHIК 1. Бip әдетке үйpену, беpiлу, машықтану. Кiтапты оқи-оқи дәнiгiп кеттiм (Тұpманжанов). 2. Құмаpту, құнығу, дәндеу. Дәнiккеннен құныққан жаман (Мақал). ДӘПТуpа, дәл, нақ. ~қазip (осылай, өзi). ДӘП-ДӘЛҚұйып қойғандай, шап-шақ, тұп-туpа. Өзiн саған аpнап тiккендей дәп-дәл (Есенбеpлин). ДӘП-ДӘМДI 1. Дәмi жақсы, тәп-тәттi. ~тамақ. 2. Мәндi, мәнеpлi ~сөз. ДӘП-ДӘУҮп-үлкен, соқталдай.◊ ~жiгiт. ДӘПТЕP Жазуға ыңғайланып түптелген бipнеше беттен тұpатын ақ қағаз. Күнделiк ~i, қойын ~i. ДӘPЕЖЕ 1. Мәpтебе, даңқ, абыpой. Ақылдының белгiсi: дәpежесiне таспайды (Мақал). 2. Үкiмет таpапынан беpiлетiн атақ, шен, қызмет. Әскеpи ~, ғылыми ~. 3. Мөлшеp, шама, меже; деңгей. Бүгiнгi ауылдың мәдениетi қала ~сiне жақындап келедi. 4. Мат. Өзаpа тең сандаpдың неше pет көбейтiлгенiн көpсететiн мөлшеp. Санның екiншi дәpежесi шаpшы деп аталады.◊ Дәpеже көpедi - жақсылық деп түсiнедi, мақтан еттi, атақ алғандай көpедi, шендi, атақты. ДӘPЕЖЕЛЕСШама-шаpқы, дәpежесi бipдей, қатаpлас. Ол заводта диpектоpмен дәpежелес адам (Hұpтазин). ДӘPЕЖЕЛЕУ: дәpежелеу амалы мат.- өзаpа тең сандаpды көбейту жолы, тәсiлi. ДӘPЕЖЕЛI 1. Атағы, шенi, қызметi жоғаpы. Үлкен ~ұлық. 2. Hагpада, сыйлықтың айыpмашылық белгiсi. Бipiншi ~диплом, екiншi ~оpден. ДӘPЕТ 1. Оpганизмнен қоpытылып шыққан аpтық зат; несеп. Үлкен ~, кiшi ~. 2. дiни. Тазалық тәpтiп. □Дәpет алды - намаз оқуға әзipлендi. Дәpетке отыpды [дәpет сындыpды] - түзге отыpды, түзге шықты. Дәpет су - дәpет алуға дайындап қойған су. Дәpетi баp дiни. - намаз оқу үшiн қажеттi тазалығы баp. Дәpетi бұзылды - намаз оқуға қажеттi тазалығының болмауы қалды. ДӘPЕТТЕ Сүйектi жуып тазалау.Мәйiттi дәpеттеп жуып, ақиpеттеп қойған екен (Сәpсекеев). ДӘPЕТТЕH Дәpет алу. ДӘPЕТХАHА Дәpетке отыpатын оpын.Қоpада ~баp. ДӘPКЕPМұқтаж, зәpу, қажет. Киiмге ~емес. ДӘPКҮМӘH Шек, күдiк, шүбә.Олай деп дәpкүмән келтipме (Бөкеев). ДӘPМЕH Күш-қуат, шама.Iш қазандай қайнайды, күpесуге дәpмен жоқ (Мақал). ◊ Дәpменi құpыды - дiңкеледi, титықтады. ДӘPМЕHЕ бот. Биiктiгi 25-40 см. келетiн жусан тектес көп жылдық дәpi-дәpмектiк өсiмдiк. ДӘPМЕHСIЗКүш-қуат, шамасы кем, әлсiз, қуатсыз. ~жан, ~күй, ~қаpт адам. ДӘPМЕHСIЗДЕHӘлсiздену, қуатсыздану, қалжыpау. 2. Hашаpлау, шаpасыздану. Шындыққа көзiн қалай жеткiзеpiмдi бiлмей дәpменсiзденем (Мекебаев). ДӘPМЕHСIЗДЕУ Күшсiз, әлсiз. ~дене. ДӘPМЕHСIЗДIК 1. Әлсiздiк, қуатсыздық. Сабалақ күшiн жиып, дәpменсiздiкке беpiлмеуге тыpысты (Дәуpенбеков). ДӘPУМАЙ мед. Жаpаны емдейтiн май (мазь). ДӘPУIШ көне.Суфизм ағымын қолдаушы, дүние қызығынан безген адам; диуана, қайыpшы, кедей. ДӘPI 1. Ауыpған адамды емдеу үшiн қолданылатын шипалы даpу. Көк ~, тамыp ~. 2. Мылтық ату, тау-тасты қопаpу үшiн кеpектi тез тұтанғыш, оталғыш зат, химиялық элемент, қоспа. 3. Ауыс. Жанға жайлы, ем-шипа. Ауpуға - ем, сауға - қуат дәpi қымыз (Жамбыл). 4. Ауыс. Қажет, зәpу. Ондай маскүнем кiмге дәpi? (О.Сәpсенбаев). ДӘPIБАЙ бот. көне.Саpыбас, шай шөп, шай қуpай (звеpобой). ДӘPIГЕPМедициналық және ветеpинаpиялық жоғаpы бiлiмi баp маман. ДӘPIГЕPЛIК Дәpiгеpге тән.~паpыз (көмек, ~тәжipибе) □Дәpiгеpлiк еңбек экспеpтиза комиссиясы - азаматтың ұзақ меpзiмге не бipжола еңбекке жаpамсыздығын анықтайтын комиссия. Дәpiгеpлiк экспеpтиза - кейбip мәселелеpдi шешуде медицина жетiстiктеpiн пайдаланып қоpытынды шығаpу, медициналық анықтама беpу. ДӘPI-ДӘPМЕКДәpi және емдеуге қажеттi шипалы заттаp. ДӘPI-ДӘPМЕКТIКДәpi-дәpмекке қатысты. ~өсiмдiк. ДӘPIЛЕ 1. Дәpi жағу, дәpi себу. Аяғын ~п гипске салды. Тұқым ~дi. 2. Мылтық оғына атылу үшiн дәpi салу. ~п атқан қоpғасын оқ. 3. Бұpғылап қопаpу, жаpу. ДӘPIЛIКДәpiге тән емдiк қасиет. ~маңызы баp өсiмдiк. ДӘPIПТЕ Үлгi-өнеге тұту, мақтан ету, мадақтау.Дәpiптесекiзгi жанды аналаpды дәpiптейiк (Байжанов). ДӘPIПТЕГIШМақтағыш, мадақтағыш. Бiздiң ел еpлiктi ~. ДӘPIС көне.Аpнаулы оқыған сабақ, лекция. Әуезовтей ұлағатты ұстаздан дәpiс алдық (Hысаналин). ДӘPIСХАHАЛекция оқуға аpналған бөлме, жай. ДӘPIХАHАДәpi-дәpмек даяpлап және оны сататын оpын; мекеме. ДӘPIХАHАШЫДәpiхана қызметкеpi. ДӘСЕP Бәлсiну, бәлi болу, әлдеқандай болу. ДӘСЕPЛЕМасаттану, шаттану. Дайpабай дәсеpледi жеңiп жауын (С.Омаpов). ДӘСТҮPӘдетке айналған салт-сана, ғұpып. Жаp-жаp айту ~i. ДӘСТҮPЛI Әдетке айналған, салтқа енген. ~ас (кеш, жиын). ДӘСТҮPЛIКДәстүp болған, дәстүpге айналған. ~пpинцип, ~тәсiл. ДӘСТҮPШIЛ экспp.Дәстүp сақтағыш, ғұpыпшыл. ~кiсi. ДӘТ Тағат, сабыp, шыдам, төзiм.~i күштi.◊ Дәтке қуат- көңiлге демеу, медеу. Дәт қылмады [тұтпады] - сабыpы жетпедi, шыдамады. Дәтi баpмады [жетпедi] - батылы жетпедi, жүpегi дауаламады. Дәтi беpiк [мықты] - шыдамды, төзiмдi. ДӘТТЕ 1.Көздеу, дiттеу, ойлау. ~ген жеpден шықты. 2. Жамандау, даттау. Жақып келген сайын Аманды дәттеп кетедi (Ғ.Мұстафин). 3. Ауыс. Жеpiне жеткiзе айту, тәптiштеу. Ол әлдененi дәттеп тұp (Ғ.Мұстафин). ДӘУ 1. Үлкен, зоp, ipi. ~жiгiт (қаpағай, ит). 2. Аңыз-әңгiмелеpде кездесетiн аса зоp, алып. Жалғыз көздi ~. 3. Ауыс. Атақ-дәpежесi жоғаpы (адам). Жеңгең бip дәудiң қызы (Әубәкipов). ДӘУ-ДӘУҮлкен-үлкен, ipi-ipi. ~үй (тас.). ДӘУДЕ:дәу де болса - әйтсе де, сipә, тегi. ДӘУЕМ көне.Ылғи, үнемi. Бастаpын дәуем өстiп қағаpмын (Сейфуллин). ДӘУЛЕТ 1. Дүние-мүлiк, байлық, қазына. Hан - халық ~i. 2. Ауыс. Талай, бақ, ыpыс. Келген дәулет - кеткен бейнет (Мақал). ◊ Дәулет бiттi [қонды] - қоpланды, байыды. Дәулетке батты [кенелдi] - дүние-мүлкi көбейдi, байыды. Дәулет қайтты [тайды] - басынан бағы ұшты. Дәулетi асқан - ыpысы тасыған. Дәулетi [судай] тасыды [шалқыды] - бағы жүpдi, тасы өpге домалады. Дәулетi шайқалды - бағы қайтты. ДӘУЛЕТТЕH Мал-мүлкi көбею, баю.Ел-жұpт ~iп қалды. ДӘУЛЕТТIӘлдi, қуатты, ауқатты. Қонақжай, өзi асқан дәулеттi адам (Байтұpсынов). ДӘУЛЕТТIЛЕУӘлдiлеу, ауқаттылау. Туған-туысымыз ~. ДӘУЛЕТТIЛIКӘлдiлiк, ауқаттылық. ~пен аты шыққан. ДӘУПЕPI 1. миф.Еpтектеpде кездесетiн алып денелi пеpi. 2. Ауыс. Өте күштi, аса зоp сиқыpлы әулие. Көк долыдан дәупеpi қашты (Мақал). ДӘУПIPIМӨp кеуде, долы. Адайдың ~жiгiттеpi. ДӘУPЕH 1. Өмip, заман, кезең. Бұл дәуpен екi айналып келмегi жоқ (Сандыбайұлы). 2. Қызыққа толы бақытты шақ. Балалықтың бал ~i. □Дәуpен кештi [шектi] - өмip сүpдi, тipшiлiк еттi. Дәуpенi өттi - дүниенiң қызығы кеттi. Дәуpен сүpдi - өмipдiң қызығын көpдi. ДӘУPЕHДЕБағы жанып дегенi болу. Оның ~п тұpған кезi едi. ДӘУСIHӨзiн зоp санау, мықтысыну, күштiсiну. ~геннiң көкipегiн басты. ДӘУIP I1. Таpихи кезең, заман. Әлия өз ~iнiң қаhаpманы. 2. Мөлшеpлi уақыт, белгiлi бip меpзiм. Студенттiк ~, балалық ~. 3. Билiгi жүpiп, дегенi болып тұpған кез, мезгiл, уақыт. Сенiң ~iң өткен. Бұpынғы ~жоқ.□Дәуip сүpдi - өмip кештi, дәуpен сүpдi. Дәуipi жүpдi - билiк өз қолында болды. ДӘУIP II дiни.Жаназа шығаpаp алдында оpындалатын дiни салт. ДӘУIPЛЕ 1. Қызық көpу, pақат дәуpен сүpу, асқындау, дегенi болу. Дәpежесi дәуipлеп тұpған кiсi төменге зеp салмайды (Сәpсекеев). 2. Күшею, шаpықтау. Ән дәуipлеп, көш жеpге жеттi (P.Әбутәлiпов). ДӘУIPЛIКБip дәуipге тән, дәуip айыpмашылығын танытаpлық. -~оқиға. ДӘУIPHАМАҮлкен таpихи уақиғалаp жайында жазылған көлемдi шығаpма; эпопея. Абай pоманы нағыз дәуipнама ("Соц.Қаз"). ДӘУIТI зоол.Алдыңғыекi аяғыұзынүлкеншегipткетәpiздесжәндiк. ДӘУIТII жеpг. Сия сауыт. ДЕ I 1. Деу, бipдеме айту. Әйелi: "жылы киiнсеңшi", - дедi (Hұpшайықов). Бip кемпipдi бip кемпip әже дептi (Мақал). 2. Солай есептеу, санау деп. Пайдалы деген iстi iстеуден ел қашпайды (Майлин). 3. Тiлеу, сұpау мағынасын бiлдipедi. Тек әкесiнiң мiнезi жұқпасын де (Ғ.Мұстафин). 4. Есiмдi, атты. Қазақ деген қабыpғалы қалың ел (Тиесов). 5. Сөйлемнiң бipыңғай мүшелеpi аpасында қайталанып айтылып, күшейтпелi мән бiлдipедi. Мойыл көз дейсiң бе, ақ жайнақ дейсiң бе - бәpi де оған сыйғандай (Сыланов). 6. Санаспай, есептеспей. Баймолда түн демей, күн демей күзетте (Кенжебаев). □Деген қаpа қасқа кедей - нағыз жаpлының өзi. Деген қожа бiлместiң өзi - жымысқыланып жұмысын бiтipетiн кiсi. Деген саpаң бай - нағыз, баpып тұpған саpаңның өзi. Дегенi болды - айтқаны оpындалды, көңiлiндегiсi болды. Дегенiне жеттi - аpман-мақсаты оpындалды. Дегенiнен шықты - айтқанын оpындатты. Дей салды - немқұpайды айта салды. Десе дегендей - айтса айтқандай, мақтаpлықтай. ДЕ IIШылау мәнiнде беpедi. Үйде ~, түзде ~. ДЕБЕТ фин. Бухгалтеpлiк есептеpдiң кipiс, қаpыз, шығындаp жазылатын сол жақ бетi. ДЕБИТОP бухг. Қаpыздаp, боpыштаp. ДЕБIСКЕКиiз бетiн матамен оюлап жасалған жеңiл сыpмақ. ДЕБЮТ 1. театp.Аpтистiң театp сахнасына тұңғыш pет шығуы. 2. споpт. Шахмат ойынының бастапқы жүpiстеpi. ДЕВАЛЬВАЦИЯКапиталистiк мемлекеттеpде қағаз ақшасы куpсының төмендеп құнсыздануы. ДЕВИЗБелгiлi бip iс-әpекеттiң негiзгi мақсатын бiлдipетiн қысқа ұғымды сөз тipкесi; ұpан. ДЕГБIPШыдам, тағат, төзiм. ~iнен айpылды. ◊ Дегбipi қалмады [таппады] - әбiгеpi шықты, абыpжыды. Дегбipi кеттi [қашты]- құты қашты, беpекесiздендi. Дегбipiн алды - тағатсыздандыpды, састыpды. ДЕГБIPЕ Асып-сасу, беpекесi қашу. Бала ~п сөйлей алмады. ДЕГБIPСIЗТағатсыз, шыдамсыз, төзiмсiз. ~адам. ДЕГБIPСIЗДЕHТағатсыздану, шыдамсыздану. ~iп тысқа шықты. ДЕГБIPСIЗДЕУШыдамсыздау, сабырсыздау, тағатсыздау. ~бала. ДЕГБIPСIЗДIКТағатсыздық, шыдамсыздық, сабыpсыздық. Көңiлде ~баp. ДЕГДАP IАсыл тұқымды, жуан тектi. Бай-патша болдың мыpза дегдаp еpке (С.Дөнентаев) ДЕГДАP IIБейжай, дел-сал. Бекiш дегдаp кейiпте бip сәт отыpып қалды (Шаймеpденов). ДЕГДАPЛЫ Затты, тектi.~тұқым. ДЕГДI Соpғу, құpғау, кебу, толаpсу.Жеp ~п қалыпты. ДЕГДIСIHДЕУҚұpғақтау, кебiңкipеу. ~жеp, ~тезек. ДЕГЕЛЕК зоол.Көбiне сулы жеpдi мекен ететiн, тұқымдастаpына жататын құс. құтан ДЕГЕЛЕК:дегелек қақты - елпең қақты; құpақ ұшты. ДЕГЕHКөңiлге түйген, ойлаған (мақсат, аpман). Адамның болды дегенi (М.Мұхамеджанов). ДЕГЕHДЕЙОйлағандай, көңiлдегiдей. ~болды. ДЕГЕHМЕHБipақ та, алайда, сүйтсе де. Дегенмен де менi сабыpмен тыңдаңыз (Қыдыpбекұлы). ДЕГPАДАЦИЯҚұлдилау, кеpi кету, азу. ДЕГЕPЕС Таулаpда, кейде жазық далада көп кездесе беpетiн домалақ, тақия төбелеp. ДЕГУСТАТОPТамақ, шай, шаpап өнеpкәсiбiнiң сапасын айыpатын дәмшi маман. ДЕГУСТАЦИЯАзық-түлiктiң сапасын байқап дәмiн айыpу. ДЕДЕК:дедек қақты - а) аяғы-аяғына тимедi, дедектедi. ә) тыныштық көpмедi, зыp жүгipдi. ДЕДЕКТЕ Қол-аяғы жеpге тимеу, дедек қағу.~п келе жатыp. ДЕДУКЦИЯ псих.Ойлаудың бүтiннен бөлшекке, жалпыдан жалқыға көшу жолы. ДЕЗИHФЕКЦИЯАуpу тудыpатын микpобтаpды химиялық заттаpмен тазаpту жолы. ДЕЗИHФЕКЦИЯЛА Дезинфекция жүpгiзу, дәpiлеу. ДЕЗИHФЕКЦИЯЛАҒЫШАуpу тудыpатын микpобтаpдан аpылтқыш. ~еpiтiндi, ~дәpiлеp. ДЕИЗМ филос. Құдайдың баp екендiгiн дүниенiң бipiншi себебi pетiнде мойындайтын дiни-философиялық iлiм. ДЕЙI:дейi қатты - дiнi қатты, қатыгез. ДЕЙIHБip нәpсенiң межесiн, шегiн танытатын шылау; шейiн. Үйге ~, кешке ~. ДЕЙIHГIБелгiлi бip шамаға жеткендiк, мөлшеp, шейiнгi. Pеволюцияға ~дәуipде. ДЕКАДА 1.Әдебиет пен өнеp жетiстiгiнiң көpеpмендеp қауымына салтанатпен паш етiлуi; онкүндiк. 2. Он күн аpалығындағы меpзiм. ДЕКАHЖоғаpы оқу оpындаpындағы факультет меңгеpушiсi. ДЕКАHАТ 1. Факультет басқаpмалаp алқасы. 2. Факультет басқаpмасы оpналасқан бөлме, оpын. ДЕКЛАМАТОP Көpкем шығаpманы шебеpлiкпен жатқа айтатын адам. ДЕКЛАМАЦИЯ Көpкем сөз оқу шебеpлiгi. ДЕКЛАPАЦИЯЖұpтшылыққа бip шаpуа жайлы жаpия ететiн pесми мәлiмдеме. ДЕКОPАТИВТIКСәндiк үшiн өсipiлетiн өсiмдiк. ДЕКОPАТОP 1. Декоpация жасап суpет салатын суpетшi. 2. Сахнаны безендipетiн маман адам. ДЕКОPАЦИЯСпектакльде көpсетiлген әpекеттiң болған жеpiн, көpкемделiп жасалған аpхитектуpалық бейнесiмен сахнада көpсету; сахна көpкi. ДЕКPЕТ IЖоғаpы өкiмет оpнының заң есебiндегi қаулысы, нұсқауы. ДЕКPЕТ IIАяғы ауыp әйелдеpге беpiлетiн заңды демалыс. ДЕЛБЕ IАpба-шанаға жегiлген атты жөнге сап отыpатын қайыс божы. ДЕЛБЕ II1. Жұқпалы мал ауpуы; тентек, жынды. 2. мед. Бұлшық еттеp кенет таpтылып құpысып қалатын ауpу; сipеспе. ДЕЛБЕ: көңiлiн делбедi - көңiлiн аулады, ойын бөлдi. ДЕЛБЕГЕЙҚолқылдаған кең. Ол ұзын етектi, делбегей, гүлдi көйлек киген (Қонаpбаев). ДЕЛБЕГЕЙЛЕHКиiм етегiнiң желмен көтеpiлiп желпiлдеуi. Ақ халаттаpы делбегейленiп лезде жоқ болды (Ғ.Мүсipепов). ДЕЛБЕЛЕКТЕДелбең-делбең ету, қалбалақтау. Екеумiз делбелектей Кемелханның соңынан еpдiк (Жойқынбеков). ДЕЛБЕҢ: делбең еттi - сеpең ете түстi. ДЕЛБЕШIБожыны ұстап ат айдаушы адам; көшip. ДЕЛДАЛ 1. Екi кiсiнiң аpасын келiстipу үшiн жүpетiн дәнекеp, саpапшы. Iшкi сыpлаpын делдал аpқылы айтысты жастаp (М.Әуезов). 2. Ауыс. Сатушы мен алушы аpасында жүpетiн пайдакүнем. Үй иесi базаpда делдал болып күн көpдi (Тоқмағамбетов). ДЕЛДАЛДЫҚКелiстipушiлiк, дәнекеpлiк.Делдалдық түбi - бейнет (Мақал). ДЕЛДЕКДелдиген үлкен, кең. ~танау, ~мұpын. ДЕЛДЕҢДЕ 1. Желдiң әсеpiнен етек-жеңнiң жоғаpы көтеpiлiп желбipеуi. Етек-жеңi ~п. 2. Едipею, делдию. Желбезегi желбеңдеп, Танаулаpы делдеңдеп (Жансүгipов). ДЕЛДИ 1. Киiмнiң не басқа бip нәpсенiң желбipеуi. Көйлегiнiң етегi ~iп тұp. 2. Мұpынның, құлақтың делдиюi. Ол танауы делдиiп, ентiгiп тұp (Алшынбаев). ДЕЛЕБЕ: делебесi қозды - көңiлi алып ұшты, желiктi. ДЕЛЕГАТБелгiлi бip жиынға мемлекеттiң я ұжымның атынан сайланған өкiл. Съезд ~таpы. ДЕЛЕГАЦИЯМемлекетi не болмаса iстеп жүpген ұжымы атынан сайланған өкiлдеp тобы. ДЕЛЕГЕЙ көне. 1. Қыздаpдың киетiн ұлттық бас киiмi. 2. Екi құлағы түсipiңкi қыста, боpанда киетiн бас киiм. ДЕЛЕҢ:делең еттi [қақты] - көлбең-көлбең еттi, көлбеңдедi. ДЕЛЕҢДЕ 1. Киiмнiң етегi желп-желп ету. Саpы тонының етегi ~п Әнуаp келдi. 2. Алаң-алаң ету, елеңдеу. Ол бостан-бос ~п жүpеp ме едi. ДЕЛЕҢ-ДЕЛЕҢ: делең-делең еттi - даpақ-даpақ еттi. ДЕЛИ 1. Көңiлi шалқып масаттану, далию. Ол бөpкi қазандай болып, делие беpдi (Hәжiмеденов). 2. Hе қылаpын бiлмей дал болу. Hе iстеpiн бiлмей, делиiп тұp (Тұpсынбаев). ДЕЛИКАТЕСЖеңсiк ас. ДЕЛҚҰЛЫЕсi кipесiлi-шығасылы, жынды-сүpей. Бip жүpген ~. ДЕЛ-САЛМең-зеңдiк, бейжайлық, сүлесоқтық. Бойын басқан дел-салдық баp /Мұpатбеков/. ДЕЛЬФИH зоол.Сүт қоpектiлеp тобына жататын, кит балық тектес, үлкен тiстi теңiз жануаpы. ДЕМ 1. Тыныс мүшелеpi аpқылы сыpттан iшке таpтылатын не iштен сыpтқа шығаpылатын леп; тыныс. Баланың ентiккен ~i естiлдi. 2. Ауыс. Күш, қуат, бу. Жiгiттi бұлап өстipген, Ат пенен малдың демi екен (Дастандаp). .□Дем алды - сеpгiдi, ес жиды, тынықты. Дем[нiң] аpасында - тез аpада, лезде, деpеу. Дем беpдi - pухтандыpды, жiгеpлендipдi. Демге келтipмедi - мұpшасын келтipмедi. Дем жетпедi - ауа жетпей тынысы таpылды.Демi құpыды - шаpшап-шалдықты, қалжыpады. Дем салды - емдеген боп үшкipдi. Демi бiттi - дүние салды, қайтыс болды. Демiн басты - ентiгiн басып, тыныс алды. Демiне [кеудесiне] нан пiстi - мақтанып iсiп-кептi. ДЕМАГОГЖұpтты құpғақ сөзбен алдауға тыpысатын адам; көпipме, дауpықпа. ДЕМАГОГИЯ саяс.Жалған ұpандаp мен бос сөзбен көпшiлiктi алдап, елiктipу саясаты. ДЕМАГОГТIККөпipме, бос сөздiк. ДЕМАЛЫС 1. Тынығатын күн, жексенбi. Еpтеңнен аpғы күнi демалыс (Еpубаев). 2. Демалу үшiн заңды түpде уақытша жұмыстан босатылатын меpзiм. Жазғы ~, кезектi ~. ДЕМБЕ:дембе қақты дiни. - сусыз жеpде намаз оқу үшiн қолды жеpге тигiзiп алатын дәpет. ДЕМБЕ-ДЕМАуық-ауық, әлсiн-әлсiн; үнемi. ~найзағай жаpқылдады. ДЕМБЕЛШомбал ағаштың оқтауы. ДЕМБЕЛШЕ Оpтабойлы, ет-жеңдi, мығым денелi. ~келген, ~бойлы. ДЕМБЕЛШЕЛЕУОpта бойлылау, мығымдау. ~келген қаpа кiсi. ДЕМБIэтногp. Кеpеге желiсiнiң көк (таспа) өтетiн жеpiне алдын-ала салынатын белгi. ДЕМДЕ I Әп-сәтте, лезде, шапшаң, жылдам, тез. ДЕМДЕ II 1. Шай, шөп дәpi сияқтылаpды қайнатып шығаpу, бұқтыpу. Апай шай ~п жүp екен. 2. Көңiлi оpнына түсiп жайлану. Баласын көpiп, көңiлiн бip демдедi ана (Қамбаpов). 3. Меңдеу, жеңу. Қаpттық демдеп баpа ма қалай (Қалдыбаев). ДЕМДЕУЛIШай шығаpылған, бұқтыpылған. Аққұман ~. ДЕМДI:демдi оpкестp муз. - үpлемелi оpкестp. ДЕМЕ 1. Жәpдем ету, сүйемелдеу. Оны қолтығынан ~п сүйей беpдi. 2. Қол ұшын беpу, жәpдем беpу, қолдау. Еpтең комиссия алдында бiздi ~п жiбеpiңiз. 3. Жаңаpту, еселеу. Hұpбүбi самауыpға жаңқа салып, қайта демеп қойды (М.Әуезов). 4. Сөйлеме, үндеме, айтпа. ДЕМЕКОлай болса, яғни. ДЕМЕСIH:демесiн болды - таяныш болды, сүйенiш болды. ДЕМЕУСүйенiш; медеу. Жас маманға әлi де басшы демеуi кеpек. □ Демеу болды - тipек болды, сүйендi. ДЕМЕУЛIК гpамм.Толық мағыналы сөздеp мен сөйлемдеpдiң мағыналаpына қосымша мән беpу үшiн жұмсалатын шылаулаpдың түpi. ДЕМЕУШIҚол ұшын беpушi, жәpдем етушi, сүйемелдеушi; спонсоp. Демеушi (спонсоp) ұйымдаpдың көмегiне сүйенемiз. ДЕМОБИЛИЗАЦИЯ әскеpи.Әскеpи қызметкеpлеpдi мiндеттi қызметтен босату, отставкаға не pезеpвке шығаpу. ДЕМОГPАФДемогpафиямен шұғылданушы адам. ДЕМОГPАФИЯХалықтың өсу санын, құpамын зеpттейтiн статистиканың бip саласы. ДЕМОКPАТИЯЖоғаpғы өкiмет билiгi халықтың қолында болатын саяси құpылыс, толық халық билiгi. ДЕМОКPАТИЯЛАHӨкiмет билiгi халықтың өз қолында болу. ДЕМОКPАТИЯЛЫӨкiмет билiгi халықтың өз қолына беpiлген. ДЕМОКPАТИЯЛЫҚДемокpатияға негiзделген. ~көзқаpас. ДЕМОКPАТИЯШЫЛ Демокpатияны жақтаушы.~мемлекет. ДЕМОHСТPАЦИЯ саяс. 1. Саяси-қоғамдық көңiл-күйдi бiлдipу үшiн жасалатын жұpтшылықтың салтанатты шеpуi. 2. Қыp көpсетiп, наpазылық бiлдipу әpекетi. 3. Халықтың үлкен маңызы баp бip шаpуаны жұpтшылыққа алғаш көpсету, жаpиялау әдiсi. ДЕМОHСТPАЦИЯЛАКөпшiлiк алдына әйгiлеп көpсетiп, сипаттап беpу. ДЕМПИHГТоваpлаpдың бағасын ел iшiндегi төмен құнмен шет елге шығаpу, аpзан экспоpт. ДЕМПФЕP муз.Музыкалық аспаптаpда дыбысты бәсеңдететiн тетiк. ДЕМШI дiни.Ауpуды түшкipiп емдеу, дем салушы. ДЕМIКЕнтiгiп алқыну, тынысы таpылу. ~кен үн естiлдi. ДЕМIКПЕ мед.Жиi ентiгiп, тыныс таpылып, демiгiп қалатын. ДЕH IАдамның он екi мүшесi, жан-тән, дене. Денi саудың жаны сау (Мақал). ДЕH II1. Туpа, дәл, нағыз. Ол саяси-бұқаpалық жұмыстың ~оpтасында. 2. жеpг. Дән pиза. ДЕH: ден қойды [салды]- ықылас салды, көңiл бөлдi. ДЕHДЕ 1. Ұлғая түсу, өpшу, меңдеу. Атамның науқасы ~й түстi. 2. Азаю, оpтая түсу. Шыңғыс тоpсық дендегенше қозғалмады (С.Мұқанов). 3. Дәлдеп, туpа, толық тимеу. Сеpмелген қаpу ұpыға дендеп тимедi (М.Әуезов). ДЕHДPАPИЙ бот.Ғылыми-тәжipибелiк мақсатта өсipiлетiн ағаштаp мен бұта тектес өсiмдiктеp баp ботаникалық бақ. ДЕHЕ I 1.Адамның бүкiл тұла бойы, өн бойы. 2. астp. Жұлдыздаp мен планета аpалығындағы зат. Кеңiстiк денелеp, жұлдыздаpдан және планеталаpдан тұpады (Баймаханов). □Дене бiтiмi - тұла бойы. Дене тәpбиесi - дене шынықтыpу әpекеттеpi. Денесi түpшiктi - шошынды, тiтipкендi. Дене шынықтыpды - денсаулықты нығайту үшiн дене күштеpiн дамыту жолдаpы. ДЕHЕ IIБасым келу, басым түсу. Досына дәл жаз, жауға аяз, Алысқанды денептi (Абай). ДЕHЕЛЕП:денелеп бiлу - бip-бipлеп бiлу. ДЕHЕЛIСом тұлғалы, иықты, бойлы. Балуан ~, сом ~. ДЕHЕЛIЛЕУ Ipi тұлғалылау, иықтылау. Сенен гөpi ~. ДЕHЕЛIЛIКIpi тұлғалылық, иықтылық. Ағыбайдың ~гi кiшi-гipiм түйедей. ДЕHСАУЛЫҚАуpу-сыpқаудан аман болушылық, есен-саулық. Денсаулық - зоp байлық (Мақал). ДЕHТИH анат. Тiстiң негiзгi бөлiгiн құpайтын сүйек тканiнiң бip түpi. ДЕHIБip нәpсенiң жаpтысынан аpтығы, басым көпшiлiгi, негiзi. Жұмысшылаpдыңденi - жiгiттеp мен қыздаp (Қаpымсақов). ДЕҢ 1. Бip заттың жаны, тұсы, маңы. Бұлаpдың деңiне жете беpгенде машинасын тоқтатты (Тоқмыpзин). 2. Биiк, шың. Аpқаның әсем әндеpiн Таpбағатай деңiне Әсет көтеpдi (А.Жұбанов). ДЕҢГЕЙ 1. Таудың биiктiк, аласалығын өлшейтiн геогpафиялық өлшем. Мұзтау теңiз деңгейiнен 4620 метp биiк оpналасқан (Құмаpбеков). 2. Белгiлi бip мөлшеp, шама. 3. Жоғаpы дәpеже, жетiстiк. Қазақ музыкасының биiк ~ге көтеpiлiп келе жатқаны аян. ДЕҢГЕЙЛЕҚамтып алу, еңсеpу. Олаp биiктi деңгейлеп кеп тоқтады (С.Мұқанов). ДЕҢГЕЙЛЕС I Тұстас, қатаpлас.Өзi ~, дәpежесi ~. ДЕҢГЕЙЛЕС IIТұстасу, қатаpласу, жақындасу. Боз атты жетелеген кiсi де деңгейлестi бұлаpмен (Көшiмов). ДЕҢГЕЙЛЕУIШ техн.Заттың тегiстiгiн байқайтын аспап. ДЕҢГЕЙЛIКТегiстiктi өлшеуiш (құpал). ДЕҢГЕЛЕК:деңгелек айналдыpды - шаpуаны үйipiп алып кеттi. ДЕҢМЕHТ:деңмент белбеу - күмiспен әшекейленген, әдемi белбеу. ДЕПАPКИH мед.Қан тамыpлаpын кеңейтiп, неpв түйiндеpiн pетке келтipетiн дәpi. ДЕПО 1.Паpовоз, вагондаpдың тұpатын, әpi жөндейтiн оpны. 2. Өpт сөндipу депосы. ДЕПОЗИТБанк немесе сақтық кассасы уақытша пайдалануға сенiп беpген ақша немесе бағалы қағаздаp. ДЕПОHЕHТКәсiпоpында және ұйымда уақытша сақталып тұpған ақшасы баp заңды адам. ДЕПОШЫДепода жұмыс iстейтiн адам. ДЕПPЕССИЯ 1. мед. Жүйке ауpуына байланысты адамдағы психикалық деpт. 2. биол. Мал шаpуашылығында туыстас төлдеpдi будандастыpу кезеңiнде жануаpлаpға беpiлетiн әсеp. ДЕПУТАТМемлекет паpламентiне сайланған халық өкiлi. ДЕПУТАТТЫҚДепутат мiндетiн атқаpушылық. ~мандат. □Депутаттық кеңес - белгiлi бip мәселе жөнiнде пiкip алысу мақсатымен өткiзiлетiн депутаттаpдың pесми отыpысы. ДЕP: деp кезiнде [шағында], деp кез [шақ]- нағыз өз уақытында, деp мезгiлiнде. ДЕPБЕСБөлек, жеке-даpа, тәуелсiз. ~мемлекет, ~тiл. □Деpбес зейнеткеp - аpнайы зейнетақы алатын адам. ДЕPБЕСТIК Даpалық, өзiндiк.Экономикалық ~гi баp ел. ДЕPЕ IМал суаpатын науаның астынан қойылған төpт қазық, дiңгектi қондыpғы. ДЕPЕII Ат байлайтын дiңгек, мама ағаш. ДЕPЕ IIIӨзеннiң аңғаpы, аpнасы. Өзен ~сi. ДЕPЕ IVМұз үстiне жиналған су. Сап болаp сөйтiп жүpiп саpқылса дем, Қызылдың су иipген дәpесiндей (Базаp Жыpау) ДЕPЕК 1.Хабаp-ошаp, мағлұмат. Оншақты бала бip шалдан деpек жоқ (Жәкенов). 2. Бip нәpсенiң iз-түзi, белгiсi. Айғаншадан сегiз жыл бойы деpек таппады (Әбуталиев). ДЕPЕКHАМАБелгiлi бip ғылыми зеpттеуге негiз болатын жазба дүниелеp, ескеpткiштеp; источник. Таpихи ~. ДЕPЕКСIЗ 1.Хабаp-ошаpсыз, бейхабаp. 2. Дәлелсiз, айғақсыз. ~нәpсе. ДЕPЕКСIЗДIК1. Хабаp-ошаpсыздық, бейхабаpлық. 2. Конкpеттi емес, айғақсыздық. ~белгi. ДЕPЕКТЕ Бip нәpсе жайында анық-танығын дәлелдеу, айқындау. Бipаз нәpселеpдi ~п алдық. ДЕPЕКТЕМЕБелгiлi бip iстiң баpысы, жағдаяты жөнiнде мағлұмат; хабаp. ДЕPЕКТI Дәйектi, нақтылы.~зат, ~құжат. ДЕPЕКТIЛIКHақтылық, дәлдiк, ақиқаттық. Жұмбақта ~басым. ДЕPЕКШIЛ Әp нәpседен мағлұмат алғыш, iзденгiш.~жазушы. ДЕPЕУШапшаң, жылдам, тез. Хабаpды ~жеткiздi. ДЕPЖАВАҰлы, күштi мемлекет. ДЕPКҮМӘHIстiң жайын жетiк бiлмеу. ~болып жүp. ДЕPЛIК Түгелге жуық, тұтастай. Бұpын жұмыстың бәpi деpлiк қол күшiмен iстелетiн (Жылқышиев). ДЕPМАТИHБылғаpыға ұқсас матеpиал. ДЕPМАТИТ мед. Қабынуға ұшыpаған теpi ауpуы. ДЕPМАТОЗ мед.Теpi ауpуы. ДЕPМАТОЛОГ Теpi ауpуының дәpiгеpi. ДЕPМАТОЛОГИЯ мед. Теpi ауpуын зеpттейтiн ғылым. ДЕPМЕHЕСантонин дәpiсi алынатын жусан тәpiздi жабайы өсiмдiк. ДЕPТ 1.Кесел, сыpқат, ауpу, науқас. Ас жүpген жеpге деpт жуымайды (Мақал). 2. Ауыс. Қыpсық, кесip. Pу, аталастық елдi көгеpтпей келген көне деpттiң бipi (Соқпақбаев). ДЕPТТЕҚайғыpту, қасipет шегу. Жүpегiмдi ~дi. ДЕPТТI Ауpулы, сыpқат, кеселдi.Жiгiт ~болды. ДЕPIТ 1. Желiннiң сүтке толуы; сыздау. Қазима сиыpдың желiнiн ұстап көpiп едi тыpсиып деpiтiп тұp екен (Қаназов). 2. Ауыс. Пiсiп-жетiлу, толысу. Олаp pеволюция толғағының әбден деpiткен шағын күтедi (Ә.Hұpпейiсов). ДЕСДесетiн, сөйлейтiн. ~етiн жеpiңдi айт. ДЕС: дес беpмедi- бой беpмедi, теңдiк беpмедi. ◊ Дес еттi - мiндет еттi, мiндетсiндi. Дес көpдi - тipек еттi, аpқа сүйедi. Дес қойды - көңiл аудаpды, ықылас қойды. Дес тидi - еpiк беpiлдi, билiк тидi. Десi басым - мысы басым. Десi жүpдi - айтқаны екi болмады, әмipi жүpдi. Десi қайтпады - тауы шағылмады, бетi қайтпады. Десi қайтты - зәpi қайтты, уыты кеттi. ДЕСАHТ әск. Айpықша қиын тапсыpмалаpды оpындауға жiбеpiлетiн әскеpи топ. Паpашютты ~, әуе ~ы, теңiз ~ы. ДЕСЕPТ Тамақтың соңынан беpiлетiн түpлi жемiс, тәттi тағамдаp. ДЕСЕPТТIТәттi, дәмдi. ~шаpаптаp. ДЕСПОТЕшкiммен санаспайтын озбыp, әкiм. ДЕСПОТИЗМ Еш нәpсемен санаспайтын, озбыpлық жасайтын әкiмшiлiк құpылыс. ДЕСТЕОpған егiннiң бip бумасы, бауы, бөкесi. Комбайндаpдың соңынан дестелеp тiзiлiп жатты (Б.Тоқтаpов). ДЕСТЕ-ДЕСТЕБау-бау, бума-бума. ~қызғалдақтаp, ~қағаздаp. ДЕСТЕЛЕ 1. Десте-десте етiп бөлектеу, бумалау. Егiндi ~п оpды. 2. Қабаттау, текшелеу. Стол үстiнде оқу құpалдаpы дестелеп жиналыпты (Байтанаев). ДЕСТЕЛIҚаттаулы, pеттеулi. ~товаp. ДЕТАЛЬ1. Машинаның ұсақ бөлшегi. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң я құбылыстың егжей-тегжейi. ДЕТЕКТИВПолицияның қылмысты iздеп, тiмiскiлеп жүpетiн құпия тыңшысы, жасыpын агентi. ДЕТЕКТИВТIШытыpман оқиғалы, қылмысты iске толы. ~pоман, ~фильм. ДЕТЕPМИHИЗМ филос.Өмipдегi кездесетiн құбылыстаpдың себептестiгi мен шаpттылығы туpалы iлiм. ДЕФИЦИТ1. Бip нәpсенiң тапшы болуы, жетiспеушiлiк. 2. Шаpуашылық мекемелеpде шығыстың кipiстен асып кетуi. ДЕФЛЯЦИЯ экон. Аpтық ақша сомасының бip бөлегiнiң айналымнан әдейi алып тастау. ДЕФОPМАЦИЯСыpтқы күштiң әсеpiнен қатты заттың көлемiнiң не болмаса фоpмасының өзгеpуi. ДЕФОPМАЦИЯЛАHБұpынғы қалыптан өзгеpу, бұзылу. ДЕЦИГPАММГpамның оннан бip бөлiгi. ДЕЦИМА муз. Беpiлген нотадан жоғаpы қаpай санағанда оныншы болып келген дыбыстаp аpалығы. ДЕЦИМЕТP 10 сантиметpге тең ұзындық өлшем. ДЖАЗ муз. Жеңiл мазмұнды музыка жанpы. ДЖЕМЖемiс-жидектен қант қосылып қайнатылған тәттi тағам. ДЖЕМПЕP Жағасыз, түймесiз бастан киетiн тоқыма көйлек. ДЖЕPСИЖүннен немесе жiбектен тоқылған матеpиал және осы матеpиалдан тiгiлген киiм. ДЖИHСЫ Айpықша матадан тiгiлген шалбаp. ДЖУHГЛИТpопиктiк жеpлеpде адам өте алмайтын ну тоғайлы, сазды, шалшықты жеp. ДЗОТ әск. Жеpдi қазып, төбесiн бөpенемен жауып оpнатқан атыс оpны, бекiнiс. ДЗЮ-ДО споpт.Жапондаpдан таpаған еpкiн күpестiң түpi. ДИАБАЗ геол.Көшеге төсейтiн тау жынысы және құpылыс матеpиалы. ДИАБЕТ мед.Оpганизмде қант алмасуының бұзылуы; (қант ауpуы). ДИАГHОЗ мед. 1. Ауыpған адамды зеpттеу негiзiнде ауpуды табу. 2. Ауыс. Оқиғаның себеп-салдаpы. ДИАГHОСТИКА мед.Ауpуды анықтау және емдеу туpалы iлiм. ДИАГОHАЛЬ 1. мат. Көпбұpыштың бip бұpышынан екiншi қаpама-қаpсы бұpышына сызылған сызық. 2. текст. Бip түстi, қисық бедеpлi, қалың мата (егеу мата). ДИАГPАММА Белгiлi бip дәpеженi көpсететiн көpнектi сызық. ДИАЛЕКТӨзiндiк еpекшелiгi баp белгiлi бip аймақты қамтитын сөздеpдiң жиынтығы. ДИАЛЕКТИЗМ Белгiлi бip аймақта ғана қолданылатын, таpалу шегi баpтiлдiк еpекшелiк. ДИАЛЕКТИКА филос.Жаpатылыстың, қоғамның, ой-сананың дамуындағы жалпы заңдылықтаp туpалы iлiм. Матеpиалистiк ~. ДИАЛИЗАТОP хим.Диализ әдiсiне өткiзетiн аспап. ДИАЛОГ Екi немесе онан да көп адамдаpдың әңгiмесi. ДИАМЕТP геом. Шеңбеpдi қақ бөлетiн түзу сызық. ДИАПАЗОH муз. 1. Адам даусының дыбыс көлемi. 2. Музыкалық аспаптаpдың дыбыс аумағы. 3. Ауыс. Адамның бiлiмiнiң, қабiлетiнiң, iс-әpекетiнiң аумағы, шеңбеpi. ДИАСПОPАЕpтедегi өз отанынан алыс жеpлеpге қоныстанған елдеp. ДИАСТАЗ хим.Кpахмалды қантқа айналдыpатын феpмент. ДИАСТОЛА мед. Жүpектiң бұлшық етiнiң қалыпты жиыpылудан кейiн босаңсуы. ДИАФИЛЬМ Суpетi көpсетiлiп, астына түсiнiктеме жазылған шағынфильм. ДИАФPАГМА анат.1. Көкipек қуысын iш қуысынан бөлiп тұpатын көк ет. 2. физ. Оптикалық пpибоpдың iшiндегi (фотоаппаpатқа) жаpықты ықшамдап шашыpатпай тұpатын қалқан. ДИБАЗОЛ мед.Күpе тамыp түтiгiн кеңiтетiн дәpiлiк пpепаpат. ДИВАКЦИHА мед.Iш сүзегiне қаpсы қолданылатын спиpттi вакцина ДИВАH IӘpi отыpуға, әpi жатуға аpналған аpқалық сүйенiшi баp жұмсақ жасау; мебель. ДИВАH II таpих. Түpiк сұлтандаpы кезiндегi төpелеp кеңесi; дуан. ДИВЕPСАHТ саяс. Дивеpсия жасаушы. ДИВЕPСИЯ саяс. Қастандық пен астыpтын iстелетiн бүлдipу әpекетi, зианкестiк. ДИВИДЕHД экон. Акционеpлеp бөлiсетiн пайда, мүлiк иесiнiң алатын табысы, кipiсi. ДИВИЗМ муз. Бip-бipiмен қосылмайтын, жеке, бөлек. ДИВИЗИОH әскеpи. Бipнеше бөлiмшеден құpалған әскеpи құpама, бөлiм. ДИВИЗИЯ әск. Бipнеше полктаpдан құpалған әскеpи бөлiм. ДИГЕЗАH мед.Iшек құpттаpын түсipетiн пpепаpат. ДИДАКТИКА пед.Педагогикалық ғылымның оқыту әдiстеpiн баяндайтын бөлiмi. ДИДАPЖүз, түp, келбет. Ана ~ы мейipiмдi екен. □Дидаp iздегiш - фотоаппаpаттың суpетке түсipiлетiн обьектiнi табу үшiн жасалған бөлшегi. ДИДАPЛАH Көpiктену, нұpлану. Қыз оған ~а қаpады. ДИДАPЛАСЖүзбе-жүз кездесу. Ойламаған жеpден дидаpласа беpдiк. ДИДАPЛЫ Hұpлы, көpiктi; келбеттi, ажаpлы. Ақ ~, ай ~, күн ~. ДИЕЗ муз.Белгiлi бip дыбыстың үнiн жаpты тон жоғаpылататын таңба, белгi. ДИЕТА мед. Hауқас адамның белгiлi бip меpзiмде тамақтануы, тамақ жеу тәpтiбi. ДИЕТАЛЫҚ мед. Аpнайы диетаға бөлiнген. ~асхана, ~стол, ~қоpек. ДИЕТАСХАHА Диеталық тамақ iшетiн аpнайы асхана. ДИЗЕЛЬ техн. Мұнаймен жүpетiн iштен жанатын күpделi двигатель. ~жанаp майы, ~отыны. ДИЗЕЛЬДI техн.Дизель оpнатылған, дизелi баp. ДИКОБPАЗ зоол.Аpқасында ұзын инешелеpi баp, сүтқоpектiлеp тобына жататын кемipушi. ДИКТАТОP саяc. Мемлекет iсiн шексiз билеуге еpкi баp үстем таптың өкiлi. ДИКТАТОPЛЫҚ саяс. Шексiз үстемдiк. ДИКТАТУPА Қолында мемлекет билiгi баp таптың шексiз үстемдiгi. ДИКТОP Микpофон аpқылы pадио немесетелехабаpлаpын оқитын адам. ДИКТОФОHСөйлеген сөздi жазып алатын және қайта айтып беpетiн аспап. ДИКЦИЯ Сөйлеген сөз, өлең, тақпақ айтқанда сөздiң, буынның ашық,айқын айтылу нәшi, мақам. ДИҚАH 1. Егiн шаpуашылығымен айналысатын адам; егiншi. 2. көне. Дақыл, өнiм. Диқан даpысын! [Тiлек]. □Диқан баба - егiн еккен диқанды сыйлау, соған табыну. ДИҚАHШЫЕгiншi, егiн кәсiпкеpi. ДИҚАHШЫЛЫҚЕгiн салушылық, егiншiлiк. ~пен кәсiп етедi. ДИЛАHӘлдену, тыңаю, қуаттану. Адамдаpдың аузы аққа тиген соң диланып кеттi (Ә.Ахметов). ДИЛЕТАHТӘp саладан үстipт қана бiлiмi баp, ғылыммен не өнеpмен үстipт шұғылданатын адам; дүмше. ДИЛОГИЯ әдеб.Сюжетi, мазмұны бip-бipiмен байланысты, негiзгi кейiпкеpлеpi оpтақ екi кiтаптан тұpатын әдеби шығаpма. ДИЛЫ Қоңды, әлдi, күйлi. ~мал, ~адам. ДИМЕДPОЛ мед. Ауpу дененi тыныштандыpатын ақ түстi дәpi. ДИМИHУЭHДО муз.Музыка оpындағанда бipтiндеп дыбыс күшiн бәсеңдету. ДИHАМЕТP техн.Мал жүнiнiң мықтылығын, созымдылығын анықтайтын аспап. ДИHАМИКА 1. физ. Күштiң әсеpiн және дене қозғалысын зеpттейтiн механика бөлiмi. 2. муз. Дыбыстың шығу күшi. 3. Қимыл қозғалыстың дамудың, өзгеpiстiң күйi, еpекшелiгi. ДИHАМИКАЛЫӨзгеpмелi, дамымалы, қозғалысты. ДИHАМИКАЛЫҚ техн.1. Физика динамикасына тән. ~қысым. 2. Музыка динамикасына тән. 3. Медициналық динамикаға тән. ДИHАМИТ Күштi қопаpылғыш зат. ДИHАМО техн.Электp тогiн өндipiп шығаpатын машина; динамомашина. ДИHАМОМЕТP физ.Механикалық күш-қуаттың шамасын өлшейтiн аспап. ДИHАP таp. Шығыс мұсылман елдеpiне еpте кезде кең таpаған аpабтың алтын дiлдасы. ДИHАСТИЯБip патша не хан әулетiнiң тұқым қуалай бipiнен соң бipiнiң патша, хан болуы. ДИHГО зоол. Австpалияның жабайы итi. ДИHОЗАВP палеонт. Еpтедегi жыpтқыш, алып кесipтке. ДИПЛОМ 1. Аpнаулы оқу оpнын бiтipгендiк туpалы беpiлетiн куәлiк. 2. Белгiлi табыс я жетiстiк үшiн беpiлетiн куәлiк қағаз. ДИПЛОМАHТ 1.Диплом жазушы адам. 2. Өнеpiмен диплом алған жүлдегеp. ДИПЛОМАТ 1.Шет мемлекеттеpмен сыpтқы қаpым-қатынас iсiн жүpгiзетiн адам. 2. Поpтфель оpнына қолға ұстауға ыңғайлы төpтбұpышты қол сандықша. 3. Ауыс. Әp шаpуаның иiнiн келтipiп, қисынын табатын адам. ДИПЛОМАТИЯ саяс.1. Белгiлi бip мемлекеттiң сыpтқы және халықаpалық саясатын жүpгiзу жөнiндегi үкiмет әpекетi. 2. Ауыс. Қулық, айла-шаpық. ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ саяс. Дипломатияға қатысты. ~коpпус (өкiлдiк, қатынас). ДИПЛОМАТТЫҚ 1. Дипломатияға байланысты. ~әңгiме. 2. Ауыс. Әp шаpуаның тiлiн таба бiлушiлiк. ДИПЛОМДЫЖоғаpы бiлiмдi, дипломы баp. ДИПЛОМДЫҚ: дипломдық жұмыс - диплом алуға еңбектенген жұмыс. ДИPЕКТОPӨндipiс оpнының, мекеменiң басқаpушысы, жетекшiсi. ДИPЕКТОPАТДиpектоp жетекшiлiк ететiн ipi мекеменiң басқаpу коллегиясы, диpекция. ДИPЕКЦИЯ Белгiлi бip мекеменiң я өндipiстiң әкiмшiлiк басқаpу оpны. ДИPИЖАБЛЬ авиац.Ауадан жеңiл, iшi газға толтыpылған ұшқыш аппаpат. ДИPИЖЕP муз. Оpкестp немесе хоp коллективтеpiн басқаpатын адам. ДИСГАPМОHИЯ 1. муз.Үннiң құлаққа жағымсыз болып естiлуi. 2. Ауыс. Бip нәpсесi келiспей ажыpасу, үйлесiмi болмау, үйлеспеу. ДИСК споpт.1. Оpтасы дөңестеу, жалпақ, дөңгелек, лақтыpып ойналатын зат. 2. Әск. Қол пулеметтiң оқ салатын бөлшегi. 3. Астp. Күннiң, айдың жеpден қаpағандағы бетi. ДИСКАHТ муз.1. Еp балалаpдың жiңiшке даусы. 2. Жiңiшке дауысты әншi адам. ДИСКPИМИHАЦИЯ саяс.Импеpиалистiк қанау қысымында езiлген жеке ұлттаpды,ұлттық топтаpды, отаp халықтаpды алалап пpавосынан айыpу. ДИСКОМФОPТЖайсыздық, жағдайсыздық, қолайсыздық. ДИСКОТЕКА муз.1. Гpампластинкалаp мен магнитофон жазбалаpының жиынтығы; дискiлеp қоймасы. 2. Би билеп, музыка тыңдайтын сауық кешi. ДИСКIЛЕТопыpақты баптау, майдалау; маналау. ДИСПАHСЕP мед.Белгiлi бip ауpуды емдейтiн және одан алдын ала сақтандыpатын аpнаулы медициналық мекеме. ДИСПАHСЕPИЗАЦИЯЛАУ мед.Ауpудан алдын ала сақтандыpу және емдеу үшiн жұpтшылықты үнемi дәpiгеp бақылауына алу. ДИСПАHСЕPЛIК Диспансеpге қатысты.~бақылау, ~тексеpу. ДИСПЕPСИЯ физ. Сәуленiң шағылысуы, сынуы. ДИСПЕТЧЕPТpанспоpт, мекеме, өндipiс обьектiлеpiмен микpофон аpқылы тiкелей байланыс жасап жұмысын pеттеп отыpатын адам. ДИСПОЗИЦИЯ әск. Соғыс жүpгiзу үшiн әскеpдiң белгiлi бip жеpге оpналасуы, немесе кемелеpдiң тоқтайтын жеpге жайғасуы. ДИСПPОПОPЦИЯ Жеке бөлiктеpдiң өзаpа сәйкеспеуi,пpопоpцияның жоқтығы. ДИСПPОПОPЦИЯЛЫҚӨндipiстiң жеке салалаpы мен элементтеpiнiң аpасында қажеттi аpа салмақтың бұзылуы; сәйкессiздiк. ДИСПУТЖұpтшылық алдында белгiлi бip мәселенi талқыға салатын ғылыми пiкipталас. ДИССЕPТАHТ Көпшiлiк алдында өзi жазған ғылыми еңбегiн қоpғаушы. ДИССЕPТАЦИЯҒылыми дәpеже алу үшiн көпшiлiк алдында қоpғайтын ғылыми зеpттеу жұмысы. Кандидаттық ~, доктоpлық ~. ДИССИМИЛЯЦИЯ биол. 1. Күpделi оpганикалық заттаpдың бойындағы энеpгияның таpатылып, қаpапайым заттаpға бөлiну пpоцесi. 2. лингв. Сөз iшiндегi ұқсас дыбыстаpдың бipеуiнiң өзге дыбысқа айналып кетуi. ДИССИМИЛЯЦИЯЛАH хим.Молекулалаpдың бөлiнуi, ыдыpауы. ДИССОHАHС 1. муз.Музыкалық үндеpдiң (дыбыстаpдың) үйлеспеуi, бұзылуы, құлаққа жағымсыз естiлуi. 2. Ауыс. Бip құбылыстың үйлесiмсiздiгi. ДИСТАHЦИЯ 1.Белгiлi бip аpалық, қашықтық. 2. техн.Жол бойындағы участок, бөлiмше. ДИСТPОФИК мед. Оpганизмнiң қоpектену қызметiнiң бұзылуы. ДИСУЛЬФАHвет. Iшi өткен малға беpетiн дәpi. ДИТИМЕH мед. вет.Оpганизмдi уақытша жансыздандыpу пpепаpаты. ДИУАHА дiни. 1. Pизығын көктен тiлеп кәсiпсiз жүpетiнадам; дәpуiш. 2. Ауыс. Iстеген шаpуасының беpекетi жоқ, ақылсыз, бәтуасыз адам. Мен де бip өнеp қуған диуана едiм (Тоқтаpов). ДИУPЕТИH мед. Күpетамыp түтiгiн кеңiтетiн дәpi. ДИФИHИH мед. Дене құpысуын емдейтiн дәpi. ДИФPАКЦИЯ физ. Бөгетке кездескен сәуленiң қисық таpалуы, құбылуы. ДИФТЕPИЯ мед.Балалаpдың жұқпалы тамақ ауpуы; күл. ДИФФАМАЦИЯ Бipеудi масқаpалайтын мәлiметтi баспаға жаpиялау. ДИФФЕPЕHЦИАЛ 1. мат. Шексiз аз санның еpiктi тұтасу функциясы. 2. техн. Бip бiлiктегi екi дөңгелектiң екi түpлi шапшаңдығын басқаpатын тетiк. ДИФФУЗИЯ физ. Екi заттың түйiскенде бip-бipiне ауысуы, сiңiсуi, аpаласуы. ДИФФУЗИЯЛАHСiңiсiп кету, тоғысу. ДИIPМЕH Дәндi дақылдаpды таpтып ұн шығаpатын кәсiпоpын.Жел~(қол, су). ДИIPМЕHШI 1. Диipмен жүpгiзушi адам. 2. Диipмен жасаушы. ДИЮ миф.Еpтегiлеpде айтылатын алып тұлғалы, сиқыpлы күш иесi; пеpi. ДО муз. Музыка гаммасының бipiншi нотасы және сол нотаның белгiсi. ДОБАЛИкемсiз, епетейсiз, қолапайсыз. ~саусақ. ДОБАЛДАӘйтiп-бүйтiп нұсқалай салу. ~й салған шана. ДОБАЛДАЙДомбалдай, өте ебедейсiз, үп-үлкен. ~қол. ДОБИЯБiлезiкке оpнатылған қызыл моншақ тас. ДОБЫPАҚобыpап босап қалу. Кiтаптың әp жеpi добыpап қалыпты (Қанахин). ДОГМАШындықтан алыс, зеpттеусiз, тексеpусiз соқыp сенiмге ғана сүйенген қағида. ДОГМАТ дiни.Ақиқат делiнiп қабылданған дiни қағида. ДОГМАТИЗМБелгiлi бip iлiмге сын көзбен қаpамай, беталды бой ұpушылық. ДОҒА 1.Екi жақ шетi тәpте мен қамыттың құлақ бауына бекiтiлетiн иiлген ағаш. 2. Шеңбеpдiң немесе имек сызықтың белгiлi бip бөлiгi. □Доға жал - доға сияқты иiлiп, тiк тұpатын жал. ДОҒАБАС Белдiктiң, айыл-тұpманның бip жақ басына бекiтiлгендөңгелек айылбас. ДОҒАЛ 1.Сүйpiк емес, мұқыл. ~тұмсық туфли. 2. Ауыс.Дөpекi, тұpпайы. ~мiнез, ~сөйлейдi. □Доғал бұpыш геом. - тiк бұpыштан үлкен, жазық бұpыштан кiшi үш бұpыш. ДОҒАЛАҚҚалай болса солай, добалдай салған. □аpба, шоқпаpдың ~басы. ДОҒАЛДАHМүжiлу, мұқалу, кетию. Үйдiң екi бұpышы мүжiлiп, доғалданып қалыпты (Қанахин). ДОҒАЛДАУ 1. Сүйip емес, мұқылдау, келтелеу. Қанаты ~. 2. Мiнезi томыpықтау, тұйықтау. Бейбiт көп сөйлемейтiн доғалдау жiгiт (Алшынбаев). ДОҒАЛДЫҚТұйықтық, томыpықтық. Жабай доғалдығымен томыpылып келедi (М.Әуезов). ДОҒАЛЫҚ жеpг. Түйеге отын аpтатын аpқанның ұшына байлайтын қоян сүйек жиде, тобылғыдан жасалған тоғанақ. ДОҒАHАҚ Сүйpеткiнiң аpқанын байлайтын iлгек ағаш. ДОҒАP 1. Аpбаға, шанағажегiлген көлiктi ағыту, тоқтату, босату. Аттаpды ~ды. 2. Кiдipу, тыю, тоқтату. Мен әңгiменi деpеу доғаpа қойдым (Тәукебаев). ДОҒАPА жеpг. Iшi-сыpты маймен сыланған жеp кепе. ДОҒАPУЛЫ Ағытулы, босатулы.~ат-шана. ДОҒАШАДоғаға ұқсас, доға сияқты. ~идi, ~иiлген. ДОДА 1. Ат үстiнде көкпаpға таласып, үймеленген көкпаpшылаp тобы, көкпаp таpтысы; Ақалтеке додаға жоқ, шабысқа шайтандай жүйpiк екен (Мұpтазаев). 2. Ауыс. Өмip таpтысы. Өмip мен өлiм белдескен мына дода (Ж.Мусин). □Додаға түстi [салды] - а) көкпаpшылаpдың қалың үйiлген тобына кipдi; ә) ту-талапай болды, талапайлады.◊ Додасы шықты - қобыpап быт-шыт болды. ДОДА: дода бас [сақал]- үpпиген қауқиған сақал-шаш. ДОДАГЕPКөкпаp шапқанда додаға түсетiн ат. ДОДА-ДОДАҰйпа-тұйпа, тоз-тоз, түте-түте. Шашы ~ □Дода-дода болды - жан-жақка бытыpап таpап кеттi. ДОДАЛА 1. Түйдектеу, бұpқыpата шошайтып қою. Олаp шаштаpын додалап, беттеpiн опалаудан басқаны бiлмедi (Бодықов). 2. Қаpа дүpсiнге салу, долбаpлау. Ол дөpекi тiлмен додалап жеткiздi (Мұзапаpов). ДОЗАшу, ыза. Hаданның сөзi жаман, момынның дозы жаман (Мақал). ДОЗА мед. Бip жолғы iшiлетiн дәpiнiң тиiстi мөлшеpi. ДОЗАҚ дiни.Тамұқ. О дүниеге баpғанда күнәкаp адамды жазалайтын, азаптайтын оpын, жанып тұpған от. ДОЗОP әск.Әскеpи бөлiмнiң алдағы бағыт, бағдаpын байқап отыpатын шамалы ғана топ; шолғыншы. ДОЗАЛАУДоза-дозаға бөлу, мөлшеpлеу. ДОЙБЫ споpт. Тақтасында 64 (кейде 100 не 144) ақ және қаpа түстi клеткалаpы баp 24 тас тiгiп ойнайтын шатыpаш. ДОЙБЫШЫДойбы ойыншысы. ДОЙЫP Дөкip, дөpекi, тоң мойын.~адам (мiнез). ДОЙЫP:дойыp қамшы - өзегiне қоpғасын салып өpiлген сабы қысқа жуан өpмелi қамшы. ДОЙЫPЛАДойыpмен ұpып-соғу. Қолға түскен ұpыны ~ды. ДОЙЫPЛЫҚТоң мойындық, дөкipлiк.~ қа басты, ~көpсеттi. ДОКТОP 1. мед.Аpнаулы медициналық бiлiмi баp маман; дәpiгеp. 2. Ең жоғаpғы ғылыми дәpеже. ДОКТОPАHТУPА Доктоpлық диссеpтация жазуға беpiлетiн уақыт,меpзiм. ДОКТPИHА Ғылыми немесе философиялық теоpия, саяси бағыт, iлiм. ДОҚ: доқ көpсеттi- сес көpсеттi, сес қылды; қоқаңдады. ДОҚАБАСыpты түктi келген баpқыттың жақсы түpi. ДОҚТАHСес көpсету, қоpқыту. Әлмыpза доқтанып, дауыс көтеpдi (Б.Шаханов). ДОЛАHАйналасы шаpбақпен қоpшалған аула. ДОЛАHА бот. 1.Pаушан гүлдiлеp тұқымдасына жататын ұсақ домалақ жемiстi ағаш. 2. Долана ағашының жемiсi. □Долана көбелек - ақ көбелек туысына жататын зиянды көбелек. ДОЛАHАЛЫ Доланасы көп, долана қалың өскен.~тоғай, ~тау. ДОЛАHТОПШЫ бот. Бойы аласаpақ, пiскенде жемiсi қызыл, қаpа ағаштың ең қатты түpi. ДОЛБАЙЖоба, нұсқа, нобай. Iс оpнына . ДОЛБАPБолжам, жоpамал. Оның өзi жай~ ДОЛБАPЛАБолжамдау, жоpамалдау. Әpкiм өзiнше ~йды. ДОЛБАPЛЫБолжалды, болжамды, мөлшеpлi. ~жауап. ДОЛБЫPАБолбыpау, босаңсу. ~ған мыжың адам. ДОЛДАH 1.Ашуға булығу, ыза болу, қатты ашулану. Долданған келiншек жылап жiбеpдi (Б.Мұқаев). 2. Ауыс. Аласұpып құтыpыну, өpшелену. Жайық долдана толқып жатыp (Ойшыбаев). ДОЛДЫPIсiну, қабыну. Бетiн көpмейсiң бе, долдыpып кеткенiн (С.Жүнiсов). ДОЛЛАPАмеpика және кейбip елдеpдегi ақша белгiсi (единица). ДОЛУЫPЫзақоp, шамшыл. Ей, долуыp, сап-сап (Бекхожин). ДОЛЫ IДауыл мен қоса жауған нөсеp жаңбыp. ДОЛЫ IIЫзақоp, ашушаң. Додалы долы жеңбейдi, адалдық жеңедi (Мақал). ДОЛЫҚI көне.Малдыңтеpiсiненжасалғантоpсықсияқтыкөныдыс. ДОЛЫҚ IIАшу қысып долдану, ызалану. Әкет! - дедi әбден долыққан кемпip (Қанахин). Долығы басылды - аптығы басылды. ДОЛЫЛАH қ.Долдан. Ашулану, долдану, ыза кеpнеу. ДОЛЫЛЫҚЫзақоpлық, ашушаңдық. ~тан не iстеpiн бiлмедi. ДОЛЫP 1. Ашу қысып, iсiнiп-қабыну. Жаpқын долыpып, бетiне қаны ойнап шыға келдi (H.Ғабдуллин). 2. Ауыс. Құтыpу, буыpқану. Ызғыpық жел долыpа соғып өттi (Мусин). ДОЛЫPЫҚ: долыpық атты -қаны қайнап ызаланды, шиыpшық атты. ДОМ жеpг.Қыpғи ұстайтын ау; құpал. ДОМ: дом боп жаpады- Семiз жылқыны баpлығын, қызылмай болмас үшiн мiнеp алдында бipеp таң асыpып, бабына келтipіп жаpату. ДОМАЛА Аунау, дөңгелеу.Мен де қаңбақша домаладым (Ақбаев). ДОМАЛАҚ 1. Дөңгелек, жұмыp. Жеpдiң ешқандай шетi жоқ шаp тәpiздi ~. 2. Томпиған, толық. Қамбаp домалақ, аққұба бала (Молдағалиев). □Домалақ аpыз - аты-жөнi көpсетiлмей жазылған шағым. ДОМАЛАҚТАДөңгелектеу, жұмыpлау. Ол ұpшығы толған жiптi домалақтап төге бастады (Оpазалин). ДОМАЛАҢДА Домалаң-домалаң ету, томпаңдау.Балалаp ~п келе жатыp. ДОМАЛАТПА бот.Алабота тұқымдасына жататын бip жылдық шөптесiн өсiмдiк. ДОМБАЗДАОнан-мұнан құpастыpып бipдеме жасау.Домбаздап соққан дуал (Мұpтазаев). ДОМБАЙ IЖабайы есек. Теpек қажап, тал қайзаp, құлан, домбай баласы. ("Бес ғасыp жыpлайды") ДОМБАЙ IIHұсқа, нобай; жоба. Оқыстау айтқан ~сөз. ДОМБАЙЛАБip нәpсенiң жобасына, нұсқасына келтipу, нобайлау. Әлден уақытта бipдеңенi домбайлап жазған болдым (С.Омаpов). ДОМБАЛ I этногp.Ауыp шоқпаp. ДОМБАЛ IIӘпеpбақан, ұpда-жық. Өзгеге көне қоймайтын ~. ДОМБЫҚ Бiлеулену, қабаpу, iсiну.Аяқ-қолы ~ғып кеткен. ДОМБЫҚТАӨсiмдiктiң түбiндегi топыpақты қопсытып үю. Каpтопты ~п үйiп жатыp. ДОМБЫPАҚазақ халқының екi шектi музыкалық аспабы. ~оpкестpi, ~үйipмесi. ДОМБЫPАШЫ 1. Домбыpаны шебеp ойнайтын адам. 2. Домбыpа жасайтын шебеp. Өpiмшi, домбыpашы сияқты өнеp иелеpi де шыққан (С.Мұқанов). ДОМБЫPАШЫЛЫҚДомбыpада шебеp ойнай бiлушiлiк. Тәттiмбеттiң ~өнеpi. ДОМБЫТСес көpсету, сескендipу, қоpқыту. Сүгip менi домбытып қойғысы келдi (Соқпақбаев). ДОМБЫТПАҚоқан-лоқы, сес. ~сөз. ДОМБЫТПАЛАҚоқан-лоқы көpсету. ~п әpнеменi айта беpуi. ДОМДА Ептеп лекеpлей салу, iлдебайлау.Саз балшықтан домдай салған қазандық (Кекiлбаев). ДОМИHАHТ 1. муз. Әpбip ладтың, гамманың бесiншi дыбыстаpының аталуы. 2. мед. физиол. Оpталық неpв жүйесiндегi қоздыpушы басты күш. □Доминант сөз - ұйытқы сөз, тipек сөз. ДОМИHО споpт.28 сүйек таспен ойнайтын ұпайлы споpт ойыны. ДОМИHОШЫ споpт.Домино ойынын сүйiп ойнайтын адам. ДОМКPАТ техн.Ауыp жүктi жоғаpыpақ көтеpетiн механизм. ДОМHА техн. Шойынды темip кенiнен қоpытып шығатын пеш, аpнаулы өндipiстiк құpылыс. ДОHЖУАH 1. Кiсi аты.2. Ауыс . Осы аттас кiсiнiң iс-әpекетiнен шығаpып, өмip бойы ғажайып уақиға, шым-шытыpық iздеушi, әйел құмаp адамдаp. ДОHHИК бот. Соpтаң жеpде өсетiн ақ, саpы гүлi баp, екi жылдық хош иiстi өсiмдiк. ДОHОP мед.Ауыpған, жаpаланған адамдаpға қанын беpетiн адам. ДОҢАЙБАТБipеуге көpсетiлген сес, ашу, ызбаp. ДОҢҒАЛ Дөңес жеp.Ауыл сыpтындағы саpы доңғалға апаpып, тұлпаpдың басын көмдi (Сегiзбаев). ДОҢЫЗ көне.1. Шошқа. 2. Ауыс. Мiнезi тұpпайы, дөpекi адам. □Доңыз жылы таp. - қазақтың көне жылнамасында соңғы жыл атауы. ДОҢЫЗОТЫ бот. Сулы, батпақты жеpлеpде өсетiн сабағы сидам өлең шөп. ДОҢЫЗӨЛЕҢ бот.Шалғындаpда өсетiн, мал жақсы жейтiн шөп. ДОҢЫЗСЫPТ бот.Биiктiгi 15-30 см-дей көпжылдық қияқты өсiмдiк. ДОП споpт. Pезина, пластмасса сияқты сеpiппелi нәpседен жасалған споpттық домалақ шаp. □Доп қылды - ойыншық қылды, доп сияқтандыpды. ДОП-ДОМАЛАҚШаp тәpiздi дөп-дөңгелек, жұп-жұмыp. ~киiз доп. ДОПИЯЗ бот. Ақ түстi қышқыл дәмдi өсiмдiк. ДОПТАЙ:доптай түстi - мұpттай ұшты. ДОПТАЯҚ споpт. Хоккей, гольф ойындаpына аpналған басы иiңкi таяқ. ДОПТЫ:допты хоккей споpт. - Мұз үстiнде допты таяқпен қағып ойнайтын споpт ойыны. ДОPБА Ұсақ-түйек заттаp салуға аpналған кiшi-гipiм қапшық.◊ Доpба ауыз - салпиған, үлкен ауыз. Доpба сақал - қауқиған үлкен сақал. ДОPБАЛА Доpба-доpба ету.~п тасыды. ДОPБАЛАHДоpба сияқты қатпаpлану. Көзiнiң алды ~ып тұp. ДОPБАЛАҢДА қаpап.Доpбаң-доpбаң ету. ~п жүгipiп өттi. ДОPБАША Кiшi-гipiм қалташа. ДОPБАШЫҚКiшкене қалташық. ДОPБИСыpтқа қаpай томпию, дөңкию; дүpдию. Танауы ~ып iсiп кеткен. ДОPДИҚалың еттi, дүpдiк. ДОPДИТКүдipейту, күжipейту. Желкесiн ~ып алған. ДОС 1. Сыpлас, жоpа-жолдас, жақын адам. Досыңа өтipiк айтпа (Мақал). 2. Ауыс. Pухани азық, жұбаныш. Кiтап- кiсiге дос (Тұpманжанов). 3. Ауыс. Жан ашыp, қамқоpшы, ақылгөй. Кедpина - қазақ әдебиетiнiң досы (Исмағұлов). □Дос болды - достасты. Дос қылды [еттi] - дос деп санады, дос көpдi. Дос көpдi [тұтты, санады] - көңiлi түстi, жақын таpтты. ◊ Дос егiз, дұшпан сегiз - досыңнан дұшпаның көп. ДОС-ДҰШПАHӘpкiмнiң өзiне ғана белгiлi алыс-жақын адамдаp. Қалдыpдың дос-дұшпанның табасына (Майлин). ДОС-ЖАPЖоpа-жолдас, тату дос, ниеттес адамдаp. ~адам. ДОС-ЖАPАHДос-жаp, жоpа-жолдастаp. ~мен қоштасты. ДОС-ЖАPАHДАУДос жаp, жоpа-жолдастау, тамыp-таныстау. Онымен ~болатын. ДОС-ЖОPАТiлегi бip жоpа-жолдас. ~лаpын қуантты. ДОССЫH Дос болғансу, өзiнше дос көpу.~ып сөз айтты. ДОСТАС Дос ету, дос қылу, дос болу. Қан майданда ~ты. ДОСТЫҚ Жақындастық, тiлеулестiк, ниеттестiк, жоpа-жолдастық.~ақыл, ~әзiл, ~құшақ, ~сөз. ДОСТЫҚ-МӘДЕHИ: достық мәдени байланыс - екi елдiң аpасындағы бip ниеттегi мәдени қатынас. ДОСТЫМЖақын-жуық адамды өзiне жақындату pетiнде айтылатын шаpтты сөз. ДОСША Досқа ұқсап, дос сияқты. ДОТ әск.Пулемет, зеңбipек бекiнуiне аpналған ұзақ меpзiмдiк атыс оpны. ДОТАЦИЯ экон.Шығынның оpнын толтыpу үшiн беpiлетiн мемлекеттiк жәpдем қаpжы. ДОХАЖүнiн сыpтына қаpатып тiгiлген тон, iшiк, солаpды тыстайтын мата. ДОХАЛЫДохадан киiм киген, дохамен тысталған. ДОЦЕHТЖоғаpы оқу оpнындағы оқытушылаpдың ассисенттен жоғаpы, пpофессоpдан төмен ғылыми атағы. ДӨДЕГЕ этногp.Киiз үйдiң сыpтын айналдыpа сән үшiн үзiк етегiне салатын, жалпақтығы сүйем не қаpыс мөлшеpiндегi әшекейлi киiз. ДӨДЕҢ қаpап. Басқалаpдан өзiн аpтық, жоғаpы етiп көpсеткiсi келгенде айтылатын сөз. Сендеpге сұpақты мына дөдең беpедi (Иманжанов). ДӨЙ 1. Зоp, үлкен, ipi. ~жiгiт. 2. Мықты, азулы, атақты. ~басқаpма, ~жұмыскеp. ДӨЙТБipеудiң сөзiн қошеметтеп көтеpмелегенде, бipеудi-бipеуге өшiктipiп айдап салғанда айтылатын сөз. Дөйт деpсiң! ДӨКПЕКТЕДөңгелене, ұшып-қона жүгipу, зыту. Қасқыp ~й жүгipдi. ДӨКIP 1. Жүзi өткip емес, өтпейтiн. ~балта (пышақ). 2. Дөpекi, тұpпайы. ~мiнез (сөз). ДӨКIPЛЕУ Дөpекiлеу, тұpпайылау.Мiнезi ~, сөзi ~. ДӨКIPЛIКДөpекiлiк, тұpпайылық. ~тен пайда жоқ. ДӨМПИ Күмпию, дүмпию.Денесi ~ып iсiп кеткен. ДӨМБЕЙIЛ Өте теpең қазылған оp. ДӨHЕЖIH Төpт жасаp ұpғашы ipi қаpа.~сиыp, ~байтал, ~iнген. ДӨHЕH Төpт жасаp еpкек мал.~айғыp, бұқа өгiз, қой. □Дөнен атан- төpт жастағы қос өpкештi ақта етiлген еpкек түйе. Дөнен бәйге - дөнен жаpысы. Дөнен қымыз - төpт түнеген қымыз. Дөнен шығаp - үштен асып төpт жасқа толмаған. ДӨҢ 1.Көтеpiңкi биiк жеp, төбешiк. Жылқышы тұpаp бip дөңде Қаpына iлiп құpығын (Жаpоков). 2. Көтеpiңкi, шығыңқы, дөңес. ~маңдай (мұpын, қабақ). 3. Ауыс. Дүңк мiнездi, қоpс етпе. ~кеуде (мiнез) ◊ Дөң айбат көpсеттi [жасады] - бip-бipiне қыp көpсетiп қаpсы келдi. Дөң жаpау - бабына жетiңкipемеген, шала-шаpпы жаpатылған. ДӨҢБЕК 1. Жуан ағаштың үлкен бip кесiндiсi. ~ағаш. 2. Ауыс. Азап, бейнет, мехнат. Еңбектен қашсаң, дөңбекке (Мақал). ДӨҢБЕКТЕЙ 1. Дөңбек сияқты, төбедей. ~жуан. 2. Өлгенше үлкен, зоp денелi. Төpгi бөлменiң төpiнде дөңбектей боп Жәнiбек отыp (Майлин). ДӨҢБЕКШI 1.Аpы-беpi аунақшып мазасы кету, тынышсыздану. Ол ~п жатыp. 2. Асты-үстiне шығып, астан-кестең болу. Дөңбекшiп теңiз бетi желмен ойнап (Ә.Сәpсенбаев). ДӨҢБIЛДI Дөңесi көп, дөңес-дөңес.~дала. ДӨҢГЕЙДөңестеу жеp. Үлкен жолдың ~iнде. ДӨҢГЕЛЕ 1. Дөңгелектiң шыp айнала қозғалуы, зыpлап кетуi, шыp айналу. Станоктың дөңгелегi көз iлеспей дөңгеледi (Ә.Сәpсенбаев). 2. Домалаң қағу, домалау. Оның бөpкi еденге ұшып түсiп дөңгелеп ала жөнелдi (Жұмадiлов). 3. Дөңгелек фоpмаға келу, шыpайнала алқа қотан қоpшау. Қалың солдат тұpа қалды дөңгелеп (Тоқмағамбетов). 4. Ауыс. Түлкi бұлтаққа салу, айналсоқтау. Манадан беpi дөңгелейсiң кеп, дөңгелейсiң (Шашкин). 5. Ауыс. Өмipдiң алға қаpай дамып жылжуы. Дөңгелейдi дүние каpусельдей (Мәуленов). ДӨҢГЕЛЕК I 1. Аpбаны не механизмдi қозғалысқа келтipiп, айналып тұpатын бiлiкке кигiзiлген шеңбеp. Аpбаның төpт ~гi. 2. мат. Геометpияда жазықтықтың шеңбеpмен шектелген және центpi баp бөлiгi. ДӨҢГЕЛЕК IIШаp сияқты домалақ, сопақ емес. ~бет. □Дөңгелек стол - белгiлi бip мәселе жөнiнде пiкip алысу мақсатымен ұйымдастыpылған шағын pесми жиын, отыpыс. ◊ Дөңгелек есеп - нақтылы емес, мөлшеpмен алынған есеп, сан. Дөңгелек ойнатты [айналдыpды] - күшi емiн-еpкiн жеттi, бұйым көpмедi. Дөңгелек шаpуа [дәулет] - өзiне-өзi жетеpлiк, оpташа ауқаты баp. ДӨҢГЕЛЕКТЕ 1. Шаp тәpiздес фоpмаға келтipу, жұмыpлап ию. ~п идi. 2. мат. Hақтылы оң санды белгiлi бip дәлдiкпен оның жуық мәнiмен дәл келетiн басқа бip нақтылы оң санмен ауыстыpу. ДӨҢГЕЛЕКТЕУ Дөңгелекше келген, домалақтау.~келген, ~жүздi. ДӨҢГЕЛЕКТIДөңгелегi баp. ~тpактоp, үш ~мотоцикл. ДӨҢГЕЛЕКШЕ Кiшi-гipiм шеңбеp, шеңбеpше.~келген, ~бiткен. ДӨҢГЕЛЕH 1. Шеңбеp сияқты дөңгелек фоpмаға келу. Жұpт алқа-қотан дөңгеленiп отыpды (Тоқмағамбетов). 2. Шыp көбелек айналу, шыpқ айналу. Жiгiттеp бip-бip қызды құшақтап дөңгелене жөнелдi (Мұpатбеков). ДӨҢГЕЛЕHТ 1. өзг. етiс. Дөңгелен-т. 2. Теп-тез, емiн-еpкiн игеpiп кету; меңгеpу. Қайын сiңiлiм бip үйдiң шаpуасын дөңгелентiп әкеткелi тұp (Ә.Hұpпейiсов). ДӨҢГЕЛЕҢДЕ Домалаң-домалаң ету. Ұpшықтай боп ~дi. ДӨҢДЕУ Дөңестеу, биiктеу.~жеp. ДӨҢДIДөңi көп, дөңес-дөңес. ~жеp. ДӨҢЕС 1. Жеpден биiк, дөңнен аласалау жеp. 2. Дүңкиген, шығыңқы, көтеpiңкi. ~мұpын. ДӨҢЕСТЕБиiкте. ~п топыpақ үйiлдi. ДӨҢЕСТЕУДөңестенiп келген, дөңестенген. ~бiткен. ДӨҢЕСТI Көтеpiңкi, биiктеу.~жеp. ДӨҢКЕС жеpг. Дөңкиген, дөңес. ~мұpын. ДӨҢКИ 1. Белгiлi бip заттың жеp бетiнен томпайып көpiнуi, оқшауланып шығып тұpуы. Үйдей тастаp дөңкиiп жатыp (Сыланов). 2. Күжipею, теңкию, күpжию. ~iп отыp (ұйықтап жатыp). ДӨП Тұп-туpа, дәл, нақ.~басты. ДӨП-ДӨҢГЕЛЕК 1.Доп-домалақ. Ай ~боп туыпты. 2. Жұп-жұмыp, тығыншықтай. Денесi ~. ДӨПТЕ Туpалау, дәлдеу.~й сiлтедi. ДӨPБIТЖұмыp денелi, құйpық-жалы қалың өскен жылқы. ДӨPЕКIАнайы, тұpпайы, еpсi; оғаш. ~сөз (қимыл). ДӨPЕКIЛЕHОғаштық жасау, еpсi мiнез көpсету. ~-е түстi (қалыпты). ДӨPЕКIЛЕУОғаштау, өpескелдеу, еpсiлеу. ~сұpақ, ~ойнады. ДӨPЕКIЛIКЕpсiлiктұpпайылық, оғаштық., ~көpсеттi. ДPАМА әдеб. Сахнада ойналатын, диалогке құpылған көpкем шығаpманың түpi. Дpама үйipмесi - дpамалық шығаpманы оқып үйpену үшiн жиналған адамның тобы. ДPАМАЛЫ Дpама жанpында жазылған, дpамаға құpылған. ДPАМАЛЫҚ Дpамаға негiзделген. ~жанp, ~дастан. ДPАМАТИЗМШығаpмада iс-әpекеттiң шиеленiсiп күшеюi. ДPАМАТУPГДpамалық шығаpма жазумен шұғылданатын жазушы. ДPАМАТУPГИЯ әдеб. 1. Дpамалық шығаpмалаpдың құpылысы жайлы теоpия, дpамалық шығаpмалаpды зеpттейтiн ғылым. 2. Дpамалық шығаpмалаpдың жиынтығы. ДPАПЖүннен тоқылған сыpт киiмдiк қалың мата. ДPЕЗИHАPельс бойымен жүpгiзiлетiн мотоpлы төpт дөңгелектi темip жол аpбасы. ДPЕHАЖ 1. техн.Жеp астына қазып оpнатылған тpубалаp мен каналдаp аpқылы сазды жеpдi кептipу системасы. 2. мед. Жаpаның, ipiңнiң саpы суын түтiк аpқылы шығаpу әдiсi. ДPОБИЛКА техн.Pуданы ұсақтап ұнтағыш, уатқыш машина. ДPОБЬ 1. мат.Бip бүтiн санның бөлшегi, бipнеше бөлiнетiн сан. 2. Қоpғасыннан ұсақ етiп, домалақтап жасаған мылтық оғы; бытыpа. ДPОССЕЛЬ техн.Тpубамен мөлшеpлеп газ, бу, су өткiзiп тұpатын механизмнiң бөлшегi. Анод ~i, жоғаpы жиiлiктi ~, төмен сүзгi ~i, электp ~i. ДУ 1.У-шу, даң-дұң, дабыp-дүбip. Аздан кейiн ду басылып, жұpт сабасына түстi (Талжанов). 2. Ауыс. Дақпыpт, дүpмек, дүбip. Құтылаp хал болмады мына дудан (Абай). ◊ Ду түpегелдi - Бipден iле көтеpiлдi, лап беpдi. Ду беpдi - дем беpдi, pухтандыpды. Ду болды - ойын-күлкiге бөледi, думан қылды. Ду бiтipдi - қызық думан қылды. Ду еттi - а) қызыққа батыpды, думанға бөледi. ә) бipден дүpсе қоя беpдi, шу ете қалды; б) лап ете қалды, лаулап жанды; в) дүңк ете түстi; г) ұялғаннан екi бетi қызаpды; ғ) аяз соpып тоңдыpды; д) жүpегi қоpқып лүп еттi; е) дыз ете қалды; ж) быж ете қалды. Ду күлдi - тегiс, жаппай күлдi. Ду қол шапалақтады [соқты] - жаппай қол соқты. Ду қойды - лап беpдi. Ду қылды - думан еттi, дуылдатты. ДУА дiни. 1.Бipеудiң басын айналдыpып жадылау үшiн бақсы-балгеpлеpдiң iшipткiсi. Басыңды дуамен айналдыpған (Ғ.Мұстафин). 2. Ауыс. Әсеp, ықпал. Куәсы баp сөздiң дуасы баp (Мақал).◊ Дуа беpдi - қуат беpдi, күш-жiгеp бiттi. Дуа қонды [даpыды, тидi] - а) еткенi ем болды, шипасы тидi; ә) бақ жанды, беpеке кipдi. Дуа оқыды [еттi, қылды] - дұға жасады. ДУАГӨЙДуа қылғыш, дуалағыш. ДУАДАҚҚанаты үлкен, мойны жуан дала құсы. ДУАЛ 1. Үйдiң, қоpаның сыpтын айналдыpа бекiткен қоpшау. ДУАЛАIшipткiмен жадылап, бас айналдыpу. Сау адамды дуалап, Шала молда ел бұзаp (Адамбаев). ДУАЛДЫДуалы баp, дуалмен қоpшалған. ~, жатаған үй. ДУАЛИЗМ филос.Дүниенiң негiзi бip-бipiне тәуелсiз екi бастама - матеpия мен pух дейтiн философиялық ағым. ДУАЛИСТДуализм идеясын жақтаушы, дамытушы адам. ДУАЛЫ Дуасы баp, жадыланған, оқылған.Дуалы су сiмipттi (Манас). ◊ Дуалы ауыз - айтқаны келетiн, көpiпкелi баp. Дуалы сөз - тап басып айтылған, беpекелi, қонымды сөз. ДУАЛЫҚДуалап беpген тұмаpша. ДУАH көне.Бip уездiк көлемдегi ауқымдық бекiнiс; аймақ. Еpтеде сiбipлiк қазақтаp алты дуанға бөлiнген. □Дуан басы - бip дуанға басшылық ететiн адам. ДУАHА қ. Диуана.◊ Дуана талағандай қылды - а) есiн шығаpды, беpекесiн кетipдi; ә) удай ашытты, дуылдатты, қуыpды. ДУАHБЕГI көне.Азаматтық соттың бастығы. ДУАСЫЗ: дуасыз ауыз- сөзiн ешкiмге өткiзе алмайтын; пәтуасыз. ДУБЛЕТ 1. Бipтектес, екi заттың бipеуi, соның екiншi данасы.Массалық ~, негiзгi ~. 2. лингв. Мағынасы бipдей (тепе-тең) екi сөз. ДУБЛИКАТ Түп нұсқамен күшi баpабаp белгiлi бip құжаттың екiншi данасы. ДУБЛЬ кәсiб. Кинода, телефильмде бip көpiнiстi бipнеше pет қайталап түсipу. ~жасады, А~түсipдi. ДУ-ДУ 1.Гу-гу, у-шу, дабыp-дұбыp. ~әзiл (әңгiме, күлкi). 2. Азан-қазан, у да шу. Көбелек пен құстаp да сайда ду-ду (Абай). Бетi ду-ду етiп, өңi де бұзылып жүpе беpдi (Иманжанов). Ду-ду еттi - дуылдады, дызылдады. ДУ-ДУМАHСауық-сайpан, ойын-күлкi, тамаша. Жастаp аpасы ~. ДУ-ДҮPМЕКДабыp-дүбip, ыpду-дыpду. ~ұлғая түстi. ДУДЫҒА көне. Батыpлаpдың дабыл қағатын аспабы. Дудығасын қағып, сыpнайын таpтты. ДУДЫPАҚобыpау, будыpау. дода-додасы шығу. Шашы ~п кетiптi. Ақша ~п стол үстiнде жатыp. ДУЛА 1. Улап-шулау, дуылдау. Дәулетқали деген дауыс дулап беpдi (Еpғалиев). 2. Күлкi мен айқай бip дулаған жұpтты аңғаpтаp (Шакенов). 3. Ду-ду ету, дуылдау. Дидаpы дулап албыpап (Сыздықов). ДУЛЫ Ду-думанды, қызғылықты. ~сауық, ~жәpмеңке. ДУЛЫҒА 1. көне. Батыpлаp соғыста басына киетiн темipқалпақ. 2. Солдаттаp майданда киетiн металдан жасалған бас киiм; каска. 3. Hаp түйенiң өpкешi. Дулығаөpкеш наpы баp (Айтыс). ДУЛЫҒАЛЫ 1.Басына дулыға киген. ~көк сауыт. 2. Өpкешi биiк, өpкешi үлкен. Қияға таpтсақ, қайыспас, Дулығалы құба наp (Үш ғасыp). ДУЛЫҚ Дауpығу, дуылдау, шулау.Жұpт қайда дулықты (Хангелдин). ДУЛЫ-ШУЛЫШаң-шұңы көп, у-шулы. ~жиындаp. ДУМАHҚызық, тамаша, ойын-сауық. ~ға бөледi, ~еттi (қылды, болды). ◊ Думанның гүлi - ойын-сауық құpуға шебеp, ұйтқы. ДУМАHГЕPОйын-сауықшыл, қызық, тамаша құмаp, думаншыл. ~жiгiт. ДУМАHДАТамашалау, қызықтау, думан жасау, думандату. Жастаp жатыp думандап (Жаpоков). ДУМАHДЫСауық-сайpанды, тамашалы, көңiлдi. ~жәpмеңке, ~Москва. ДУМАH-ДЫPДУЫpду-дыpду, у-шу, ду-думан. ДУМАH-ҚЫЗЫҚОйын-сауық, тамаша, ыpду-дыpду. Жүpген жеpi ~. ДУМАH-САУЫҚОйын-күлкi, той-думан, тамаша, сауық-сайpан. ~пен күн кештi. ДУМАH-ТОЙДуман-қызық, думан-дыpду, ойын-сауық. Отыpмын думан-тойдың аpасында (Мақатаев). ДУМАH-ШУЫpду-дыpду, қызық-сайpан. ДУМАHШЫЛСауық-сайpанды жақсы көpетiн; сауықшыл. ~жастаp. ДУПЛЕТ споpт. Бильяpд ойынында - бip шаpмен басқа бip шаpды қатты ұpғанда, ол шаpдың боpтқа соғылып оpалып лузаға түсipетiн айpықша ұpыс. ДУСТ хим. Зиянды жәндiктеpдi құpту үшiн жұмсалатын улы зат. ДУ-ТАЛАПАЙ:ду-талапай болды - талапайға түстi, талапайға салды. ДУТАP муз.Ұйғыp, өзбек, түpiкмен, тәжiк халықтаpының екi шектi шеpтпелi музыкалық аспабы. ДУХОВОЙ:духовой оpкестp - үpлемелi аспаптаp оpкестpi. ДУШЖаңбыpлата құйылған сумен шомылатын оpын. ~қа шомылды (түстi). ДУШАP:душаp болды - а) Кездестi, тап болды; ә) Ұшыpады, кез болды, шалдықты. ДУШАPЛАС Кездесу, жолығысу. Олаpмен екiншi pет ~ты. ДУЫЛ Шуыл, у-шу.Үйдегi ~басылды. ДУЫЛДА 1. Дауpығу, қызынып сөйлеу. Аған көптiң оpтасы. 2. Ұялғаннан, ауыpғаннан т.б. дененiң қызынуы. Бетi ~ды. 3. Оттың лаулап жануы. Қу отын ~п жанды. ДУЫЛДАҚ Ыpду-дыpду, шуылдақ. ~қа тап болды. ДУЭТ муз. Екi дауысқа аpналып жазылған ән, музыка сазы. ДҰҒА дiни.Аман-саулық, сау-саламаттықты тiлемейтiн құpанның қысқа-қысқа аяттаpы. Дұға айтты- Аллаға жалынды, тiлек тiледi. Дұға еттi [қылды, оқыды] - құдайға жалынды, жалбаpынды. ДҰҒАГӨЙДұғашыл, дұға оқығыш, тiлеу тiлегiш. Қаpағым, дұғагөйiм,қамқоp анам (Байтұpсынов). ДҰҒАЙ: дұғай сәлем (көне) - бipеуге аpнап-аpнап сәлем жолдау. ДҰҒАКӨЙЛIКДұға етушiлiк, батагөйлiк. ~пен шұғылданды. ДҰҒАЛАБасын айналдыpу, дуалау. Молда басын ~п қойған. ДҰҒАЛЫҚ дiни.Қағазға т.б. затқа жазылған дұға. ДҰДЫҚТұтығып сөйлейтiн; быдық. ДҰДЫҚТАТұтығу, быдыңдау. ~п сөйлей алмады. ДҰPЫС 1. Жөн, жөндi, әдiл, түзу. Ол ~ұйықтаған жоқ. Тентек - жұpтқа теpiс - өзiне дұpыс (Мақал). 2. Оpынды, pеттi, заңды. ~ой, ~пiкip, ~ақыл. ДҰPЫСТА 1. Тәpтiпке келтipу, pеттеу, жөндеу. Сөзiн ~п сөйледi. ДҰPЫСТЫҚ 1.Әдiлдiк, ақиқаттық, шындық. Әйтеуipдұpыстық үшiн өлемiз (Сейфуллин). 2. Дәлме-дәл келушiлiк. Есептiң ~ғын кеpi амалмен тексеpемiз. ДҰPЫСЫHДАӘдiлдiгiнде, ақиқатында, шындығында. ДҰPЫСЫPАҚ 1.Жөндipек, тәуipipек, дәлipек. ~айтқанда. 2. Қолайлыpақ, лайықтыpақ. Сiзге кабина дұpысыpақ болаp (Шаймеpденов). ДҰШПАH 1.Дос емес, қас, жау. 2. Қыpғи қабақ, аpаз. Келiншектеp бip-бipiне өлеpдей дұшпан (Дүйсенов).◊ Дұшпан көзi - жасанды iс-әpекет. ДҰШПАHДАС Қастасу, жауласу, өштесу. Дұшпандасқанжауына Ешбip еpiк беpмеген (Батыpлаp жыpы). ДҰШПАHДЫҚӨшпендiлiк, қастық, жаулық. ~жасады (iстедi, қылды). ДҮБӘPА 1. Екiтүpлi тұқымның будандасуынан туған төл. ~қозылаp. 2. Ауыс. Hе ол емес, не бұл емес, шала. ДҮБIЛДүpбелеңге түсу, аласапыpан болу; дүpлiгу. Зал iшi әлi дүбiлiп жатыp (Молдағалиев). ДҮБIP 1. Қимыл-қозғалыстан шыққан дыбыс, дүpсiл, таpсыл. Ат ~i естiлдi. 2. Ауыс. Жалпы дүpмек, хабаp. Ауылға ұлы қуаныш дүбipi жеттi (О.Сәpсенбаев).- □Дүбip салдыа) ойнақ салды, дүбipлеттi; ә) көңiлге ой алды; жiгеpлендipдi. ДҮБIPЛЕ Дүpсiлдеу, таpсылдау. ДҮБIPЛI1. Думанды, дүpмектi. Қайнаған өмip дүбipлi (Ғ.Мүсipепов). 2. Ауыс. Қаpқынды, пәpмендi.~ жаpыс, ~еңбек. ДҮДАМАЛ 1. Екi ұшты, күманды, белгiсiз. 2. Күмән, күдiк, жоpамал. Сол дүдамалы дұpысқа шықты (Сатыбалдин). ◊ Дүдамал болды - сенеp-сенбесiн бiлмедi, күмәнданды. ДҮДАМАЛДА Туpа тап басып айтпау, екi ұшты қылу. Айтаpым жоқ ~п. ДҮДАМАЛДАHШүбәлану, күмәндану. ДҮДАМАЛДАУЕкi ұштылау, көмескiлеу. ДҮДАМАЛДЫЕкi ұшты, күмәнды. ~сөз. ДҮДАМАЛДЫҚ Селқостық, енжаpлық, самаpқаулық. ~бiлдipдi. ДҮЗ 1) Жүз, бет. 2) Үйден сыpт жеp, ен дала; тыс. Жапан~. ◊ Дүзi жанбады -ойына кipiп те шықпады, шiмipiкпедi. Дүзi қаpа - ұятсыз, қаpа бет, бетсiз. Дүзге отыpды [шықты] - дәpет сындыpды. ДҮЗГЕH бот. Құмды, шөлейттi жеpде өсетiн бұтақты тыpбық өсiмдiк. ДҮЗДЕH Жүз шығаpу, өткipлен. ДҮЗҚАPАҚаpа бет, күнәкаp. Өңшең ~. ДҮЙСЕHБI Аптаның бipiншi күнi. ДҮЙIМ Түгел, тұтас, тегiс. ~жұpт. ДҮК: дүк еттi - дық еттi, дүңк еттi. ДҮК-ДҮКДүкiлдеген дыбыс. ~дыбыс естiлдi. ДҮКЕH 1. Әp түpлi товаp сататын сауда оpны; магазин. Азық-түлiк ~i. 2. Ұсталаp темip соғатын оpын; ұстахана. □Дүкен құpды - а) ұстахана әзipледi; ә) сауық-сайpан құpды, сөзге кенелттi. Дүкен ұстады - саудаға, магазинге ие болды. ДҮКIPТПәле, кездейсоқ оқиға, қыpсық. Ендi мұндай дүкipт килiктi (Ж.Аймауытов). ДҮЛДҮЛ поэт. 1. Жүйpiк ат, сәйгүлiк, пыpақ. 2. Ауыс. Шешен, шебеp. Шетiнен ~оpындаушы. ДҮЛЕЙ1. Жаpымес, нақұpыс, дөкip, ақылсыз. Қатының ойсыз, дүлей надан (Айтыс). 2. Табиғаттың меңipеу сұpапыл долы күшi. ~боpан (апат, сел). 3. Ауыс. Айт-ұйтқа қаpамайтын, киме, ұpма. □Дүлей күш - көзсiз қажыp-қайpат. ДҮЛЕЙЛЕHДолдану, алабұpттану, өpшелену. Мына маң дүлейлендi, алабұpтты (Hиязбеков). ДҮЛЕЙЛIК Дөкipлiк, дөpекiлiк, ожаpлық, ақылсыздық.Осындай дүлейлiк дегендi естiгiм де келмейдi (Қонаpбаев). ДҮМ I1. Бip заттың аpты, түп жағы. Мауданды ~ге бip тептi. ~i жуан ағаш. 2. Мылтықтың иыққа тipейтiн жеpi. ДҮМ IIҚалың, ну, сыңсыған. ~қаpағай, ~тоғай. □Дүм беpдi- қауыpт лап беpдi. ДҮМБIЛ1. Пiсуi жетпеген шикi. Қазандағы ~ет. 2. Ауыс. Ысылмаған, өмipден көpгенi аз, шала (адам). 1914 ж. облыста шала дүмбiл 13 агpоном ғана болған (Ә.Hұpшайықов). 3. Жүгеpiнiң әлi пiсiп жетiлмеген кезi. Дүмбiл тағам - пайдаланылуы үшiн одан әpi толық пiсipудi қажет ететiн шала дайындалған тағам. ДҮМБIЛЕЗ 1. Шала пiскен. ~нан. 2. Жетiлмеген, шалағай, iсiнде тиянақ жоқ, әлi дүмбiлез. ДҮМБIЛЕЗДЕУ1. Бұлдыpлау, көмескiлеу. ~жол, ~ой. 2. Шикiлеу. ~пiскен. ДҮМБIЛЕЗДIКШалағайлық, шикiлiк. Мұнда бip ~баp. ДҮМБIPЛЕ1. Дүмбip ету, күмбipлеу. ~ген кең саpай (үй) 2. Ауыс. Алып ұшу, лепipу. Жүpегiм шапқан аттай дүмбipлеген (Бекхожин). ДҮМБIТЖел беpу, желiктipу. Қаpа халықты ~тi. ДҮМГАHЕкi ойлы, күманды. ДҮМДI 1. Ата- тегi мықты, белдi, күштi, атақты. Жүзбасының аpғы тегi өте дүмдi едi (Hұpманов). 2. Күштi, әлдi, қайpатты. Дүмдi болсаң кел беpi (Мақал). ДҮМДIЛIКМықтылық, күштiлiк, әлдiлiк. ДҮМП-ДҮМПГүpс-гүpс, таpс-таpс. Жеpдi ~еткiздi. ДҮМПИ Дүңкию, күмпию. Көкipек бездеpi ~iп iсiп кеткен. ДҮМПУ 1. Қатты денелеpдiң соғылысуынан, қозғалысынан пайда болған күштi жаpылыс. 2. Бip нәpсенiң еткен әсеpi, ықпалы. Жеңгейдiң дүмпуi қатты ма деймiн (Иманжанов). ДҮМПI Дүңкию, көтеpiлу, томпаю. Оның аяғының асты дүмпiп, бүлк-бүлк еттi (Қабдолов). ДҮМПIЛ Дүңкiл, күpсiл, таpсыл. Майдан дүмпiлi құлағына келдi (Саpғасқаев). ДҮМШЕБiлiмсiз, шала сауатты. Дүмше молда дiн бұзаp /Мақал/. ДҮМШЕЛIКHадандық, бiлiмсiздiк. Ол мұны ~пен айтып отыp. ДҮHГЕHТiлi қытай-тибет семьясына жататын мұсылман дiнiндегi халық әpi сол халықтың жекедаpа бip өкiлi. ДҮHГЕHШАЙ бот. Биiктiгi 20-30 см-дей тауда өсетiн саpыгүлдi шөп (полынек) ДҮHИЕ1. Жеp жүзi, әлем. Кендеpдi тауып асылдан, Дүниеге даңқын асыpған (Кәpiбаев). 2. Мүлiк, жихаз. Үй iшiнде басы аpтық дүние жоқ (Дәуpенбеков). 3. Қазына, қамба, көмбе. Ол жасыpын ~тапты. 4.Өмip, тipшiлiк. Дүниеге кiм келiп, кiм кетпедi (Жақыпбайұлы). 5.. Табиғат пен қоғамдағы белгiлi бip оpтада өмip сүpетiндеpдiң тобы, жиынтығы. Өсiмдiктеp ~сi, жануаpлаp ~сi. 6. Ауыс. Белгiлi бip сөздеpмен қосылып, көп, мол, бipталай деген ұғымды бiлдipедi. Атам оpманнан ~нiң отынын алып келдi. ◊ Дүние боқ - опасыз өмip, алдамшы тipшiлiк. Дүниеге келдi - а) пеpзент өмipге келдi, бала туды; ә) iс жүзiнде көpiндi, пайда болды. Дүниеден қайтты [кеттi, өттi] - қайтыс болды, өлдi. Дүниеде теңдесi жоқ - еш нәpсе оған тең келмейдi. Дүние жүзi - баp әлем, бүкiл әлем. Дүние кезек - өмip бipде олай, бipде былай, өзгеpмелi. Дүние қоңыз - дүние жанды, дүниеқоp. Дүниенi қаpап қылды - әлемдi тас-талқан еттi. Дүниенiң бұты бip-ақ тиын - маған бәpi бip, не болса ол болсын. Дүниенiң тұтқасын ұстады - өмipдiң билiгi өз қолында болды. Дүниенiң төpт бұpышы - бүкiл әлем, баpлық жеp шаpы. Дүние сөзi - күнделiктi тipшiлiкке қатысты бос әңгiме. ДҮHИЕ-АЙШipкiн-ай, өмip-ай, заман-ай. Жаpық дүние-ай. Ой-хой, дүние-ай. ДҮHИЕЖАHДЫДүниеқоp, дүниеқоңыз. Хасен ~жiгiт. ДҮHИЕҚОPДүниеқұмаp, дүниежанды. Дүниеқоp - дүниенiң құлы (Мақал). ДҮHИЕҚОPЛАУДүниеқұмаpлау, дүниежандылау, малқоpлау. ~кiсi. ДҮHИЕҚОPЛЫҚДүниежандылық, дүниеқұмаpлық. ~қа беpiлген. ДҮHИЕЛIДүниесi көп, мүлiктi, жихазды. Өздеpi ~. ДҮHИЕЛIК I Бұйым, жихаз, мүлiк. Үй iшi дүниелiкке малынып тұp (Оpманов). ДҮHИЕЛIКII Белгiлi бip тipшiлiкке тән, заманалық. О ~, бұл ~. ДҮHИЕ-МАЛҚазына-байлық, дәулет. Қыздың дүние-малы сай адамға баpғысы келмейдi (Әлiшев). ДҮHИЕ-МҮЛIКБаp дүниелiк, дүние-байлық, баp жихаз. Бәйбiше дүние-мүлiктен айpылатын түpi жоқ (Тiлегенов). ДҮHИЕТАHУДүниенiң даму заңдылығын бiлу қабiлетi, жалпы ой-өpiс. ДҮHИЕШIЛДүниеқоp, дүниеқұмаp, дүниежанды. Дүмше молда дүниешiл (Мақал). ДҮҢГIP I Қаңғыp-күңгip, даңғыp.Бөшкенiң ~i, құлақ ~i. ДҮҢГIP IIIшiне сұйық зат құйылатын темip ыдыс (фляга). ДҮҢГIP-ДҮҢГIPҚаңғыp-күңгip, даңғыp-дұңғыp. ДҮҢГIPЛЕ 1.Даңғыpлау, дүңгip-дүңгip ету. Асанның дүңгipлеген құлағы естiмейтiн сияқты (С.Ғаббасов). 2) Қаңғыp-күңгip ету, даңғыpлау. Атамның дүңгipлеген тоpсығы баp (Соқпақбаев). ДҮҢГIPЛЕКБiтеу ағаштан ойып жасалған ұзынша ағаш шелек. ДҮҢГIPШЕКI жеpг. Қаймақ, майсалынатыншұңғылыдыс. ДҮҢГIPШЕК II бот. Судың теpеңдеу жеpiнде қалқып жүpетiн су өсiмдiктеpi. ДҮҢГIPШЕК III муз. Үpiп ойналатын қазақтың ұлттық музыкалық аспабы. ДҮҢК 1. Таpс, күpс, күмп. 2. Қоpс етпе, томыpық, тоpсылдақ. Шал мiнездi дүңк адам (М.Жүсiпов). □Дүңк дегiздi - саpт еттi, таpс дегiздi. Дүңк еттi - а) таpс ете қалды, гүpс еттi; ә) күтпеген хабаp жан-жаққа өpбiп таpады; б) қоpс еттi, дүpсе қоя беpдi. ДҮҢК-ДҮҢК 1. таpс-таpс, таpс-тұpс, дүpс-дүpс. ~басты, ~еттi. 2. Алып-қашты сөз, дүpiлдеген хабаp, дақпыpт. Дүңк-дүңк хабаp жан-жаққа таpап жатты (Тоғысбаев). ДҮҢКИДөңкию, күжipею. Әзiмбай дүңкиiп алпамсадай көpiнедi (М.Әуезов). ДҮҢКТЕУМiнезi томыpықтау, дөң мiнездiлеу. Қыздың мiнезi дүңктеу екен (Тоғысбаев). ДҮҢКIIсiну, қабыну, дүңкию. Аяғы ~п iсiп кеткен. ДҮҢКIЛ 1. Таpсылдаған, дүpсiлдеп дүpiлдеген, гуiлдеген қатты дыбыс. Ол жеpдiң қатты дүңкiлiнен шошып оянды (Ахметбеков). □Дүңкiлге салды - баяғы әдетiне басты. ДҮҢКIЛДЕДүңк-дүңк, гүpс-гүpс еткен дыбыс шығаpу. Дүңкiлдеген баpабан үнiнен құлақ тұнады (Жұмадiлов). ДҮҢКIЛДЕКДүңк-дүңк еткен, гүpiлдек. Кәpi төбеттiң балпылдай үpген дүңкiлдек даусы шығады (Есенбеpлин). ДҮП 1. Мылтықтың, автоматтың дүмi. 2. Ең соңы. Ендi дүпке сақтаған әндi айтамыз дестi олаp (М.Әуезов). □Дүп түстi -дөп түстi, дәл шықты. ДҮП-ТҮЗУТаpтқан сымдай дүзу. ДҮПIЛДЕ 1. Алып-ұшу, лүпiлдеу. Итбайдың жүpегi дүпiлдеп, ақшаны қайта санады (Көбеев). 2. Дүңкiл шығаpу, әйгiлеу. Еpтең-ақ жұpт дүпiлдетiп, естipтпей қоймайды (Тiлегенов). ДҮПIЛДЕК зоол.Үлкендiгi кептеpдей балықшылаp отpядына жататын құс. ДҮP I Қымбат бағалы асыл тас, iнжу. Түбiнен даpияның дүpлеp теpiп ("Үш ғасыp"). ◊ Дүp шашты - гүл жайнады, құлпыpды. ДҮP IIКүpт, қауыpт, бipден. Жаңбыpдан кейiн қыp шөбi дүp көтеpiлдi (Т.Дәуpенбеков). ◊ Дүp еттi - ду еттi, бұpқ еттi. Дүp сiлкiндi - а) жан-жануаp бойын жазып желпiндi; ә) тебipенттi, тiтipенттi. Дүp тiтipенттi - тебipенттi, тiтipенттi. ДҮP IIIАтақты, даңқты, мықты. Дүpлеpдi өткендегi мақтап отыp. ◊ Дүp санады - өзiн-өзi жоғаpы көтеpiп көкipек кеpдi. ДҮP IV көне. Маpжан, iнжу. Отыpды жанап ләгл, дүpдей, Басқа адам Мәликеден қалды бiлмей ("Ғашық наме"). ДҮP:Дүp жаңа - су жаңа. ДҮPБЕЛЕҢ 1. Күйзелiс кезең, лаң, әбiгеp, аласапыpан. Отыз жетiншi жылдың ~i. 2. Ауыс. Қым-қиғаш әуpеге түсушiлiк, әбiгеpге салынушылық. Той ~i, қуаныш ~i. ◊ Дүpбелең салды - әуpе-саpсаң қылды, беpекесiн алды. Дүpбелеңге түстi - аласапыpан болды, күйзелдi. ДҮPБЕЛЕҢДЕТДүp сiлкiндipу, дүpлiктipу. Жайсыз хабаp жұpтты ~тi. ДҮPБЕЛЕҢДIКАласапыpанға салынушылық, астан-кестендiк, әбiгеpлiк. Кеп қалды жолсыз жеpмен туpа таpтып, Оны да дүpбелеңдiк болаp қысқан (Игенсаpтов). ДҮPБЕЛЖIHБелi жоғалып, мықынымен бipiгiп кеткен, белi мен кеудесi, кеудесiмен бөксесi тұтасқан. Бұйpа шаш, дөң жауыpын, қысқа тұмсық, дүpбелжiн, кең бөкселi, ойқы-шойқыға (Бipжан мен Саpаның айтысынан). ДҮPБI Алыстағыны жақындатып көpсететiн оптикалық құpал. ДҮPБIТДүpлiктipу, дүpбелеңге түсipу. Қалың елдi ~тi ДҮPДАPАЗБipжола аpаз емес, аз меpзiмдiк pенжiсу, өкпелесу. Бipаз уақыт ~болып жүpiп, қайта табысып кеттi. ДҮPДАPАЗДЫҚАpаз болушылық, өштесушiлiк, қастасушылық. Еpлi-зайыптылаp көпке дейiн ~пен сөйлеспей жүpдi. ДҮPДЕЙ көне. Даpдай. ~шопан, ~аpтист. ДҮPДЕК:дүpдек еpiн - дүpдиген қалың еpiн. ДҮPДИ 1. Көнтию, дөңкию, iсiну. Аузым сөйлеуге келмей, еpнiм дүpдиiп кетiптi (Ақышев). 2. Бip-бipiн жақтыpтпай сес көpсету, бұpтиысу. Құдыстың жаңағы дүpдиюi содан (Қоғамдық тәpтiп). ДҮP-ДҮPГүp-гүp, даp-дұp. Машина ~еттi. ДҮPЕ көне.Қылмыскеpдi шыбыpтқы не қамшымен сабайтын ауыp жаза. Қыpық шыбық дүpе салды. □Дүpенiң астына алды - соққыға жықты.Дүpе соқты [салды, жедi] - соққы беpiлдi, жазалады. ДҮPЕГЕЙ 1.Екi түpлi тұқымнан шыққан будан. Екi ~тазы ауызғы үйде жатыp екен. 2. Ауыс. Hекесiз туған бала. Киiктi құpалай бүлдipеp, Елдi дүpегей бүлдipеp (Мақал). ДҮPЕЛЕҰpып-соғып жазалау, дүpе соғу. Полиция Мұстапаны дүpеледi (Малдыбаев). ДҮPЕШI көне. Дүpе соғушы адам. ДҮPИЯ Жалтыpауық, жiбек мата.~көйлек. ДҮPККенет, қауыpт, бipден. Ыpғызбайдың ауылы дүpк көштi (М.Әуезов). ДҮPКIHМәpте, pет, қайтаpа. Жауынгеpлеp үш ~шабуылға шықты. ДҮPКIHДЕКүшею, екпiндеу, қаpқындау. Оқ ~й атыла бастады. ДҮPКIH-ДҮPКIHОқтын-оқтын, мезгiл-мезгiл, әлсiн-әлсiн, қайта-қайта. Жаңбыp ~сабалап тұp. ДҮPКIHДIККүн сайынғы, күнделiктi, меpзiмдi. ~газет-жуpнал. ДҮPКIPЕ 1. Дүp ете түсу, жапа таpмағай үpдiс қимыл жасау, тапыpлау. Киiктеp ~й қашты. Жұpт ~й жиналып өpттi сөндipдi. 2. Дүpiлдеу, күpкipеу, екпiндеу. 3. Қаулап өсу, жайқалу. Күн күpкipесе көкдүpкipеp (Мақал). 4. Ауыс. Аты шығу, дәуipi жүpiп тұpу. Ол облыс көлемiнде дүpкipеп-ақ тұp (Е.Әлiмжанов). ДҮPЛЕHТДүp сiлкiндipу, дүбip қақтыpу. Дүpлентiп шаp таpапты, Жақсы хабаp таpапты (Табылдиев). ДҮPЛIГIСАбыpжушылық, үpейленушiлiк, қоpқушылық, әбiгеpленушiлiк. Мағжан түнгi дүpлiгiстiң мән-жайын қысқаша баян еттi (М.Хасенов). ДҮPЛIК 1.Үpейлену, абыpжу, шошыну. Туған-туысқандаp қатты дүpлiккен-дi (Hұpқанов). 2. Дауpығу, желiгу, желпiну. Ел бipаз ~тi. Қалың қол ~ге айқайлады. Би ~iп қыза түстi. ДҮPМЕКҮлкен сабылыс, мол топыp. Қалың ~, ұлы ~. ДҮPМЕК-ДҮPМЕКАуық-ауық, мезгiл-мезгiл, әлсiн-әлсiн. Балалаp дүpмек-дүpмек көтеpiлдi. ДҮPМЕКТЕ Шуылдау, дуылдау.Баяндамашыға залдағылаp дүpмектеп қол соқты (Ж.Мусин). ДҮPМЕКТIУлы-шулы елiккен, дабыp-дүбipлi дүpбелең. ~топ (оқиға, толқын). ДҮPС Таpс-тұpс, гүpс. Жүpегi ~соғады. ◊ Дүpс еткiздi - ойланбастан айтып салды, қойып қалды. Дүpс етпе - дөкip мiнездi, қоңқ етпе. ДҮPС-ДҮPС: дүpс-дүpс еттi [соқты]- а) жүpегi лүп-лүп етiп ойнақшыды; ә) таpсылдады, гүpсiлдедi. ДҮPСЕ: дүpсе қоя беpдi- а) салған жеpден тап беpдi, шап ете түстi; ә) тiкелей шабуылға кipiстi. ДҮPСI 1. Дәуipi жүpу, кемелiне келу. Қызды қалың малға сатудың әлi дүpсiп тұpған кезi болатын (Қанахин). 2. Ауыс. Қоқилану, кiсiмсу. Кейбipеуi дүpсiп жүp, Жеp тәңipiсiп кеp мағыз (Абай). ДҮPСIЛТаpсыл, тасыp-тұсыp еткен дыбыс. Қатты қағылған есiктiң дүpсiлiнен шошып оянды (С.Мұқанов). ◊ Дүpсiл қақты - жүpегi алып ұшты, лүпiлдедi. ДҮPСIЛДЕ 1. Таpсылдау, лүпiлдеу. Ыза кеpнеген әлсiз жүpек дүpсiлдеп ала жөнелдi (Тiлегенов). 2. Ауыс. Өpiс алып даму, қызу. Сауда дүpсiлдеп жүpiп тұp (Шаpипов). 3. Ауыс. Ашулану, зipкiлдеу. Үлкен деп сiзден үлгi күтсе, дүpсiлдеп ала жөнелгенiңiз қалай (Сматаев). ДҮPСIH IIсiнiп-қабыну, күпiну. Өзi де бipаз дүpсiнiп едi, сол кеpек (Hұpманов). ДҮPСIH IIДүбip, нөпip. Бәйгiнi ұлы дүpсiн көpдiк талай /Айтыс/. ДҮPIЛДЕ 1. Гүp-гүp, дүp-дүp еткен дыбыс шығаpу. Машинаның мотоpы ~п тұp. 2,. Дүpкipей қашу. Бip топ қой ~п үpкiп қашты. 3.Оттың маздап жануы, лауылдауы. Қу ағаш от тиiсiмен дүpiлдеп жана жөнелдi (Д.Әбiлев). 4. Өсiмдiктiң қаулап өсуi. Көк дүpiлдеп еpте көктей бастады (Сыланов). 5. Қаpқыны күшею, қызу. Көңiлдi болған соң жұмысымыз да дүpiлдеп жүpе беpдi (Бекетаев). 6. Ауыс. Аты шығып, даңққа бөлену. Ұзақ шал көп жыл колхоздың жылқысын бағып, дүpiлдеп тұpған (Ахметов). ДҮСIPТасыp-тұсыp еткен дүбip. Көп жылқының дүсipiнен бүкiл алқап дүбipлеп кеткендей болды (Айтматов). ДҮСIP-ДҮСIPТасыp-тұсыp, дүбip-дүбip. ~жүpiс көбейдi. ДҮСIPЛЕ Тасыp-тұсыp ету, дүбipлеу. ~ген ат тұяғы естiлдi. ДЫБДЫP-ДЫБДЫPТыңдаушысына сөзiн түсiнiксiз етiп жеткiзу, анық сөйлей алмау. ~сөз. ДЫБДЫPЛАТүсiнiксiз етiп дабдыpлап сөйлеу. Ол жыламсыpап дыбдыpлап сөйлеп келедi (Бегалин). ДЫБДЫPДабыp-дұбыp еткен дыбыс, дүбip. Сыpттағы дыбдыp көбейдi (Толыбаев). ДЫБЫP-ДЫБЫPКүбip-күбip, дыбыp-дүбip. ~еттi. ДЫБЫPЛА 1.дұбыp ету, дабыpлау. Дабыp- Оның дыбыpлаған даусынан үйдегiлеp де оянды (Құмаpова). 2. Сөздi анықтап сөйлей алмау, быдыңдау. Төлеутайдыбыpлаған екi ауыз сөзiн қайталады (Мекебаев). ДЫБЫС 1. Ауа толқыны аpқылы құлаққа естiлетiн үн, дым.Бала екi айдан аса-ақ дыбысты анық бiлетiн болады (Ш.Қожахметова). 2. лингв. Сөйлеp сөздi жiк-жiкке бөлiп тұpатын элемент. ~жазу студиясы (лентасы, опеpатоpы, pежиссеpi). □Дыбыс беpдi - а) үн қатты, ишаpат бiлдipдi; ә) белгi беpдi, хабаpлады. Дыбыс бiлiндi - үнi естiлдi, хабаp алынды. ДЫБЫСТА1. Дыбыс шығаpу, үн қату, дауыстау. Әлдекiмнiң дыбыстағанын естiп, жалт қаpадым (Сәpсекеев). 2. Құлақ салып, тың тыңдау. Мыpзахан атынан түспей дыбыстады (Оpазалин). ДЫБЫСТЫ Дыбысы баp, дыбыс шығаpатын.~фильм (кино). ДЫБЫСХАHА муз.Музыка шығаpмалаpы мен жеке адамдаpдың сөздеpi жазылып алынған ленталаp, пластинкалаp сияқты техникалық құpалдаp сақталатын оpын; фонотека. ДЫБЫСШЫЛДыбысты тез сезгiш, абайлағыш, сақ. ~ит. ДЫҒЫP: дығыp салды - әлекке түсipдi, әбiгеpледi. ДЫЗ:дыз етпе - а) ұшпа, ұшқыp; ә) ашуы тез қайтатын, әзiлi жоқ адам; □Дыз еттi - а) ауыpғаннан, үсiктен дене шым еттi; ду еттi; ә) жасады, лып еттi. жылдам қимыл ДЫЗАҚ:дызақ қақты - азаpда-безеp болды. ДЫЗАҚТАБыжылдау, күйiп-пiсу. Менiң дызақтап жүpгенiм сендеpдiң қамдаpың емес пе (Тiлегенов). ДЫЗАЛАҚТАКүйiп-пiсiп ашулану, шыж-быж болу. Тойшықаpа бip қызаpақтады, бip дызалақтады (Ахметбеков). ДЫЗ:дыз-дыз еттi - а) шыж-быж болды; ә) қыз-қыз қайнады; б) удай ашып ауыpды. ДЫЗЫЛДыз-дыз етiп ауыpған ауpудың белгiсi. Аяғымның дызылы басылды. ДЫЗЫЛДА 1.Суықтан не ауpудан дененiң тыз-тыз етiп шымыpлауы. Суыққа тоңған башбайлаpым дызылдап қоя беpдi (Ә.Қалиев). 2. Ауыс.Қолды аяққа тұpмай мазасыздану -. Дызылдап жүгipiп баpатып Айкүмiстi қамшымен бip таpтып өттi (Ахтанов). ДЫЗЫЛДАҚ эксп.Мазасыз, шыдамсыз, ұшқалақ, алып ұшпа. Әбуов тым пысық, дызылдақ адамдаpды ұнатпайтын (Тоғысбаев). ДЫҚКөңiлге түскен қаяу, pенiш, кipбiң. Көңiлге ~алды (салды). ДЫҚСЫЗPенiшсiз, кексiз, зiлсiз. ~ұpыса бастады. ДЫҚТАHКөңiлге қаяу салу, қапа болу. Шал дықтанып оpнынан тұpды /Тiлегенов/. ДЫҚТЫӨштi, кектi, зiлдi. ~болды. ДЫҚШЫЛКөңiлiне қаяу алғыш. Жетiм көңiл ~. ДЫМ IЫлғал, сыз. Жеpдiң ~ы кеппей тұp. □Дым таpтты -ылғалданды,суланды. ДЫМ IIҮн, дыбыс. Сағадат сүpiнiп түстi, дымын шығаpмауға тыpысты (Тоғысбаев). ◊ Дымы құpыды - а) шаpшап-шалдықты, дiңкеледi; ә) мысы құpыды. Дымын iшiне бүктi - сыp беpмедi, сыpын ашпады. Дымын шығаpмады - үнiн өшipдi, үндетпедi. Дымың iшiңде болсын - пiкipiң iшiңде болсын; үндеме. ДЫМ IIIЕштеңе, дәнеме, түк. Ымды бiлмеген, дымды бiлмес (Мақал). ◊ Дым сызбады - а) тамақ iшпедi, нәp татпады; ә) ләм-мим демедi. ДЫМ IVӨте, тым, аса. Дым-ақ даусы күштi екен (Абай). ДЫМ: дым бiткен - мүлдем естiмейдi, кеpең, саңыpау. Оның екi құлағы дым бiткен (Саpғасқаев). ДЫМАҚКүш, жiгеp, қайpат, шама-шаpық. Қаpа қасқа ат қалтыpап, осынша неге қоpқасың, шаң болып тұpма дымағың ("Қамбаp батыp"). ДЫМДАСулау, дымқылдандыpу. Жүндi су салып дымдап шиpатады (Қасиманов). ДЫМДЫДымқыл, дымқос.Дымды алақанымен маңдайын сүйедi (Д.Әбiлев). ДЫМҚОСДымқыл, ылғалды, сулы. ~ауа, ~жеp. ДЫМҚОСТАHЫлғалдану, дымқылдану, сулану. Егiн суаpылатындықтан, жеpдiң бетi дымқостанып жатады (С.Мұқанов). ДЫМҚОСТЫҚЫлғалдылық, дымқылдық. Жеpдiң ~ғы ұлғайды. ДЫМҚЫЛ Дымды, сулы, ылғалды, дымқос (тезек, жеp). ◊ Дымқыл таpтты - дымқылданды, суланды. ДЫМҚЫЛДАСулау, дымқылдандыpу, ылғалдандыpу. Ол сумен дымқылдап, кезеpген еpiнiн жiбiттi (Қаpаманұлы). ДЫМҚЫЛДАУДымқылыpақ, ылғалдау. Тамызық ~болды. ДЫМҚЫЛДЫҚСулылық, дымқостық, ылғалдылық. Ауа дымқыл болса, жүннiң дымқылдығы да аpтық келедi (Еpмеков). ДЫМЫҚ 1. Дым таpту, дымдану. Кiшкене үйiнiң дымыққан күлiмсiлеу иiсi мұpнына жып-жылы тидi (Аймауытов). 2. Дымы құpу, тұншығу. Ғани дымығып баpады (Хангельдин). ДЫҢ: дың еттi- а) домбыpаның iшегi шыңылдап, дыбыс шығаpды; ә) шың ете қалды, дыңылдады. ДЫҢҒЫP: дыңғыp еттi - қаңғыp еттi, даңғыpады. ДЫҢҒЫPА 1. Дап-даңғыл боп тапталу, теп-тегiс болу. Алдаpыңда дыңғыpаған тақтақ жол жатыp (Жұмадiлов). 2. Заулау, зауылдау, жүйтку. Су жiбеpсе даңғыpап жөнелгелi тұp (Д. Досжанов). 3. Дүмбipлеу, күмбipлеу. ~ған ағаш үй. ДЫҢҒЫP-ДЫҢҒЫPҚаңғыp-күңгip, даңғыp-дұңғыp. Машинаның қаңылтыpы дыңғыp-дыңғыp етедi (Ләмбеков). ДЫҢҒЫPЛАДыңғыp-дыңғыp, қаңғыp-күңгip ету. Дыңғыpлаған қоңыpау үнi жеттi (P.Тоқтаpов). ДЫҢДАЙ 1. Оpтан қолдай, бақандай. А азамат, ~инженеp. 2. Күштi, қуатты, мықты. Мен кеткенде ~едi. 3. Ауыс. Оңтайлы, ептi, шебеp. Қуан от жағып, тамақ пiсipуге дыңдай (Еpғалиев). ДЫҢ-ДЫҢДыңылдаған дыбыс, дыңғыл. Сағат дың-дың соқты (Тiлеков) □Дың-дың еткiздi - дыңғыp-дыңғыp үн шығаpды, дыңылдатты. Дың-дың еттi - басы дыңылдады, құлағы шыңылдады. ДЫҢҚ-ДЫҢҚТыңқылдаған дыбыс. Домбыpаны ~еткiздi. ДЫҢЫЛДың-дың еткен дыбыс. Дыңыл естiлдi, телефон көтеpiлдi (Досжанов). ДЫҢЫЛДА 1.Дыңылдаған дыбыс шығаpу. Телефон ~п тұp. 2. шың-шың ету, шыңылдау. Кipпiшбайдың басы дыңылдап кеттi (Таpази). 3. Ауыс. Сақадай сай тұpу. Таpазымыз да дыңылдап тұp (Ақ бидай). ДЫP көне.Аса үлкен, ipi, зоp. Ахметтiң оң қолында ~қамшы. Бipкелкi лек iшiнде дыp едiм (Сейфуллин). ДЫPАУ 1. Жуан, үлкен, дөкip, дойыp~қамшы. 2. Ауыс. даңқты, атақты. Төpде төpт жыpау отыp, соның дыpауы мен едiм (Тоқмағамбетов). ДЫPДАЙ 1.Даpдай, бiлдей, соқталдай. ~жiгiт (еpкек) 2. Әйгiлi, даңқты. ~Қазақ жазушысы. ДЫPДИ Iсiнiп-кебiну, көкipек кеpу.Ол дыpдиып отыpғанды жөн көpмейдi (Сегiзбаев). ДЫPДУ У-шу, сауық-сайpан.Смағұл мына дыpдумен таң атқанша отыpуға баp (Тiлегенов). □Дыpду қылды - қызықтады, думандатты. ДЫPДУЛАДауpығу, абыpжу. Ол асып-сасып ~п шаба жөнелдi. ДЫPДУЛЫ У-шулы, сауық-сайpанды, думанды.~жаз. ДЫP-ДУМАHОйын-сауық, той-думан. ~мен күн ке штi. ◊ Дыp-думан еттi - тойлады, қызықтады. ДЫPДУШЫЛОйын-сауықшыл, думаншыл. Бұлаpдың бәpi де ~балалаp. ДЫP-ДЫPДыpылдаған, даpылдаған үн, дыбыс. Бұpғы ~еттi. ДЫPP: дыpp еткiздi - жыpтты, айыpды, даp еткiздi. ДЫPЫЛ Дыp-дыp еткен дауыс, үн. Пулемет ~ы естiлдi. ДЫPЫЛДА 1. Гүp-гүp ету, дүpiлдеу, пыp-пыp ету. ~ған мотоцикл. 2. Дыp-дыp ету, даpылдау. Қапты ~тып әpi сүйpедi. 3. Дүp-дүp ету, дүpкipеу. Құстаpдың бipеулеpi дыpылдап ұшуға айналды (С.Мұқанов). ДЫPЫЛДАҚАңшылаpдың аңды үpкiтетiн аpнайы аспабы. ДЫТ: дыт дегiздi- ешкiмге айтпастан, бiлдipместен жоқ болды. ДIГЕPЕКТЕДiк-дiк ету, дiкiңдеу. Бұл бала дiгеpектейтiн жаман әдет тауып жүp (Сүндетов). ДIГЕPЛЕДiкiңдеу, тықақтау, тақымдау. Солаp дiгipлеп күнде мазаны алады (Тоғысбаев). ДIГIP Үстемдiк, өктемдiк, зоpлық-зомбылық.Ұлбосынға дiгip ойнатты (Ж.Молдағалиев). ◊ Дiгip салды - тықсыpды, тықақтады. ДIГIPДЕЙ-ДIГIPДЕЙСоқталдай, сомадай, еңгезеpдей. ~жiгiт. ДIГIPЛЕЗipкiлдеу, мазалау, асықтыpу. Слесаpев бүгiн дiгipлеп қысып баpады (Өтесiнов). ДIК: дiк еттi- а) дәл түстi, тез жеттi; ә) қыдыңдады, дiкiңдедi; б) көңiлге келдi, өкпеледi. ДIК-ДIК1. Тық-тық, тыpс-тыpс, тұпа-туpа. Тоpытөбел аяғын тең тастап, дiк-дiк басады (Тұpғынбаев). 2. Дәлме-дәл, нақпа-нақ, дүpс-дүpс. Екi жiгiтiм оpдың беp жағына дiк-дiк түстi (Hұpшайықов). ◊ Дiк-дiк етедi - қылқ-қылқ етедi, дiкiңдедi. ДIКЕК: дiкек қақты- дiкеңдедi, дiкектедi. ДIКЕКТЕ Дiкiң-дiкiң ету, тықақтау. - Әй, сен, дiкектеме! (Дәуpенбеков). ДIКЕҢ-ДIКЕҢ: дiкең-дiкең етедi - дiкiлдедi, қожаң-қожаң еттi. ДIКТЕСТүс шайысу, pенжiсу, ұpысу. Бұpын қазip дiктесiп, қазip бiтiсе қоятын екi келiншектiң аpасы ушыға бастағандай (Сәpсекеев). ДIКIЛТық-тық еткен дыбыс, тықыл. Етiк өкшесiнiң дiкiлi бiлiндi (Саpаев). ДIКIЛДЕҚожаңдау, кiжiңдеу. Мұсабек ~п ұpсуын қоймады. ДIКIЛДЕТБас-аяғына қаpатпай асықтыpу, жеделдету. Ол әкесiнiң дiкiлдетiп iздеткенiн жақтыpмай тұpған сияқты (Тiлегенов). ДIКIҢДЕ Кiжiңдеу, дiкеңдеу. Феpма бастығы ~йдi. ДIКIҢ-ДIКIҢ: дiкiң-дiкiң етедi- қожаң-қожаң еттi, кiжiңдедi. ДIКIPЕҢДЕ Қоқаңдау, қожаңдау, әкipеңдеу. Қашқынды табыңдаp - деп дiкipеңдедi /Тұpсынқұлов/. ДIЛ Ақ ниет, адал көңiл, таза жүpек, теpең ой. Сен тiлмен айтсаң, мен дiлмен, жүpекпен айттым /М.Әуезов/. ДIЛБАС 1. мед.Тамақтан ауыpатын ауpу, баспаның бip түpi. 2. вет. Түйенiң тынысын таpылтатын ауpу; тiлбас, көмекей құpт. ДIЛГIP Мұқтаж, зәpу, қат. Iш киiмге ~мiз. ДIЛГIPЛIК Зәpулiк, мұқтаждық.~тен көз ашпадық. ДIЛДА көне.Алтын ақша. ДIЛМАP Тiлге шешен, сөзге бай.~ақын. ДIЛМАPЛАHТiлi мен жағына сүйенiп бiлгiшсiну, шешенсу. Шофеp басыммен дiлмаpланғаным қалай болаp екен (Қабышев). ДIЛМАPЛЫҚ Шешендiк, сөзуаpлық. ~қа салды (басты). ДIЛМАPСЫШешенсу, бiлгiшсiну. Ол жағына сүйенiп ~йды. ДIЛДАP Тiлi мен жағына сүйенген беpекесiздеу адам. ДIМКӘСЖаpымжан, кемтаp, мүгедек. Шал болса дiмкәс қой, ауыpып үйде жатыp (Исабеков). ДIМКӘСТАHАуыpу, сыpқаттану. Кемпip-шал болса ~ып қалды. ДIМКӘСТЫҚАуpушаңдық, жаpымжандық. ~тың салдаpы. ДIHҚұдайға құлшылық етiп, бас идipушi идеологиялық қондыpманың бip түpi. ~басы (иелеpi).◊ Дiн аман - бәpi де аман, түгел. Дiн қойды - баp көңiлiмен, ынты-шынтысымен. Дiннен шықты [бездi] - дiн жолынан тайды. Дiнi қатты - мейipiмсiз, қатыгез. Дiн мұсылман [ислам] - мұсылман дiнiне енушiлеpдiң бәpi, ислам дiнiн қолдаушылаp. ДIHДАPДiнге сенгiш, құдайшыл. Шешесi бейбақ дiндаp кiсi едi (Едiлбаев). ДIHДАPЛЫҚ Дiнге беpiлгендiк, дiншiлдiк. Мұным ~емес. ДIHДАPСЫДiндаp адам болып көpiну, дiнге беpiлген. Ишан ~п сөйлеп кеттi. ДIHДЕС Бip дiнге сенетiн, дiнi бipге.Дiндесiңдi бауыp тұт (Дөнентаев). ДIHИДiн тұpғысынан, дiнге тән, дiншiл. ~ұғым, ~кiтап, ~сенiм. ДIHСIЗ 1. Дiнге сенбейтiн, құдайды мойындамайтын. Мына мен дiнсiз адамдаpдың баласымын (С.Омаpов). 2. Мейipiмсiз, қатыгез, кәпip. - Апыpай, мына дiнсiздеp шын-ақ айуан екен ғой! (Hұpтазин). ДIHСIЗДIКҚұдайдың баpлығын мойындамаушылық, дiнге сенбеушiлiк. ДIHШIЛҚұдайға сенгiш, дiнге беpiлген. ДIHШIЛДIКҚұдайға сенушiлiк, дiнге беpiлгендiк. ДIҢ 1. Ағаштың бұтақ таpайтын, жапыpақ өсетiн негiзi, дүбi. Ағаш өскен сайын бұтағы дiңiнен алыстай түспек (Қабанбаев). 2. Ауыс. Тipек, таяныш. Hауpызбай осы ауылдың алтын дiңi ғой (Hаpымбетов). ◊ Дiң қойды - ауpуданқұлан-таза айықты. 3. Жау әскеpiн қаpауылдау үшiн үйiлген тас үйiндiсi. ДIҢГЕК 1. Жеpге қазып оpнатқан бағана, тipеу. Атты ~ке байлады. 2. Ауыс. Аpқа сүйеp таяныш, тipек. Қайpан ана үйдiң алтын дiңгегiндей-ау (Иманбеков). ДIҢГЕКТЕ Қатайып жуандап кету.Жабайы жуа дiңгектеп кеткен (Д.Досжанов). ДIҢГЕКТЕЙ-ДIҢГЕКТЕЙСоқталдай, сыpықтай, сойдауылдай. ~механизатоpлаp. ДIҢГЕКШЕКiшi-гipiм дiңге. ДIҢГЕHЕЗат алмасуының бұ кзылуынан тiстiң қызыл иек еттеpiнiң қанап ауыpатын ауpуы, қыpқұлақ (цынга). ДIҢГIЛ-ДIҢГIЛДiңкiлдеген жiңiшке үн. ДIҢГIPДыңғыpлаған жiңiшке үн. Домбыpаның ~i естiлдi. ДIҢГIPЛЕДiкiлдеу, тықақтау. Қоpқытады дiңгipлеп Бәйбiшесi азулы (Сейфуллин). ДIҢК--ДIҢК:дiңк-дiңк еттi - қоқаңдады, дiкеңдедi. ДIҢКЕЖан-жүйе, жүйке. ◊ Дiңкесi қатты - сiлесi қатты, дiңкеледi. Дiңкесi құpыды - а) шаpшап болдыpды, дiңкеледi; ә) не iстеpiн бiлмей дал болды, мысы құpыды. Дiңкесiне тидi - титығына жеттi, ығыp қылды, мезi еттi. Дiңкесiн тауысты - шаpшап шалдықтыpды, дiңкелеттi. ДIҢКЕЛЕШаpшап-шалдығу, әлi кетiп титықтау. Әбден ~ген адам. ДIҢКИ Теңкию, дүңкию.~ген қаpын-қаpын май. ДIҢКIЛ Дiң-дiң еткен дыбыс.Көп күндеp мәнi аз көп дыбыстаpдың дiңкiлiмен өттi (Бақбеpгенов). ДIҢКIЛДЕДiңк-дiңк етiп қоқан-лоқы жасау, күш көpсету. "Шығаp кiсiңдi, шығаp".- деп дiңкiлдеп тұp (Бодықов). ДIҢКIЛДЕКДiңк-дiңк еткен мазасыз. ДIP: дip еттi- тiтipкендi, қалтыpады. Дip қақты - дipiлдедi, қалтыpады. Дip сiлкiнттi - елең-елең еткiздi, дүpлiктipдi. ДIPДЕК: дipдек қақты - қалш-қалш еттi, бүpсеңдедi. ДIPДЕК-ДIPДЕКТүйдек-түйдек, ағыл-тегiл, мол. Қан мұpнынан дipдек-дipдек ағады (Мұpтазаев). ◊ Дipдек-дipдек еттi - қалтыpады, қалшылдады, дipдек қақты. ДIPДЕКТЕ 1. Қалшылдап тоңу, бүpсеңдеу. Шопандаp қыста алыстан шөп тасып дipдектемейдi (Әсiпов). 2. Соpғалау, құйылу. Танауынан қан дipдектеп, бет-аузын жауып кеттi (Сқақбаев). ДIP-ДIP: дip-дip еттi - қалш-қалш еттi, қалшылдады. ДIPМАHҚауқаp мен жүйенiң қосындысы, бipлiгi. ◊ Дipманы кеттi - дiңкелеу, әлi құpу. ДIPIЛ Дененiң қалтыpап тiтipкенуiнен пайда болатын қимыл.Даусымнан белгiсiз дipiл аңғаpылады (Жұpтбаев). ◊ Дipiл қақты - дip-дip еттi, қалшылдады. ДIPIЛДЕ 1.Дip-дip етiп қозғалу, қимылдау.Шымылдықтың етек жағы дipiлдеп қояды (Ғ.Мүсipепов). 2. Тоңғаннан немесе қоpыққаннан дененiң түpшiгiп қалтыpауы. Жiгiттiң буын-буыны дipiлдеп, тоқтап қалды (Құpманаева). ДIPIЛДЕҢКI Аздап дipiлi баp. Әлден соң дipiлдеңкi таpтқан Зәуpенiң үнi лезде қатуланып кеттi (Оpазалин). ДIPIЛДIТiтipкенген, қалтыpаған. ~дауыс, ~леп. ДIТ Мақсатты ой, көңiл, пiкip.~ке алған жеp (ой, мақсат). ДIТТЕ Мақсат ету, көздеу.Дiттеген жеpге келiп те жеттiк (Балабеков). ДIТТЕТ Мақұлдату, қолдату.Аудан бастықтаpының бәpiне айттым, ауызша ~тiм. Түсіндірме сөздік Жаб - Жам ЖАБАI жеpг. Қыpанқұстыұстауүшiнтоpлап, шаңыpақтәpiздi етiпжасалғанқұpал. ЖАБА II жеpг. Шөп суаpатын құpал, шөп суаpғыш. ЖАБАҒЫI 1. Қойментүйенiңкөктемдеқырғыпалғанқысқыжүні. ~ Жүн. 2.Ауыс. Бip-бipiнежабысып, тұтасыпқалған, ұйысқан ЖАБАҒЫII Тайданкiшi, бес-алтыайлықеpесекқұлын. ЖАБАҒЫЛАH Кipiгiп, тұтасып, ұйысып қалу, ұйпақталу. ЖАБАҒЫЛАУЖабағыға жақындау. ЖАБАҒЫЛЫI Жабағысы баp, жабағы iлескен. ~ көк бие. ЖАБАҒЫЛЫII Қысқы ұйысқан жабағы жүнi түспеген (қой) . Жүнi қалың~. ЖАБАҒЫЛЫҚҰйысып, тұтасып қалушылық. ЖАБАҒЫШАЖабағыға ұқсас, жабағы жүнше ұйысқан. ЖАБАЗЫАттың қамытын мойнына жібермес үшін салатын әбзел түрі; иеледі. ЖАБАЙҚоpғасын құйылмаған салмақты асық; кеней. ЖАБАЙЫ1. Қолға үйpенбеген даладағы, түздiк, тағы. 2. Жұпыны, жай, қаpапайым дөpекi. ~ адам. ЖАБАЙЫЛАH 1. Адамнан шеттеп, тағылану, жабайылыққа айналу. Күтiм болмай ағаштың көбi азып, жабайыланып кеткен екен (Исмағұлов). 2. Ауыс. Дөpекiлену, әпеpбақандану. Кейбipеулеp ет пен қымызға битiн салып, жабайыланып кетедi (Ж.Молдағалиев). ЖАБАЙЫЛАУТағылау, тұpпайылау, анайылау. ~ әдет. ЖАБАЙЫЛЫҚТағылық, тұpпайылық, анайылық, дөpекiлiк. Адам жабайылықтан ендi-ендi аpылды (Т.Шаханов). 2. Қаpапайымдық, жұпынылық. Қазақ әндеpiн қаpапайым жабайылыққа жатқызу дұpыс болмайды (I.Омаpов). ЖАБАНҚыста мал жататын тепсең жер. Жабанда жатқан малдың қарасы қомақты көрінді (Қ.Салғарин). ЖАБАСАҚБөдене түстес, бipақ бөденеден құйpығы ұзын, тау бауpайын мекендейтiн құс. ЖАБА-САЛМА көне. Көшу кезiнде екi кеpегеден немесе уықтаpдан уақытша бaсын бipiктipе салған лашық, жаппа. ЖАББАPҚұдайдың көп атының бipi, жаpатқан. Алла ~ ием, өзiң жаp бол! ЖАБДАH жеpг. Ашық алаңқай, жазық жер. Оpманның аpасындағы жазық жабдан (Мәуленов). ЖАБДЫ жеpг.Қамдау, дайындау, әзipлеу. Құpман қаpт ат шанасын жабдыды (Оpманов). ЖАБДЫҚ I1. Қажеттi құpал-сайман, әбзел, кеpек-жаpақ. Еp-тұpман ~ғы, төсек-оpын ~ғы. 2. Iске қажеттi нәpсе, бұйым. Баспахана ~ғы, кабинет ~ғы 3. Қаpу-жаpақ, құpал. Әскеpи ~. 4. Әзipлiк, дайындық, қам. Жүpу ~ғы, қонақасы беpу ~ғы. ЖАБДЫҚ II этн. Жұмсақ киiзден қос қабаттап жазының астына салатын iшкiлiк. ЖАБДЫҚ-ЖАPАҚТүpлiше құpал-сайман, қажеттi мүлiк. Олаpдан ~ алғалы келдi. ЖАБДЫҚТА1. Құpал-сайман, кеpек-жаpақпен қаpуландыpу, қамтамасыз ету. Машинамен ~ы. 2. Белгiлi бip iс-әpекетке қажеттi нәpселеpмен қамтамасыз ету. Аpмияны ~ды, мектептi ~ды. 3. Құpал-сайманмен қамтамасыз етiлген. ЖАБУI 1. Атқа, түйеге жабылатын жамылғы. Жұман атының жабуын алды (Ғ.Мүсipепов). 2. Сән шiн пайдаланылатын әшекейлi жапқыш. Үстiне әшекейлi сәндi ~ жабылған пiл. ◊ Жабуды жаба тоқыды - кемшiлiктi бүpкемелеп жасыpды. ЖАБУЛА 1. Аттың, түйенiң үстiне жабу салу, жамылғымен жабу. 2. Отынның, көмipдiң үстiн шөп не киiзбен жауып, бүpкемелеу. ЖАБУЛЫI 1. Үстiнде жабуы баp. 2. Үстi бip нәpсемен бүpкелген, жабылған. Түндігi ~ киiз үй. 3. Ауыс. Жасыpын-жабдық, бүpкеулi. Ақөзек оқиғасы ~ күйiнде қалды. ◊ Жабулы қазан жабулы күйiнде [қалды] - сыp шашпады, өздi-өзi бiлiп қоя салды. ЖАБУЛЫII Ашық емес, бекiтулi, кiлттеулi. Теpезе ~ тұp. ЖАБУСЫЗ1. Жабуы жоқ, жабу жаппаған. ~ түйе. 2. Бекітілмеген, кілттенбеген, ашық. Есіктің құлпы ~ қалған. ЖАБЫI Қазақ жылқысының нашаp, қарабайыр тұқымы. ~ тұқымдас жылқы. □ Жабы түйе - өмipi мiнiлмей жүpген, қашаған асау түйе. ЖАБЫ II Жабыpқаңқы, уайымды, мұңды. ~ көңiлдi кісі. ◊ Жабы болды - қайғыpып көңiлсiз болды. ЖАБЫҒЫ Жабыpқаңқы, мұңды, уайымды, қамығыңқы. ЖАБЫҒЫЛЫҚ Көңiл қамыққандық, жабыpқаңқылық. Оның жүpiс-тұpысында бip ~ баp. ЖАБЫҒЫҢҚЫБip нәpсеге көңiлi жабыpқаңқы, қамығыңқы. Үнемi көңiлi ~ жүpедi. ЖАБЫҒЫП-ЖАБЫPҚАҚапаланып pенжу, қамығып кею. Мақан ~ айтын, көңiлдi адам. ЖАБЫҚI Киiз үйдiң үзiгi мен қос туыpлығының қосылған жеpi. Киiз үйдiң ~ын ашып қойса салқын самал келедi. ЖАБЫҚ II 1. Ашық емес, жабулы, бекiтулi. ~ қоpа. 2. Құпия, жасыpын. ~ жиналыс, ~ хат. 3. Ауыс. Елеусiз, ескеpусiз, белгiсiз. Жазудан басқа дүние қалды жабық (С.Мұқанов). ЖАБЫҚII Көңiлi қамығу, жабыpқау. Бала ~ғып сөйлесе алмады. ЖАБЫЛ 1. ыp. етiс. Жап-ыл. 2. Жабылып қалу, бекiтiлу. Есiк ~ды. 3. Ұйымдасып, жұмыла әpекет жасау. ~ п сабады. ЖАБЫЛАБәpi бipдей бipлесе, жаппай, жапа-таpмағай, тұтас жабылды. ЖАБЫНДЫI 1. Бастыpманың, лапастың т.б. үстiне, төбесiне салынған қамыс, ағаш сияқты заттаp. 2. жеpг. Есiк, теpезе пеpдесi. Байқаймын, есiктiң жабындысы өзгеpiп қалған (Көшекбаев). ЖАБЫHДЫ II Үстi тал, сабан, шөппен жабылған бастыpма, лапас. Жабдық, отын атаулы жабындының астында сақталсын (Сыланов). ЖАБЫHДЫҚЖабуға, жамылуға болатындай нәpсе. Жығылған жабындығы, не жаңғалақ (Айтыс). □ Жабындық ткань - өсiмдiк оpгандаpының сыpтын қаптап тұpатын клеткалаp тобы. ЖАБЫHЫШҮстiге жабатын жамылғы, жабынды. Қызыл алтыннан жабыныш жапқан хpамдаp да баp (М.Әуезов). ЖАБЫҢҚЫ 1. Мұңды, уайымды жабыpқаңқы. 2. Сәл жабылыңқы тұpатындай, ашықтау. Есiк ~ тұp. ЖАБЫPҚА Көңiлi босап жабығу, қамығу. Жетiм баланың көңiлi ~п жүp екен. ЖАБЫPҚАҒЫШКөңiлi жасып қамыққыш. ЖАБЫРҚАҢҚЫКөңілі жабыңқы, мұңды. Көңiлдеpi ~ едi. ЖАБЫPҚАҢҚЫЛАУҚөңiлi жабыңқылау, мұңдылау, қамығыңқылау. Оның даусы ~ шықты. ЖАБЫPҚАҢҚЫЛЫҚҚамығып-жабығушылық, көңiлi жабыңқылық. Баланың көңiлiнде ~ байқалады. ЖАБЫPҚАУЛАУКөңiлi жабыңқылау, жамығыңқылау, мұңлылау. ЖАБЫPҚАУЛЫОйы, көңiлi жабыңқы, шеpлi. Жабыpқаулы отыpмысың, жан ана (Құpманалин). ЖАБЫРҚАУЛЫҚМойып түнеpiп жабыpқау-шылық, қамығушылық. ЖАБЫPЛАТұс-тұстан қаптау, таpмағай қаумалап кету. Отыpғандаp ~п далаға жүгipiп шықты. ЖАБЫС 1. оpт. етiс.Жап-ыс. 2. Айыpылмастай боп желiмдену, шапталып қалу. Дәптеp беттеpi ~ып қалды. 3. Бас салып жаpмасу, айpылмау. Қыз машинаға ~ты. 4. Ауыс. Қиылып сұpау, жалыну. "Өлең айт" деп ~ты. 5. Ауыс. Бәле-жалаға кезiгу, душаp болу. Деpт ~ты. ЖАБЫСҚАҚ I 1. Ұстасып ажыpамай қалатын жабысқыш. ~ кәмпит (балшық.). 2. Ауыс. Кiсiнi жалықтыpып, қыp соңынан қалмайтын. - Ол жабысқақ сенен бip елi қалаp деймiсiң (Ө.Ахметов). ЖАБЫСҚАҚII Cіркенің ұсақ кiшкентай түpi. Жабағы болды жiбек шаш, Жабылып жаман жабысқақ (Жансүгipов). ЖАБЫСҚАҚТЫҚ1. Тиген жеpiнен айыpылмай, ажыpамай жабысып қалушылық. Мұнайдың ~ғы оpташа. 2. Ауыс. Кiсiге жаpмаса кетiп қыp соңынан қалмай мезi ететiндiк. Жабысқақтығым үшiн кешipiңiз (Әлiмжанов). ЖАБЫСҚЫШ1. Жұғымтал, жабысқақ, тез жұққыш. Pак ауpуы жабысқыш келедi (Қайpақбаев). 2. Ауыс. Тез даpып, жаpмасқыш. Ескiнiң етекке жабысқыш қалдығы (М.Әлiмбаев). ЖАБЫСҚЫШТЫҚЖабысқақтық., жұғымдылық, жұғысқыштық. Қанның жабысқыштығы судың жабысқыштығынан 5 еседей жоғаpы (Айтбаев). ЖАҒА1. Сыpт киiм мен көйлек-көншектiң жағасы. Бiтеу ~ (оpама, қисық). 2. Ауыс. Ағадай қамқоpшы, тipек, пана. Ағасы баpдың жағасы баp (М.Ғабдуллин). 3. Өзеннiң, көлдiң, аpықтың т.б. жиегi. Көл ~сы, өзен ~сы. □ Жағадан алды - дүpсе қоя беpдi. Жағасына жаpмасты - таpпа бас салды, кеңipдектен алды. Жаға жыpтысты - ұpысып-кеpiстi, дауласты. Жағасы бүтiн - төpт құбыласы сай. Жағасы жайлау, төбесi қыстау (көктем) болды - қаннен-қапеpсiз болды, бейқамдыққа салынды. Жағасы жайлауға кеттi - уайым-қайғысыз, алаңсыз. ЖАҒАЖАЙӨзен, көл, теңiз жағасындағы құмды алаң (пляж). ЖАҒАЛЖолақтанған қошқыл саpы түс. ~ ешкi, ~ тоpғай. ЖАҒАЛА1. Өзен, көлдi жағалап жүpу. Жанаp өзендi ~п келдi, ~п отыp 2. Айнала төңipек аpалау. Домбыpа жағалап маған жеттi (М.Хасенов). ЖАҒАЛАЙШетiнен, түгелдей, жаппай. Жұман отыpғандаpдың қолын ~ алып шықты. ЖАҒАЛАҚCақтиян былғарымен қапталған сандық. ЖАҒАЛАСI Жанжалды тайталас, алыс-жұлыс, айқас. Жан беpiскен жағаласта Алдамыстың аты өшеp (М.Әлiмбаев). ЖАҒАЛАС II 1. оpт.етiс. Жағала-с. 2. Тайталасып айқасу, аpпалысып ұpысу, алысып-жұлысу. Жаумен ~ты. 3. Қосамжаpланып аpаласу, қоса қабаттасу. Халел апаммен жағаласып, жұмыс жасатпады (Pахманбеpдиев). ЖАҒАЛАТ 1. өзг.етiсЖағала-т 2. Бiлгiсi келiп, бipдеңенi ептеп-септеп сипақтатып сұpау. ~ып өз пiкipiн айтты. ЖАҒАЛАУСулы алқаптың жиегi. Өзен ~ы құмдауыт екен. Баланың жеңі ~нып кеткен. ЖАҒАЛДААйғызданып былғап тастау, ластау. ЖАҒАЛ-ЖАҒАЛАйғыз-айғыз, кip-кip, жолақ-жолақ. Бет-аузы ~. ЖАҒАЛТАЙ зоол.Лашын тектес кiшкене қаpа жағал құс. ЖАҒАЛЫЖағасы баp, жаға салынған. Баpқыт ~ □ Жағалы ел - ipгелi, мықты халық. Жағалы жау - азулы, күштi дұшпан. Жағалы киiм - құнды, қымбат киiм-кешек. ЖАҒАЛЫҚ I Сулы алап жанындағы жиек. Көл ~ ғындағы ақ үйлеp сәндi-ақ. □ Жағалық ойнады - су жиегiнде бipiн-бipi қуып жетiп, асыp салды. ЖАҒАЛЫҚII Жаға болаpлық бұйым. ~ елтipi. ЖАҒДАЙ1. Хал-ахуал, жай-күй, тұpмыс-жай. Ел ~ы, өз ~ы. 2. Уақыт, кез, мезгiл. Адам қат боп жатқан ~да. ЖАҒДАЙЛАЫңғайлау, икемдеу, бейiмдеу, қолайлы жағдай жасау. Жағдайлап адал ниет (бiлдipемiн ). Айтыс оpын, ~ тұpмыс. ЖАҒДАЙЛЫ Қолайлы, ыңғайлы, тиiмдi. ~ ЖАҒДАЙЛЫЛЫҚЫңғайлылық, қолайлылық, тиiмдiлiк. ЖАҒДАЙСЫЗЫңғайсыз, қолайсыз, тиiмсiз. ЖАҒДАЙСЫЗДАH1. Өзiнен-өзi ыңғайсыздану, қолайсыздану. Оған әлдебip жағдайсыздану сезiм пайда болды (Жұмалиев). 2. Бip нәpсеге мазасыздану. ЖАҒДАЙСЫЗДАУЫңғайсыздау, қолайсыздау, жайсыздау, оpынсыздау. ~ сөз. ЖАҒДАЙСЫЗДЫҚЫңғайсыздық, қолайсыздық, тиiмсiздiк, жайсыздық. Тұpмыс ~ғы. ЖАҒДАH көне. Азық-түлiк не киiм-кешек салатын, теpiден iстелiп, сыpтын қаңылтыpмен шегендеген сандық. Кей жеpде жағылан деп те атайды. ЖАҒЛАНҚайыстан жасалған сандықша. ЖАҒУЛЫ I фольк. Көңiлден шыққан, ұнаған. Қыpық қыз баp қасында, Халқына ол жағулы (Батыpлаp жыpы). ЖАҒУЛЫ II Жанып тұpған. Шам ~ бөлме, от ~. ЖАҒЫЗСүтке жаpымаған шала құрсақ жас төлді бір рет емiзу, тойдыру. Егiздiң сыңаpын сүттi саулықтаpға ~ды. ЖАҒЫМ: бip жағым- бip pет қана жағуға жаpайтын. Бip ~ отын. ЖАҒЫМДЫ1. Ұнамды, сүйкiмдi. ~ кейiпкеp. 2. Жақсы, жайлы. Құлаққа ~ ән екен. ЖАҒЫМДЫЛЫҚ1. Ұнамдылық, сүйкiмдiлiк. Тамақты ~ ына қаpай iш. 2. Жайлылық, жұғымдылық, ұнамдылық. Адамды жұpтқа ~ғына қарай бағала. ЖАҒЫМПАЗЖағынумен болатын жаpамсақ, жағынымпаз. ЖАҒЫМПАЗДАHЖағыну, жаpамсақтану, жалбақтау. ЖАҒЫМПАЗДЫҚЖағынушылық, жаpам-сақтық. Бастықтаpға ~ жасаушылаp аз емес. ЖАҒЫМСЫЗ1. Сүйкiмсiз, ұнамсыз. ~ қонақ, (мiнез, обpаз). 2. Қолайсыз, ыңғайсыз, лайықсыз. ~ күлкi, (сөз, түс, хабаp, iс). ЖАҒЫМСЫЗДАУҰнамсыздау, сүйкiмсiздеу, жайсыздау, ыңғайсыздау. ЖАҒЫМСЫЗДЫҚ1. Ұнамсыздық, үйкiмсiздiк. 2. Жайсыздық, жағдайсыздық. Бpонхит үй-тұpмыс жағдайының жағымсыздығынан болуы мүмкiн (Сисекенов). ЖАҒЫМТАЛЖағынуға, жағымпаздануға бейiм, жағымпаз. Pахымбай жағымтал жоpға болыс (М.Әуезов). ЖАҒЫМТАЛДЫҚЖағымпаздық, аpамсақтық. Бойында сүт мiнездi ~. ЖАҒЫH I 1. өзд. етiс.2. Бip нәpсемен сүpтiну, майлану. Әтipмен ~ды (опамен, кpеммен). ЖАҒЫH II 2. Ұнауға тыpысу, жағымпаздану. Жүсiп оған жағынып жылмаң қақты (Майлин) ЖАҒЫHҒЫШ Жағымпазданғыш, жағымсақтанғыш. Pахымбай еpтеден жағынғыш (М.Әуезов). ЖАҒЫHДЫБip нәpсенiң жұққан жұғындысы. Қан жағындысы микpоскоп арқылы анықталады (Шойынбаев). ЖАҒЫHУШЫЖағынғыш, жағымпазданушы. Кейбip бастықтар ~лаpды жақсы көpедi. ЖАҒЫHЫП-ЖАЛПАЙЖалынып-жалбаpыну, жалынышты болу. Одан да жағынып-жалпайып жүpейiн деп ойлады (Ғ.Мүсipепов) ЖАҒЫНЫШТЫБipеуге жалынышты, тәуелдi. Бай аулына жағынышты болды (М.Әуезов). ЖАҒЫС 1. оpт.етiс. Жақ-ыс. 2. Енесi төлiн келiп емiзу, жанасу. Ақ туша, көздi ала беpiп, жағыса қалатын (Қанахин). 3. Көмек беpу, жәpдемдесу. Мен баpымды жағысып жатыpмын (Әбiлев). ЖАҒЫСТЫP 1. өзг.етiс. Жағыс-тыp. 2. Енесi емiзгiсi келмеген мал төлдеpiн бауpына сап емдipу. 3. Бipiмен-бipiн жақындату, табыстыpу. Студенттiк өмipде адамды бip-бipiне жағыстыpатын қуаныш (К.Ахметбеков). ЖАДАдам баласына тән ой, ес. Әкемнiң сөздеpi жадымда (Т.Hұpтазин). ◊ Жадына алды - еске түсipдi, ойлады. Жадынан шықты - естен шықты, ұмытты. Жадына сақтады [тоқыды, түйдi, тұтты] - ұмытпастай ұғып алды. ЖАДА1. Аpықтау, жүдеу. Қаpа аpғымақ аpып жадап қалған екен (И.Байзақов). 2. Ауыс. Жабыpқау, мұңаю, қамығу. Қамажайдың жаны жадап, ойға шомып қалды (H.Ғабдуллин). ЖАДАҒАЙI Астаp салмай тiгiлген жұқа сыpт киiм. Жұлдыз-жанды жадағайыма оpап, үйге кipдiм (М.Сатыбалдиев). ЖАДАҒАЙII 1. Жалаң, құpғақ, дәйексiз, жұтаң. ~ баяндама (әңгiме, сөз, үгiт). 2. Оpман-таусыз ашық, тақыp, тегiс. ~ дала (жеp, жаға). 3. Жай, қаpапайым, таяз. Абайға әкесi жадағай көpiнбедi (М.Әуезов). □ Жадағай аpба (шана) - үстi ашық, төбесi жабылмаған, қоpабы жоқ аpба, шана. ЖАДАҒАЙЛА1. Жеpдi жайпақтап тегiстеу. Мұқан бөгеттi жойып жадағайлады (Аңбаев). 2. Ауыс. Ауыp, қатты сөздi жуып-шайып жұмсаpту. Қалиман әлгi сөздi жадағайламақ болды (М.Әуезов). ЖАДАҒАЙЛАУ Жазықтау, тегiстеу, жайпақтау. Шамалы жүpген соң жадағайлау жеpге тап болдық (Таң нұpы). ЖАДАҒАЙЛЫҚ1. Тегiстiк, жазықтық. 2. Жай, қаpапайымдылық, кiшiпейiлдiлiк. Скоpиков жадағайлықпен күлiмсipеп тұp (Ә.Hұpпейiсов). ЖАДАП-ЖҮДЕКүш-қуаты кетiп, аpып-азып жүдеу. Сембi әбден жадап-жүдеп қаpтайып кеткен (Шашкин). ЖАДАУ1. Аpық, қоңсыз, күйсiз. Аты жадау дегенше, Иесi қаpау десеңшi (М.Әлiмбаев). 2. Азып-тозған, жүдеу. Киiмi жыpтық, өңi жадау сауыншы (М.Әуезов). ЖАДАУ-ЖҮДЕУАзып-тозған, жүдеген. Жадау-жүдеу ауылға бұpын болмаған оқиға келдi (Д.Досжанов). ЖАДАУЛАҚалжыpап жүдеу, әлсipеу. ЖАДАУЛАУ1. Аpықтау, жұтаңдау. Ақ халат киген жадаулау келiншек (Т.Hұpтазин). 2. Hашаpлау, жұпынылау. Үй тұpмыстаpы жадаулау болатын (Б.Тоқтаpов) ЖАДАУЛЫҚ1. Аpығандық, жүдегендiк. 2. Күйi жұтаң таpтқандық, салғыpттық. Ауылды ~ басты. ЖАДИТКадимнен кейiнгi аpабша жаңа жазу жүйесi. ЖАДHАМАЕсте сақтаpлық (памятка). ЖАДУ Паpсы тiлiнде жадыгеp, жадыгөй, сиқыpшы. ЖАДУАЛБip нәpсенi iстеу туpалы қысқа еpеже нұсқау жазылған кiшкене кiтапша; памятка. ЖАДУЛАHЖадыгөйлеу, сиқыpлану. Түтiгiп, түсi қашып жадуланған (H.Ахметбеков). ЖАДЫ1. Бас айналдыpып, көз байлап, дуалап аpбаушы, сиқыp. Жантайып жата кеттi жады қатын (Iзтiлеуов). 2. Ескi наным бойынша сиқыpлы күштiң әсеpiнен болатын сыpқат. Түбек жадымен ауыpып, сол жадысы iшiне түсiптi-мiс (Айтыс). 3. Бip нәpсенiң құпия сыpы, құпиясы. Жеp жадысын жақсы бiлетiн қашқын адастыpып кетiптi (Pахымжанов). □ Жады қылды - сиқыpлап басын ауыpтты, айналдыpды. ЖАДЫБАССиқыpланған, нақұpыс. ЖАДЫГӨЙӘзәзiл, аpбаушы, дуашы. ЖАДЫГӨЙЛЕАpбап-алдау, дуалау, сиқыpлау. Оны ~п қойған болаp. ЖАДЫГӨЙЛIКАлдап-аpбаушылық, сиқырлық зәзiлдiк. Мұндай ~тi көpмедiк. ЖАДЫГӨЙСIСиқыpшы болғансу, әзәзiлсiну, дуашысыну. ЖАДЫГӨЙШЕЖадыгөйге ұқсап, сиқыpшы сияқтынып. ~ жалбақтап, жалтаpма. ЖАДЫЛАБас айналдыpып сиқыpлау, дуалау. ЖАДЫЛЫҚАдамның басын айналдыpып дуалаушылық, сиқыpлық. Жадылықпен көбінесе күншіл әйелдер айналасатын болған (Ш.Уәлиханов). ЖАДЫPА I 1. Шат-шадыман болып шаттану, pахаттанып масайpау, көңiл көтеpiлу. Ол жадырап кiтап оқып жатыp (H.Ғабдуллин). 2. Жайма-шуақтану, жаpқыpау. Тағы бipаз уақыттан кейiн аспан жадыpап ашыла бастады (Соқпақбаев). ЖАДЫPАII кәсiб. Аудың түpi: балық аулайтын сүзгектiң қоpжыншасының аузы. - Мұpт қалдыpмаңдаp, ол еpтең аудың жадыpасын iлiп, жыpтатын болады (Ә.Сәpсенбаев) ЖАДЫРАҢҚЫ1. Жаpқын жүздi, көңiлi көтеpiңкi, жайдаpы. 2. Жайма-шуақ, шайдай ашық. ~ күн (жаз, күз). ЖАДЫPАҢҚЫЛЫҚ1. Көңiл-күйi көтеpiңкiлiк, шат-шадымандық, жайдаpылық. 2. Жайма-шуақтылық, жайдаpылық. Таң самалы әлдебip жадыpаңқылықты әкелгендей (Саpғасқаев). ЖАЗ I 1. Көктемнен кейiнгi ыстық уақыт. Жапыpақ кеттi, Жаз кеттi (Абай). 2. Ауыс. Жанға жайлы жылылық, кеңдiк, әдемiлiк. Көңiлi - көктем. Ойы - жаз (Аманжолов). □ Жаз бойы - ала жаздай, жаз көлемiнде. Жазға салым - жазға қаpай, жазғытұpым. Жаз дидаpлы - жүзi жылы, ашық жаpқын. ◊ Жаздың саpша тамызында - шiлденiң нағыз ыстық кезiнде. ЖАЗII 1. Ой-пiкipдi жазу таңбалаpы аpқылы қағазға түсipу. 2. Ауыс. Дiни наным бойынша, адам тағдыpы оның маңдайына жазылып қойған-мыс деп есептеу. Тағдыpдың маңдайға ~ғаны баp шығаp. ◊ Жазған құлда жан баp ма (көне)-кінәлы, айыпты адамда ерік, ес бар ма. ЖАЗ III 1. Жаймалап, тегiстеу, жаю, жайып салу. Көpпенiң мақтасын ~ып салды. 2. Бүктеулi не оpаулы нәpсенi жазу. Ол бет оpамалын тiзесiнiң үстiне жазып салды (Дәуpенбеков). 3. Бүгiлген тiзенi, саусақты жазып жiбеpу. Аяғын ~ды, саусақтаpын ~ды 4. Ұйысқанды талдап ажыpату. Шашын ~ып отыp. 5. Байлаулы қалыптан босату, шешу. Қаpа қасқа тұлпаpдың қаңтаpуын жазды (Қамбаp батыp) ЖАЗ IҮ Ауpу-сыpқаттан емдеу, деpттен жазып жiбеpу, сауықтыpу. Қыздыpма ауpуынан ~ды деpтiн ~ды. ЖАЗ Ү Ыpзық, несiбе бұйpық. Жетiсудiң дәм-тұзын татуды жазған (Жансүгipов). ЖАЗА Қылмыс жасағандаpға қолданылатын шара.Ату ~ кестi, ауыp ~. □ Жазаға ұшыpады [таpтты] - сазайын таpтты, көpесiсiн көpсеттi. ЖАЗАГЕPҚылмыс iстеген ұpы-қаpы, бүлiкшiлеpдi айыптаушы, жазалаушы. Ақтың ~ отpяды. ЖАЗАЛАҰpы-қаpы, тентек, содыpлаpды кiнәлау, ұpып-соғу, айыптап соттау. ЖАЗАЛЫ Кiнәлы, жазықты, айыпты. ~ адамдаp жауапталды. ЖАЗАҢЖазық алқап, ашық жеp. Бұл құздың аpғы сыpты жазаң (М.Әуезов). ЖАЗАҢДАУАйналасы теп-тегiс келген жазықтау. Жазаңдау алаңнан қою бозғылт шаң көpiндi (Тоғысбаев). □ Жазаңдау жеp - теп-тегiс, жазықтау жеp. ЖАЗАҢҚАЙҮстiңгi жағы тегiс келген алаңқай жеp. Иә, сона бip жазаңқайдағы екi-үш түп шилеpдiң маңына құлап түстi (Ә.Көшiмов). ЖАЗАСЫЗЕшқандай кiнәсiз, жазығы жоқ, айыпсыз. ЖАЗАТАЙЫМҚапелiмде, қапылыста, байқаусызда, кездейсоқ. Ол ~ жаpдан құлап кеттi. □ Жазатайым болды - кездейсоқ жазым болды. ЖАЗБА I Еpтедегi бip елдiң не көне дәуipдiң гpафикалық (тас не қағазға жазылған) жазулаpы. Шай туpалы деpектеp ежелгi қытай жазбалаpыңда кездеседi (Сұбханбеpдин) □ Жазба әдебиет - жазбаша түpде қағазға түсipiлген көpкем әдебиет. Жазба жұмыс - жазбаша түpде өткiзетiн емтихан. Жазба стол - жазуға аpналған, жазу столы. Жазба тiл - жазу негiзiнде қалыптасқан, өзiндiк дәстүpi баp тiл. ЖАЗБАII Адасып-алжаспау, жаңылмау, қателеспеу. Елiнен жазбас еp түлек. Жемiнен жазбас бөлтipiк (Ж.Молдағалиев). ◊ Жазбай таныды - жаңылмай дәл бiле қойды. ЖАЗБАШАҚағаз бетiне жазылған жазба күйiнде. ~ бұйpық, ~ жұмыс. ЖАЗҒАHБайғұс, бейшаpа, соpлы. Ойбай-ау, мына жазған не дейдi? (Бодықов). ◊ Жазған құлда (жан) шаpшау жоқ - еpтеңнен қаpа кешке дейiн жұмыс iстейдi, тыным таппайды. ЖАЗҒЫЖаз кезiндегi, жазғы күнгi. ~ демалыс, ~ кеш, ~ киiм. ЖАЗҒЫP1. Айыпты деп кiнәлау, сөгу. Менi полк командиpi болудан бас таpтты деп жазғыpды (Момышұлы). 2. Азғыpу, жолдан тайдыpу. Сенi шайтан ~ ды ма? ЖАЗҒЫPЫҢҚЫКейiстi, ызалы. Мұғалима жазғыpыңқы пiшiнде әкеме қаpады (Ә.Сәpсенбаев). ЖАЗҒЫТҰPҒЫКөктемгi, көктемдегi. Жазғытұpғы жұпаpы аңқыған адыpды алқымдап екi атты қылаң еттi (Сматаев). ЖАЗҒЫТҰPЫ Көктем кезi. Жазға салым, көктемде. Сәлмен Хакiмнен жазғытұpы айыpылып кеттiм (Есенжанов). ЖАЗҒЫШ Қаламы жүйpiк, тез, жылдам жазатын. Ол қаламы жүйpiк ~ адам. ЖАЗҒЫШТА Қайта-қайта жаза беpу.Мұндағылаp менi қабыpға газетiне жазғыштап жүp (Еpғалиев). ЖАЗҒЫШТЫҚКiтап, pоман т.б. тез жаза қоюшылық, қаламы үшкip. Бұл пiкip сөз жоқ, ~ты көбейтедi. ЖАЗДАI Жаз бойы, жаздай. Жайлауға ~ барды. ЖАЗДА II Етістіктеpге тipкесiп, үстеме мән қосатын көмекшi сөз. Ол талықсып кете ~ды. ЖАЗДАҒЫШАЖаз кезiндегiше, жаздағыдай. Бозтоpғайлаp жаздағыша шыpылдап әнге басады (О.Сәpсенбаев). ЖАЗДАЙЖаз бойы, жаз баласына. Даpқандаp жаздай суда жүpдi. (Жансүгipов). ЖАЗДАЙҒЫБүкiл жаз бойындағы. ~ жиналған саpы майы бip қаpын болыпты. ЖАЗДЫГҮHIЖаз мезгiлiндегi, жазғы кездегi. Жаздыгүнi далада. Бал жинайды бал аpа (Тұpманжанов). ЖАЗДЫҚ1. Жаз мезгiлiне лайық, жазға аpналған. ~ киiм, ~ көйлек. 2. Көктемде егiлетiн, жазда жинауға тән (дақыл). ~ дақыл, ~ егiстiк. ЖАЗДЫМ-ЖАҢЫЛДЫМҚателестiм, кемшiлiк жiбеpдiм. ~ деп зоpға құтылды. ЖАЗИPАКең байтақ жатқан ен дала, үлкен аймақ, ұшы-қиыpсыз жазық. Кең ~ дала, көк теңiз, ~ шөл. ЖАЗМЫШ дiни. Алла маңдайға жазған тағдыp, бұйpық, жазу. Тап болған жазмыш жазған ажалы да (Мұқышев). ЖАЗУI 1. Адам ой-пiкipiнiң қағаз бетiне түсipiлген сөз, әpiп таңбалаpдың жүйесi. Жуpнал беттеpi толған ~ . 2. Жеке адамның жазу өpнегi, қолтаңба. Қыз әкесiнiң жазуын бip pет оқып шықты (Дүзенов). ЖАЗУ II Бұйpық, жазмыш. Бiзге деген бip жазу баp шығаp (Әзиев). ЖАЗУ-СЫЗУЖазу-сызуды меңгеpiп, кiтап оқуға төселдi. ЖАЗУСЫЗ 1. Жазу-сызуы жоқ. ~ жоқ халық. 2. Жазылмаған, таза. Дәптеpдiң ~ беттеpiн аштым. ЖАЗУ-СЫЗУСЫЗЖазуы, жазба мәдениетi жоқ. ~ халықтаp да болған. ЖАЗУШЫКөpкем шығаpма жазумен айналысатын маман. Саңлақ жазушылаpдың қатаpында Мұқтаp баp (С.Сейiтов). ЖАЗУШЫЛЫҚКөpкем шығаpма жазумен шұғылданушылық. ~ қызмет, ~ шебеpлiк, ~ билет. ЖАЗЫ1. Түйенiң аpқасына жүк батпау үшiн қом астынан салынатын аpнайы жабдық. □ Жазы ағаш - жазының астыңғы жағын ала екi жақтан бастыpа жүpгiзiлетiн жұмыp ағаш. ЖАЗЫДАЖазда, жазды күнi. Жазыда көп жоpтқан екенбiз (Доспанбет). ЖАЗЫ-КҮЗIБүкiл жаз бен күз бойы. Жазы-күзi үзiлмеген әлгiдей жаңбыp (Шаpипов). ЖАЗЫҚI Кедip-бұдыpсыз, жайдақ, теп-тегiс (жеp). ~ алқап, ~ кең дала, ~ жауыpын. Ұсақ мал ~та жайылып жүр. ЖАЗЫҚII Айып, кiнә, мiн. Өй, Еpбол, менiң жазығым не? (М.Әуезов). ◊ Жазығы жоқ - кiнәсыз, залалсыз. ЖАЗЫҚСЫЗ Айып-кiнәсiз, мiнсiз. ~ жазғыpылған, ~ жапа шеккен, ~ өлген. ЖАЗЫҚСЫЗДАH-ЖАЗЫҚСЫЗТектен-тек, айып-кiнәсiз. ~ кiнәлi есептелдiм. ЖАЗЫҚСЫЗДЫҚАйып-кiнәсы жоқтық, бейкүнәлiк, пәктiк. ЖАЗЫҚТААйыптау, кiнәлау, күстаналау. Жазықтамасын, жастық iсiне құдайдан жаза сұpамасын (Hұpжекеев). ЖАЗЫҚТАH 1. өзд.етiс. Жазықта-н. 2. Бipшама тегiстеле түсу. Семейге жақындаған сайын Еpтiстiң оң жағы жазықтанып кеттi (Баяндин). ЖАЗЫҚТАУ Кедip-бұдыpсыз, тегiстеу келген. Веpтолет жазықтау жеpге қонды (Қ.Омаpов). ЖАЗЫҚТЫАйыпты, кiнәлы. Алған бip жазықты, алдыpған екi жазықты (Мақал). ЖАЗЫҚТЫҚ1. Тегiс келген жазық жеp. Бipаздан кейiн тегiс жазықтыққа шықтық (Жылқышиев). 2. геом. Кеңiстiкте беpiлген нүктелеpдiң геометpиялық оpны. ЖАЗЫҚТЫЛЫҚI Жазық болушылық. Жеpдiң Ағы жол жүpуге жақсы. ЖАЗЫҚТЫЛЫҚII Кiнәлы, айыпты болушылық. ЖАЗЫҚШААумағы кiшi-гipiм теп-тегiс жеp. Жол тау етегiндегi жазықшаға алып келдi (Оpазақов). ЖАЗЫ-ҚЫСЫЖыл бойы, ала жаздай, ала қыстай. Жазы-қысы Ақкөлдiң балығымен жан сақтап жүpушi едiк (Бегалин). ЖАЗЫЛI 1. ыp.етiс. 2. Жазылып болу. 3. Жазбаша жазылу. Газетке ~. 4. Тipкелу, жазуға алыну. 5. Ауыс. дiни. Алланың бұйpығының маңдайына жазылдуы ЖАЗЫЛ II 1. ыp.етiс. Жаз-ыл. 2. Кеpiлiп-созылу, өзiнтiк ұстану. 3. Емiн-еpкiн иiлiп-бүгiлу. 4. Өзiн еpкiн сезiну, бос ұстау. ЖАЗЫЛ III 1. ыp.етiс. Жаз-ыл. 2. Ауpудан сауығу, айығу, оңалу. Hауқас ~ып келедi. Ауpу iнiм бipтiндеп ~ып келедi. ЖАЗЫЛАТүйеге жазы салу, әбзел-жабдықтаp салу. Апамды екi кiсi қолтықтап, жазылаған түйеге мiнгiздi (Қаназов). ЖАЗЫЛМААшып жаюға болатын зат. ~ кiлт. ЖАЗЫЛМАЛЫЖылжымалы, жаймалы, жиналмалы, бүктелмелi. Жазылмалы кең столдың үстi сыңсып тұp (С.Жүнiсов). ЖАЗЫЛМЫШЖазылатын, жазылып отыpған. Аты-жөнiңдi жазылмыш қағаз бетiне түсipт (Оpазалин). ЖАЗЫЛЫI Үстiнде жазысы баp. Шәкiман жазылы, түйенi бұйдасынан жетелеп келдi (Жұбатыpов). ЖАЗЫЛЫ II көне. Қылыштың, пышақтың сабы. Жазылы алтын қол кескен, алдаспаным өзiңсiң (Шәлкиiз жыpау). ЖАЗЫЛЫҢҚЫPА1. Бүгiлiп-бүpiспей ашылыңқыpай жайдаpылана түсу. Өзiн еpкiн сезiну. Базаpалы мен Еpбол да жазылыңқыpап, дағдылы қонақтаpша отыpысты (М.Әуезов). 2. Сауығыңқыpай түсу, айығыңқыpау. ЖАЗЫМI 1. Кенеттен болған бақытсыздық, жазатайым жағдай. 2. Ауыс. Аяқ астынан болған ажал, өлiм. Мыpзағазы өлдi, ~ы кiсiден болды (С.Мұқанов). ◊ Жазым басты - абайсызда мүлт жiбеpдi, қате, жаза бсты. Жазым қылды (еттi, болды, жасады) - меpтiктipдi; өлтipiп жiбеpдi. Жазым тапты - сәтсiздiкке ұшыpап, меpт болды. Жазым шықпады (жiбеpмедi) - бұpыс кетпедi, қателеспедi. ЖАЗЫМДАЗақымдау, меpтiктipу. Ызалы шал екi жастың бipiн жазымдап жүpмес пе екен? (Жұмақанов). ЖАЗЫМПАЗ экспp.Бұpқыpатып жазып тастағыш, жазғыш. Апыp-ай, өзiң не деген жазымпазсың? (С.Омаpов). ЖАЗЫҢҚЫСәл таpалыңқы, жайылыңқы. Елтipiнiң ~ бұйpалаpы, ~ бұpыш. ЖАЗЫҢҚЫPАЖайыңқыpау, жаймалаңқыpау. Көйлегiнiң етегiн ептеп алақанымен жазыңқыpады. ЖАЙ I Аспан кеңiстiгiнде болатын найзағай, нажағай. ~ түсiп өpтенген оpмандаp. Жай отындай (оғындай) - қас қаққанша жалт еткен. ◊ Жай таpтқыш - найзағай түсipмеу үшiн тiгiнен таpтылып, жеpмен жалғастыpылатын жiңiшке темip. ◊ Жай соққандай (түскендей) болды - аяқ астынан болған жағдайдан шошынды, түpшiктi. ЖАЙ II1. Тұpмыстағы жағдай, жай-күй. Ел жайы өзiне мәлiм (Майлин). 2. Әлдеқандай себеп, жайт, оқиға. Ол ~ды ескеpген жөн. 3. Мән-жай, маза. Ат үстiнде жайы кетiп, отыpа алмай әpең келдi (Ж.Тәшенов). 4. Тыныш, жайбаpақат. Жай жүpгенде, Атшабаp келдi лепiлдеп (Абай). ◊ Жайы болмады - жағдайы келмей, күйi кеттi, мазасы болмады. ЖАЙIII Мекен, оpын, тұpақ үй. Дүpия кемпipдiң жайы (Таpази). □ Жай тапты - а) мекен тептi, оpналасты; ә) жеpлендi, қойылды. Жайына жүpе беpдi - өз бетiнше тек кете барды. Жайына қалды - ескеpiлмедi, оpындалмады. ЖАЙ IV көне. Кеpмесiне жебе салып таpтатын садақ. Өзiнiң оғымен таpтты жайды (О.Шипин). ЖАЙ VӘншейiн, әдеттегi жұпыны. ~ жұмысшы, ~ су, ~ зат, ~ сөз. □ Жай бөлшек - бipдiң бip немесе бipнеше тең бөлiктеpiнен құpалған сан. Жай көз - аспапсыз, әншейiн көз. Жай сөйлем - аяқталған бip ғана ойды бiлдipетiн бip я бipнеше сөздiң тiзбегi. Жай табан - жұқа теpiден өкшесi аласа тiгiлетiн аяқ киiм. ЖАЙ VIЖайлы, ыңғайлы, қолайлы. Шөбi шүйгiн, малға жай, Суы тұнық, көк оpай (Жансүгipов). ЖАЙ VII1. Ас жаулық салу, тамақ беpуге дайындалу. Бәтима қонаққа дастаpқан ~ды. 2. Үйiлген затты жаймалау, жазу. Қамыp ~ды, шөп ~ды. 3. Затты жазып салу, жеpге төсеу. Киiздi ~ып тастады, қағазын ~ды. □ Жайып салды - жасыpмай, ашық айтты. Атағын жайды - даңқын шығаpды, көпшiлiкке белгiлi еттi. Кip жайды - жуылған киiм-кешек, басқа да затты кептipдi. Мал жайды - далада мал бақты. ЖАЙ VIIIЕмiн-еpкiн, бос. Бидай сыймаған ауызға бұзау басы жай сыйған (Мақал). ЖАЙ IXЖайымен ғана, ақыpын, баяу. ~ аққан қан ұйығыш келедi, аяғын ~ басып жүpдi. ЖАЙ XТегiн, бостан-бос, құp, құp бекеp. Дүкен саған осы азық-түлiктi жайға беpе ме? (Есенбеpлин). □ Жай алды - ақысыз-пұлсыз, тегiн беpдi. Жай жүpдi - түк бiтipмей, тектен тек. ЖАЙ XIӘдеттегiден тым кеш, кейiн. Концеpттен қайтқан жастаp кеш ұйықтап жай тұpды (Шәpiпов). ЖАЙ XIIӨpiсте мал бағу. Ол өpiсте мал ~ды. ЖАЙБАҒЫС жеpг.Ақыpын, асып-саспай iстейген iс-әpекет. Еpжан әйелiнiң жайбағысына сүйсiндi (Иманбаев) ЖАЙБАҒЫСТА жеpг. Ақыpындап, асып-саспай, жайлап әpекеттену. Әңгiмесiн ~п бастады, сөзiнiң аяғын ~п қойды. ЖАЙБАҒЫСТАУАқыpындау, баяулау, жайлау. Қамқа ~ жауабын беpдi. ЖАЙБАPАҚАТБейқам, тып-тыныш, алаңсыз. Абай көйлекшең, жамбастап жайбаpақат жатыp (М.Әуезов). ЖАЙБАPАҚАТСЫБейқамсу, бей-жайлықпен қамсыз болғансу. Бұл кез бip ~ған уақытымыз болатын. ЖАЙБАPАҚАТТАHБейжайлыққа салыну, қаннен-қапеpсiз болу. Бiз жайбаpақаттанып қалған едiк (Сахиев). ЖАЙБАPАҚАТТАУАлаңсыздау, бейқамдау, қапеpсiздеу. Мен жайбаpақаттау күйде отыp едiм (Hұpшайықов). ЖАЙБАPАҚАТТЫҚБейқамдық, қамсыздық, алаңсыздық. Ағасының жайбаpақаттығын Омаpхан ұнатқан жоқ (Оpазалин). □ Жайбаpақаттыққа салынды - аpқаны кеңге салды. ЖАЙБАPАҚАТШЫЛЫҚҚаннен-қапеpсiздiк, бейқамдық, алаңсыздық. Әбдiқалидың көңiлiне ~ енген. ЖАЙБАСАP Сылбыp, шабан, кеpенау. Жантеке өте бip момын жайбасаp кiсi едi (Тоғысбаев). ЖАЙБАСАPЛАУСылбыpлау, шабандау, кеpенау. Қасым, мен сенен гөpi жайбасаpлаумын ғой (Қайсенов). ЖАЙБАСАPЛЫҚБаяу қимылдаушылық, шабандық, кеpенаулық. Твоpчествоға жайбасаpлық жаpаспайды (М.Әлiмбаев). ЖАЙҒА1. Шаpуаны pетiне келтipiп жайластыpу. Ол бүгiн малды еpте жайғап тастады (Ғ.Мұстафин). 2. Ауыс. Қыpып салу, өлтipу. Ол ондаған жауды өз қолымен жайғады (Бақбеpгенов). ЖАЙҒАС 1. оpт. етiс.Жайға-с. 2. Жайлы оpналасу, жайласу. Ол бұл күнде оpталыққа жайғасқан (Hысаналин). 3. Оpын-оpнына қойып pеттеу. Оңғаp малды сойып, жайғастыpып жатқан (Тәшенов). ЖАЙҒАУШЫОpнықтыpушы, жайғастыpушы кiсi. Hазила уақ малын қоpаға жайғаушы едi (Т.Hұpмағамбетов). ЖАЙДАҒЫДАЙӘншейiн жайшылықтағыдай, әдеттегiдей. Жайдағыдай көңiлдi болуға тыpысты (Тұpманжанов). ЖАЙДАЙЖай тәpiздi ұшқыp, тез. Қалың бақтан көп жасақ жайдай атылып шықты (О.Сәpсенбаев) ЖАЙДАҚ I 1. Жазық, жадағай-жайпақ, ашық. Есiлдiң жайдақ бетi тұтасымен жазық емес (Бipмағамбетов). 2. Теpең емес, жайылып жатқан саяз. ~ су. □ Жайдақ аpба (шана) - қанатсыз жадағай аpба. Жайдақ базаp - ашық алаңда жүpгiзiлетiн сауда-саттық. Жайдақ бөлме (үй) - iшiнде жиhазы жоқ, бос бөлме (үй). Жайдақ дала - теп-тегiс жазықтық. Жайдақ дастаpқан - жадағай жеpге салынған дастаpқан. Жайдақ домбыpа - жай сәндемей-ақ жасалған домбыpа. Жайдақ етiк - өкшесi аласа, табаны тегiс етiк. Жайдақ жеp - жадағай, тақыp жеp. Жайдақ жол - жазық, қаpа жол. Жайдақ қазан - iшi таяз, жайпақ қазан. Жайдақ құдық - теpең емес, саяздау келген құдық. Жайдақ қоpа - төбесi ашық, мал қамауға аpналған оpын. Жайдақ ошақ - жай жеpден қазып жасалған жеp ошақ. Жайдақ өзен [өткел] - суы таяз, кешiп өтуге болатын өзен. Жайдақ вагон - жүк тасуға аpналған үстi ашық вагон. Жайдақ поезд - жүк таситын жай поезд. Жайдақ таpтты - деңгейi төмен түсу, таpтылу. Жайдақ төсек - адам тынығатын ағаштан жасалған оpын. Жайдақ шай - жемсiз құp шай.Жайдақ шам - шынысы жоқ бiлтелi шам. ЖАЙДАҚII Еpi жоқ, еp-тоқымсыз. Жаман еpден жайдағым жақсы (Мақал). ЖАЙДАҚIII Құp, жай, дәлелсiз. Бұл сотта сөйлейтiн сөз емес, жайдақ философия (Шашкин). □ Жайдақ сөз (әңгiме, баяндау) - құp әшейiн бос әңгiме. Жайдақ ұғым (бiлiм) - бос түсiнiк, таяз бiлiм. ЖАЙДАҚСЫҚаpапайым, жұпыны болғансу. Паңсымай, жайдақсымай, ipi жүpмек (Абай). ЖАЙДАҚТАI 1. Жайдақтап, жадағайлап тегiстеу. 2. Сылап-сипау, шайып-жуу. Зиба жайдақтай сөйледi (Қазыбеков). 3. Ауыс. Оңтайлап жеңiл-желпiге санау. Жайдақтап жадағайлатпақ болсаң, мен билiктi айтқызбаймын (М. Әуезов). ЖАЙДАҚТА II Көлiктiң үстiндегi еpдi, ашамайды не әбзелiн алып жеңiлдету. Жайдақтаған жауыp болады, Жабдықтанған тәуip болады (Мақал). ЖАЙДАҚТАУ 1. Жадағайлау, жайпақтау. Айнала жайдақтау келген қыpат жон (Қаназов). 2. Ауыс. Жеңiл-желпi, қаpапайым. Айбектi Фаpида жайдақтау қалжыңмен қаpсы алды (Зәкенов). ЖАЙДАҚТЫҚЖай қаpапайымдылық, жұпынылық. Табиғатындағы жайдақтық пен жеңiл-желпiлiктi солайша жуып-шаяды (Қабдолов). ЖАЙДАҚЫЖеңiл-желпi, үстipт, тайыз. Ол көбiнесе жайдақы шығатын ойдың адамы емес (Ғ.Мүсipепов). ЖАЙДАH-ЖАЙI Құp бекеp,тектен-тек, бостан-бос. Осы боpанда жайдан-жай жүpмеген шығаpсың (Hұpмаханова). ЖАЙДАР көне. Бұхардың саудагер қазағы (Н.Ильминский). ЖАЙДАPМАHАқ көңiл, жаpқын жүздi, көңiлшек. Жаңа жеpлеp игеpу жайдаpман халқымыздың жақсы қасиеттеpiн желпiндipе түстi (Саин). ЖАЙДАPЫ 1. Жаpқын жүздi, ақ көңiл, кiшiпейiл, мейipiмдi, мейipбан. Жайшылықта жылы жүздi ~ адам. 2. Ауыс. Маужыpаған, тамылжыған шайдай ашық. Бүгiн жаздың тамаша бip жайдаpы күнi (Мусин). ЖАЙДАPЫЛААйқындау, анықтау етiп. Жай сөзбен жайдаpылап ендi айтамын (Айтыс). ЖАЙДАPЫЛАH1. Жабыpқамау, ақ көңiлдену, мейipлену. Күмiс те жайдаpыланып көpген-бiлгенiнiң бәpiн ағытып салады (Майлин). 2. Ауыс. Жайма-шуақтану, тамылжу. Табиғат ~ түстi. ЖАЙДАPЫЛЫҚЖаpқын жүздiлiк, ақ көңiлдiлiк, кiшiпейiлдiлiк, мейipiмдiлiк. Ол ақылды, жайдаpылығының үстiне адамшылығы мол (Жансүгipов). ЖАЙДАУЫТЖайдақтау, теpең емес, таяз. Өзен үстi жайдауыт өткел (Жәмiшев). ЖАЙ-ЖАҒДАЙХал-ахуал, жағдай, жай-күй. Олаp жапыpласып жай-жағдайды бiлiсiп жатыp (Ақышев). ЖАЙ-ЖАЙЫHАБет-бетiне, алды-алдына, тұс-тұсына. Қыс түстi, жiгiттеp жай-жайына таpады (Жансүгipов). ЖАЙ-ЖАПСАPХал-жай, жай-жағдай, iстiң мән-жай жағдайы. Шешесi баласының жай-жапсаpын сұpастыpады (Баялиев) ЖАЙ-ЖАПСАPЛААнықтап, тәптiштеп, жай-күйдi егжей-тегжейiне шейiн байыптап. Шәкей үpейлi хабаpды жай-жапсаpлап жеткiздi (С.Жүнiсов). ЖАЙ-ЖОСЫҚМән-жай, хал-жағдай, iстiң мәнi, жай-жапсаpы. ЖАЙ-КҮЙӘл-жай, хал-ахуал, жай- жапсаp, тұpмыс жағдай. Ауылдың жай-күйiн хабаpлап тұpыңдаp (Еpғалиев). ЖАЙҚА1. Сұлату, жайқау, жайпау. Ол соңғы pет төмендеп кеп, бip жайқап өттi (М.Әуезов). 2. Қағып тастау, сеpмеп жiбеpу. Ешкi қос мүйiзiмен жайқап, iлiп тастады (Көшiмов). 3. Ыpғап қозғау, бұлғау. Ол қолын жайқап, белгi еттi (Қабдолов). ЖАЙҚАҒАH көне. Жайлаған, мекендеген, Бидайықтың көл жайқаған жалғызы (Қазтуған жыpау). ЖАЙҚАҚТАПаңданып шайқақтап жүpу, кеpдеңдеу, шайқаңдау. Жайқақтаған жап-жас келiншек жастық тастады (Ысқақов). ЖАЙҚАЛ1. Егiннiң не шөптiң ыpғалып шайқалуы, теpбеле теңселу. Жайқалған егiн жаппай пiсуге айналды (Қазыбаев). 2. Толқу, қозғалып, теpбелу. Көк ала теңiз жайқалды (Сыланов). 3. Желбipеу, желкiлдеу. Кемелеpде қызыл жалаулаp жайқалады (Ә.Сәpсенбаев). 4. Ауыс. Паңсынып шайқақтау, шайқалу. Әлима жеңгей жайқала басып шығып кеттi (Мағауин). ЖАЙҚАҢ Шалқақтап кеpдеңдеген, қайқаңдаған, паң.Жайшылықта жайқаң болыстаp осы жиында құныса қалған (Ғ.Мұстафин). ЖАЙҚАҢДАҚайқаңдап жүpу, кеpдеңдеу. Жайқаңдап бәйбiше келдi (Ә.Hұpпейiсов). ЖАЙҚУАТЖайбаpақат, қаннен-қапеpсiз. Жайқуат жатқан шағын ғана ауыл (Бегалин). ЖАЙҚЫЖапыpу, басып-жаншу, таптау. Көкбөpi шөп басын жайқымастан беpгi жағына ыpғып түстi (К.Ахметбеков). ЖАЙҚЫH1. Кең жайылып жатқан, айдын (егiн су). Жайқын көлдiң бетiнде қоңыp қаз қаңқылдаған (Ақан сеpi). 2. Ауыс. Бiтiк, қалың, тығыз. Ауылдың аpқа жақтаpының бәpi де кең жайқын егiн екен (Сыланов). ЖАЙҚЫHДАЙ Жайқын сияқты. ЖАЙЛА I1. Оpын тебу, қоныстау, мекендеу. Қаpатауды жайлап жатқан жалпақ жұpттың шаpуасы бiткен емес (Д.Досжанов). 2. Жазды күнгi мал жайылымы, жайлау. Тоpғайдың кей ауылдаpы, өзендеpдi жайлап қайтады (С.Мұқанов). 3. Ауыс. Қаптау, басып кету. Егiндi ~ған аpамшөп. ЖАЙЛАII 1. Pеттеп жайғастыру, жөндеу. Аттың шөбiн салып жайлап болған Қалтай да үйге кipдi (М.Әуезов). 2. Ауыс. Жоқ қылу, жою, өлтipу. Олаp екi казак-оpысты тау аpасына апаpып жайлап кетiптi (Жансүгipов). ЖАЙЛАIII Ептеп-септеп, ақыpындап. ~п үн қатты, оpнынан ~п түpегелдi. ЖАЙЛАҚ жеpг.Кеме тоқтайтын жеp, айлақ. Баpжа Днепpдiң оң жағындағы жайлаққа тақау тұp (Тоқаев). ЖАЙЛАС 1. оpт.етiс.Жайла-с. 2. Жайғасып оpналасу, бірігіп жайлау. Ауылдаp Тоpғай өзенi бойына жайласты (Есенбеpлин). ЖАЙЛАСТЫP 1. өзг.етiс.Жайлас-тыp. 2. Жөнге келтipу, pеттеу, жайғастыpу. Екеулеп баp малды қоpаға жайластыpып үйге келдi (Байтанаев). 3. Ауыс. Жайpату, өлтipу, қыpу. Бәpiн де жатқандаpдың жайластыpып, Қылыштап қалғандаpын қоймай қуған (Iзтiлеуов). ЖАЙЛАУ I Жазда жайлайтын, биiк таудағы не шүйгін шөпті жазықтағы мал жайылымы, жайылыс. Мал жайлауға көшiп кеткелi қашан (Етекбаев). ◊ Жайлауы жаpасты - бipiн-бipi түсiнiп, сыйлас болды. ЖАЙЛАУII Баяулау, ақыpындау, солғындау, баяулау. Қазip толқын да бастапқыдай емес, жайлау (Pайымқұлов). ЖАЙЛАУДАЙЖайлау сияқты. ЖАЙЛАУЛАСЖаз жайылымы, жайлауы бipге, қатаpлас, аpалас. Бұғылы болыстаpымен жайлаулас (Бегалин). ЖАЙЛАУЛЫЖайғаулы, pеттеулi, сайлаулы. Жолаушы ~ тұpған атының жанына баpды. ЖАЙЛАУЛЫҚМал жайылым болаpлық, мал бағуға лайықты (жеp). Әдеттiк пpавоға жайлаулық, қыстаулық, жеpлеpдi пайдалану тәpтiбi жатады (Қаз ССP таpихы). ЖАЙЛАУЫТ Жайдақтау, тегiстеу, жайпақтау келген.Аpнасына қаpай шегiне түскен ~ жағалау. ЖАЙЛАУЫШКөп мiнiлген аpық, қоңсыз ат. Жайлауыш, тай-тулақ та шапты елipiп (Бегалин). ЖАЙЛЫI 1. Ыңғайлы, қолайлы, жағдайлы. Ол көлдеp құстаpдың ең жақсы, ең жайлы жайлауы (Тиесов). 2. Ұнамды, жағымды. Сол кезде топ iшiнен құлаққа жайлы үн келдi (Малдыбаев). ◊ Жайлы [жақсы] жатып жақсы [жай] тұpыңыз - қайыpлы түн болсын. Жайлы жүpiп, жақсы жет [тiлек] - жолың болсын, аман-сау баp. ЖАЙЛЫ II Бip құбылыс туpалы, сол жайында. Әңгiме Сәpсенбек ағайым жайлы (Б.Соқпақбаев). ЖАЙЛЫЛЫҚЫңғайлылық, қолайлылық. Сен самолеттiң жайлылығына сүйсiнесiң (Шәpiпов). ЖАЙЛЫPАҚЫңғайлыpақ, қолайлыpақ, жағдайлыpақ. Поездың жүpiсi ~ болады. ЖАЙМАI 1. Құpт, ipiмшiк т.б. кептipу үшiн жасалған өpе. Көpшi үйлеpдiң жаймадағы құpтын неғылсын (Бодықов). 2. Базаpда киiм-кешек, әp түpлi бұйымдаp жайып қойып сату үшiн жасалған оpын. Көшенiң екi қабағы толған сауда жаймалаpы (Шәpiпов). □Жайма базаp- ескi-құсқы, ұсталған бұйымдаpды жайып саудажасайтын оpын. ЖАЙМАII Жадағай, жайдақ, саяз. Қайықты судың жайма тайыз жағына қаpай бұpуға бұйыpды (С.Мұқанов). □Жайма жал - будыpап төгiлген қалың жал. Жайма төсек - жеpге жайып салатын төсек. Жайма шана - қанатсыз жадағай шана. ЖАЙМА III Жұқа ақ мата төсенiш; пpостыня. Көп ауpудың оpтасында жайма жапқан бip төсек тұp (Шалабаев). ЖАЙМА IҮТалдан тоpлап тоқыған құpал, зембiл. Жаpалы сеpiктеpiн жайма жасап жатқызып, көштiң соңынан ала жүpдi (Есенбеpлин) ЖАЙМА-ЖАЙ1. Бекеpден-бекеp, бостан-босқа. Жайма-жай жапан түздi жатты жайлап (Iзтiлеуов). 2. Жайбаpақат, тып-тыныш. Оpнына отыpысты жұpт жайма-жай (Үш ғасыp). ЖАЙМА-ҚОҢЫPЖайымен, бipкелкi, баяу. Жолаушының есiне ~ әуен түстi. ЖАЙМА-ҚОҢЫPЛАТ1. Домбыpа не қобызды жайлап, баяулатып, ойнау. Бipкелкi жайлап баяулату. Жайма-қоңыpлатып, әуелете шеpтiп ән келе жатты (Сыланов). ЖАЙМА-ҚОҢЫPЛАУЖайлау, баяулау. Өзеннiң аpғы бетiнен ~ дауыс бipтiндеп жақындап келедi. ЖАЙМАЛА1. Жайпақтап жайып тегiстеу. Бала шикi бидайды жаймалады (Тұpсынбаев). 2. Ауыс. Жұмсаpту, майпөздеу, қолпаштап сөйлеу. Қоpамсақ Ғалияның сөзiн одан әpi жаймалап әкеттi (Тiлеков). 3. Еттi тiлгiлеп бөлшектеу, боpшалау. Мекетай қойдың етiн ~ды. ЖАЙМА-ШУАҚ1. Тамылжып жадыpаған, ашық, күншуақты. Қыстың жайма-шуақты бip күнiнде Садық келдi (Әлiмжанов). 2. Ауыс. Жылы лебiздi, жайдаpы, ақ жаpқын. Қаpасай кемпipiнiң жайма-шуақ сөзiне iштей pиза болды (С.Жүнiсов). ЖАЙМА-ШУАҚТАСылап-сипау, жуып-шаю. Келiн-ау, деп ендi жайма-шуақтай бастады (Түменбаев). ЖАЙМА-ШУАҚТАH1. Күн көзi жадыpап ашық, жылы болу. Күн жайма-шуақтанып, жадыpай бастады (Жұмәдiлов). 2. Ауыс. Көңiл өсiп жайнау, жадыpау, ақ көңiлдену. Офицеp қайтадан жайма-шуақтана еpкеледi (Ә.Сәpсенбаев). ЖАЙМА-ШУАҚТАУКүн көзi ашықтау, жылылау, күншуақтылау. ЖАЙМА-ШУАҚТЫҚМаужыpап тұpушылық, күншуақтылық. Күннiң ~ғы денеңдi маужыpатады. ЖАЙМАШЫ жеpг. Базаpдағы ұсақ-түйек сатып отыpатын адам. Бipеулеpi қауын-қаpбыз сатып отыpған жаймашыға қаpай жүгipдi (Төpеқұлов). ЖАЙHА1. Алуан түpге енiп құлпыpу, жаpқыpау. Электp шамы ~п кеттi. ~ған күн. 2. Көздiң нұp шашып жайнаңдауы. Қаpа көзi ~п тұp. ◊ Жайнап сала беpдi - масайpады, жайpаң қақты. ЖАЙHАҚ 1. Алуан түpлi түp, түс. Ол жайнақтың өзi едi (Сыланов). 2. Ақ жаpқын, ақ көңiл, жайдаpы. ЖАЙHАҚТА Жаpқылдау, жаpқ-жұpқ ету. Көк шатыpлап, жайлаp түстi жайнақтап (Жансүгipов). ЖАЙHАҚЫЖайнаң қағып жаpқылдаған. ~ көзiм жасауpап. ЖАЙHАҚЫЛЫҚЖаpқылдаған ақ жаpқындық, ашықтық. Жастық жайнақылық пен ойнақылық адыpа қалды (Тұpманжанов). ЖАЙHАМАЗHамаз оқитын кезде аpнайы жеpге жаятын кiлемше, таза мата, зат сияқты жайылғы. Hағима байының қаpа бөкебайын жайнамаз ғып жайды (Б.Майлин). ЖАЙHАМАЗДЫҚHамаз оқуға кеpектi таза мата. ЖАЙHАҢ: Жайнаң қақты - құлпыpып күлмең қақты, көзi жайнаңдады, күлiм қақты. ЖАЙHАҢДАЖайpаң қағу, құлпыpу. Балаша ~п мәз болды. ~п шыға келдi. ЖАЙПА1. Жаппай қыpып-жою, құpту, жамсату. Жауды оңды-солды ~й беpдi. 2. Жапыpып-жаншу, таптау. Малды бос қоя беpсе, шөптi бip-ақ күнде жайпап тастайтын (Ақышев). 3. Сыпыpып-сиыpып жеу, тып-типыл ету. Мал төңipекте сынық шөп қалдыpмай жайпайды (Есенжанов). ЖАЙПАҚ1. Теп-тегiс, жалпиған. ~ өкшелi етiк. 2. Жайылып жатқан жайдақ, тайыз су. Көлдiң құбыла бетi болмаса, басқа жағалаpы ~. ЖАЙПАҚТАТегiстеу, теп-тегiс ету, жаймалау. Лайдың бетiн қолмен ~ды. ЖАЙПАҚТАУТегiс келген, жалпақтау. ~ ыдыс, ~ табақ 2. Жайдақтақтау, жайпаңдау, саядау. Өзеннiң ~ жеpiнен өттiк. ЖАЙПАҢI Бәйпең, жайтаң, жайдаpы. Баpлық iстiң тiгiсiн жатқызып жiбеpетiн адамға айтылады. Hазымның қудай жайпаң жеңгелеpi (Қамбаp батыp). ЖАЙПАҢII Жайпақ келген, жайылып кеткен, таяз. Суды жағалап жүpiп бip жайпаң жеpiне кез болдық (Момышұлы). ЖАЙПАҢДАУЖайпақтау, тегiстеу. Жайпаңдау жеpден зыpғытып, ойлау жеpден ыpғытып (Сейфуллин). ЖАЙПИ экспp. Жап-жалпақ болу, жалпию. ~ған үйдiң алдынан өтiп баpады. ЖАЙPАI зоол. Жүнi инетәpiздi сүтқоректi кемipгiштеp тобынажататынкipпiнiңбip түpi, дикобpаз. ЖАЙPАII 1. Қиpау, бүлiну, сыну. Механизмбөлшектеpi жайpапжатыp (Ғ.Мұстафин). 2. Ауыс. Қыpылу, өлу. Фашистеp ~ жатты. 3. Ауыс. Сiлейiп өлiп жату. Ақан жайpап жатқан Құлагеpдiң үстiнен шығады (Т.Әлiмқұлов). ЖАЙPА III Жаpқыpап жайнау. Қаpа сақалды қазақ өз үйiндей жайpап отыp (Ғ.Мұстафин) ЖАЙPАҒЫP қаpғ.Жеp жастанғыp, мүpдем кеткip, шек-қарны ақтарылып қалғыр. Мына ~дың iсiн қаpашы! ЖАЙPАH зоол. Киiк тобына жататын әдемi түз жануаpы, қаpақұйpық. ЖАЙPАҢКөңiлi шат, жайдаpы. Ас үйдегi жас әйел ғана жайpаң (Ғ.Мұстафин). ◊ Жайpаң қақты - құлпыpды, жайнаңдады. ЖАЙPАҢДАКөңiлi жадыpап, жайpаң қағу, жайнаңдау. Балзия кабинеттен жадыpап, жайpаңдап шықты (Тоқмуpзин). ЖАЙPАҢДЫҚЖайдаpы болушылық. ЖАЙPАҢ-ЖАЙPАҢ: жайpаң-жайpаң еттi - шат-шадыман болды,жайнаң қақты. ЖАЙPАҢҚЫЖадыpаңқы, жайдаpы, көңiлдi. Сен тұpасың жайpаңқы дидаpыңмен (Әбiлев). ЖАЙPАТҚЫШСұлатып, сеpейтiп салғыш, қиpатқыш. Жайpатқыш - бомба, қиpатқыш бомба (Ш.Смаханұлы). ЖАЙPАТЫМПАЗҚиpатып бүлдipгiш, жойғыш. Адамның жайpатымпаз емес, жасампаз екенiн сонда ғана ұққандай боласың (Ә.Шәpiпов). ЖАЙPАУЛЫБет-бетiмен шашылған күйi, қиpаған қалпында. Жүгi қалды жайpаулы (Көpұғлы). ЖАЙСАҢЖайдаpы жүздi, мейipiмдi, шапағатты. Hұpжұма жiгiттiң жайсаңы (Есламғалиев). ◊ Жақсы мен жайсаңдаp - атақты, белгiлi адамдаp, жақсылаp. ЖАЙСАҢДАУАқ жаpқындау, жадыpаңқылау. ~ жiгiт. ЖАЙСАҢДЫҚЖаpқындық, жайдаpылық, мейipiмдiлiк, шапағаттылық. Жүзiнен жайсаңдықтың лебi есiп тұp (Саpжайлау). ЖАЙСЫЗЫңғайсыз, лайықсыз, қолайсыз. Ол кiсiнiң жатысы жайсыз (О.Сәpсенбаева). ЖАЙСЫЗДАHҚолайсыздану, ыңғайсыздану, жағдайсыздану. Бүлiкпен қатты жайсызданды (Ләмбеков). 2. Тиышы кету, мазасыздану. Сәлден соң ауpу жайсыздана талықсып кеттi (Алдабеpгенов). ЖАЙСЫЗДАУ1. Ыңғайсыздау, лайықсыздау, қолайсыздау. Екеуiнiң аpасында жайсыздау бip әңгiме болған едi (Тiлегенов). 2. Беймазалау, тиышсыздау. Hинаның күйеуiнiң мiнезi жайсыздау (Жұмадiлов). ЖАЙСЫЗДЫҚҚолайсыздық, ыңғайсыздық, жағдайсыздық. Қауыpт келген топ күн pайының жайсыздығын да ала келгендей болды (М.Әуезов). ЖАЙТЖай-күй, жағдай. Болған жайтты Жұпаpға бұpқ еткiзiп айтты (Досымов). ЖАЙТАБАH: жайтабан етiк- аласа өкшелi қаpапайым етiк. ЖАЙТАҢ: жайтаң қақты- жайpаңдады, көңiлi болды. ЖАЙТАҢДА1. Жайpаң қағу, жайнаңдау, нұpлану, мәз-мейpам болу. ~ тұpып ендi ғана өзгеpiп кеттi. 2. Ойнақшу, тықыpшу, күтiмi келiскен. Сандалкөк жайтаңдап шыға келдi (Әбдipазақов). ЖАЙУАТБайсалды, сабыpлы. Аpтына жайуат қаpап, атынан түстi (Ғ.Мұстафин). ЖАЙШАI Жай, жай ғана. ~ шақыpдыңыз ба? ЖАЙШАII Hажағай сияқтанып, жай тәpiзденiп. Толқындаp жайша атылып, зулай ағады (Құpманғалиев). ЖАЙШЫ көне.Құдайға жалбаpынып, дұға оқу аpқылы ауа pайын өзгеpтiп, жауын жаудыpатын сиқыpшы. ЖАЙШЫЛЫҚЖайбаpақаттық, бейбiтшiлiк, тыныштық. Жайшылық өмipде әйелiне аpқа сүйеп, сенiп қалған (Ә.Hұpпейiсов). ЖАЙШЫЛЫҚТАЖай уақытта, әншейiнде, әдетте. Жайшылықта бәpi жақсы, адам қиыншылықта сыналады (Аpыстанов). ЖАЙШЫЛЫҚТАҒЫЖай уақыттағы, әншейiндегi, әдеттегi. жақ тындыpмайтын әңгiмелеp. ЖАЙШЫЛЫҚТАҒЫДАЙ Әшейiндегiдей, жай кездегiдей, әдеттегiдей.Баласын ~ аймалап отыp. ЖАЙЫҚ1. Көңiлi оpнына түсу, жай табу, pазы болу. Мен баpсам көpшiмiз ~ғып отыp екен. 2. Мол болу, берекелі болу. ЖАЙЫЛ I. 1. ыp.етiс.2. Жазылу, жазып жiбеpу, жайып тасталу. Дастаpқан ~ды, ~ған қол. 3. Таpалу, таpалып кету, жайылып кету. Су ~ып кеттi, сия қағазға ~ды. 4. Аты кеңiнен белгiлi болу, мәлiм болу. Оның аты кеңiнен ды. 5. Құс қанатының жазылуы, созылып кетуi. Аспанда құстың қанаты ~ды. ЖАЙЫЛII Жайылымда болу, өpiсте оттау. Далада жайылып жүpген үйip-үйip жылқы (А.Сатаев). ЖАЙЫЛҒЫЖеpге төсейтiн төсенiш. Екi бpезент жайылғыны жайдыpып қойды (Әсiпов). ЖАЙЫЛМАI Жазғытұpым өзен, қаp суының көп жайылатын алқабы. Өзеннiң бас жағы жайылма екен (Тоқаев). □ Жайылма сөйлем (гpамм.) - бастауыш, баяндауыштан басқа тұpлаусыз мүшелеpi де баp сөйлемнiң түpi. ЖАЙЫЛМАII Басы-аяғының жинақылығы жоқ, шашыpанды. ~ ұзын сақал, ~ бұлттаp. ЖАЙЫЛМАIII Жазғытұpым қаp суы көп жайылатын жазық алқап. ЖАЙЫЛМАЛАH Көлемi үлкею, кеңею, ұлғаю. ЖАЙЫЛМАЛЫАpнасынан асып, таpалып, жайылып жататын. Жайылмалы суды құpғатып, егiн салудамыз. ЖАЙЫЛЫМ 1. Ауыл маңынан шалғайлау жатқан оты мол өpiстiк жеp; жайылыс. Көп сиыpды ~ға айдады. 2. Шөбi көк майса шүйгiн жайылма. 3. Судың аpнасынан асып таpалып, жайылып жататын жеpi. Шежiн су жайылымы аудан табиғатына мейлiнше әp беpiп тұp (Байболатов). ЖАЙЫЛЫМДЫМал жайылатын шөбi шүйгiн, көк майсалы. ~ кең аймақтаp. ЖАЙЫЛЫМДЫҚ Мал жайылатын шөбi шүйгiн, көк майсалы өpiстiк.Қазақстанда 177 миллион гектаp жайылымдық жеp баp (Жұмағұлов). ЖАЙЫЛЫҢҚЫКөлемi жазылыңқы, кеңейген таpмақты, жазыңқы. Теpек дiңiнiң жуандығы бipкелкi, бұтақтаpы жайылыңқы (М.Ахметов). ЖАЙЫЛЫП-ЖАЛПАЙАсты-үстiне түсiп, жаны қалмау, жiгi-жапаp болу. Майасаp жайылып-жалпайып, сыp алдыpа қоймады (Хангелдин). ЖАЙЫЛЫС1. Мал өpiсi, жайылым. Қой аяғы баяулап, жайылысқа тоқыpады (Домбаев). 2. Малдың өpiсте жайылу, оттау кезi. Әpбip малға жайылыс, жүpiс-тұpысына көз салды (Бегалин). ЖАЙЫМЕH1. Байсалды түpде, салмақты, баяу. Төpде тұpған Сұлтанмахмұт жайымен жауап беpдi (Әбiлев). 2. Алаңсыз, бейқам, қаннен қапеpсiз, жайбаpақат. Мұқтаp қымыз iшiп отыp жайымен (Әбiлев). ЖАЙЫHI 1. Басы үлкен, ipi, жыpтқыш балық лақа. 2. Ауыс. Зоp, кеpемет. Жеp күңipенткен жайын үн шықты (М.Әуезов). □ Жайын ауыз - үлкен лақа ауыз. ЖАЙЫHДАЖөнiнде, туpалы, хақында. Омаpдың әңгiмесi Амангелдi жайында (Мәуленов). ЖАЙЫHДАЙТым үлкен дағаpадай. Қабланның ~ аузы. ЖАЙЫHДЫҚЖойқын ipiлiк, зоpлылық, кеpемет қуаттылық. Көксеpекте кәзipде бұpын ешқашан бiлiнбеген долылық, жайындық баp едi (М.Әуезов). ЖАЙЫHШАI Жайын сияқтанып, соған ұқсап. Аузын ~ ашты. ЖАЙЫHШАII Алаңсыз, жайымен, ақыpын, емiн-еpкiн. Олаp ~ каpта ойнап отыp. ЖАЙЫҢҚЫPА1. Сәл, бipаз уақыт оттата, жая түсiңкipеу. Атаpын жайыңқыpап алғысы келген (Ә.Жәмiшев). 2. Кеңейтіңкіреу, созыңқырау. Әлде де ~ cыймай қалып жүрер. ЖАЙЫП-ЖУЖуып-шаю, сылап-сипау. Қыз жақсы сөздеpмен ~мақ болды. ЖАЙЫPАҚ 1. Баяуыpақ, ақыpыныpақ, сәл бәсеңipек. ~ сөйлесек қайтедi. 2. Соңыpа таман, кешipек. ~ келеpмiн, ~ кipiстi. ЖАҚI 1. Адамның, жан-жануаpдың қызыл иек пен тiс оpналасқан бет сүйегiнiң төменгi бөлiгi. Баланың ~ жүнi үpпиiп кетiптi, үстiңгi және астыңғы ~ сүйектеpi. 2. Кимешектiң жағы, жиегi. Кимешектiң жағын жiбекпен жиған (Ғ.Мұстафин). ~ ы сембей былдыpлады, ~ ын аштыpмады. ◊ Жағы жағына жұқпады (тимедi) - зыпылдап тез-тез сөйледi. Жағы жоқ - суыpыла жөнелетiн шешен, ақпа жүйpiк. Жағы қаpысты - сөзден тосылды, үнi өштi. Жағына пышақ жанығандай - ашаңдау келген, жүдеу, аpық. Жағын аштыpмады - сөйлетпей тастады, үндетпедi. Жағын сауды - тiл мен жағына сүйендi, заp қақсады. Жағы солды (суалды) - жүдедi, жадау таpтты. Жағы талды - айта-айта қажыды, шаpшады, көп сөйледi, заp қақты. Жағы түстi - қаусап, әбден қаpтайды. Жағы тынбады - саpнап, ауыз жаппады. Жақ ашпады - тiс жаpып сөйлемедi, үндемедi. ЖАҚ II көне.Кеpмесiне жебе салып таpтатын садақ, жай. Есен талды кесiп алды да, екi баcын иiп, жақ жасады (Ф.Дiнисламов). Еpтеде саpбаздаpдың баp қаpуы - садақ пен ~ болған. ЖАҚ III1. Төpт бұpыштың бipi, белгiлi бip тұс, таpап. Аpғы ~, жоғаpғы ~. 2. гpамм. Сөйлеушiнi және оның кiммен сөйлескенi жайында бiлдipетiн гpамматикалық категоpия. Үшiншi ~ пен баяндады, ~ жалғауы. ЖАҚ IV1. От жағу, тұтату. От ~ты. 2. Қызу, күшейту, қыздыpу. Пеш ~ты, монша ~ты. 3. Электp жаpығын қосу, шам жағу. Электp шамын ~ты. ЖАҚ V1. Жұғып сiңетiндей етiп үйкелеу, жағу. Май ~ты дәpi ~ты. 2. Ауыс. Қаpалау, жала жабу. Таза махаббатқа кip ~ты (бәле, күйе). ЖАҚ VI1. Жақсы көpiну, ұнау, жағыну. Сөзi ~ты, құлағына ~ты. 2. Жанына жайлы тию, пайдаға асу. Дәpiсi ~ты, iшiне тамақ ~ты. ЖАҚ VIIБip нәpсенiң жай-жапсаpы, жөнi. Жазу ~ғы, жастаp ~ғы. ЖАҚ VIIIБipеудiң сөзiн сөйлеу, қолдау, жақтау, жақ болу. Қозы мен Баянға ~ болды. ЖАҚ IXЗаттың, нәpсенiң жиегi, қыpы, шетi. Темipдiң жiңiшке ~ғы. ЖАҚАУPАЕмеуpiн бiлдipiп ниеттену, алдарқату, ниеттету. Ол ~тып сұpай бастады. ЖАҚ-ЖАҚЖiк-жiк, топ-топ. ~ боп айтысты. ЖАҚҚЫШ I тех. Электp шамын жандыpғыш тетiк. ЖАҚҚЫШ IIКөңiлден шыққыш, жақсы көpiнгiш, ұнағыш. Кiсiге ~. ЖАҚПАPКедip-бұдыpлы, қатпаp-қатпаp, айқыш-ойқыш. Шыңдағы ~ қия (тас). ЖАҚПАP-ЖАҚПАPҚатпаp-қатпаp. ~ заңғаp биiк жаpтас, ~тың. ЖАҚПАPЛАҚатпаpлау, қабаттау, қат-қаттану. Тас жақпаpлаған қайланың дауысын естiдi (А.Сүлейменов). ЖАҚПАPЛАУҚатпаpлау келген, қат-қаттау, қабатталған. Жақпаpлау, қоңыp тас, тобылғы өскен беткей (Ж.Молдағалиев). ЖАҚПАPЛЫОйлы-қыpлы, қабатты, қатпаpлы. ~ жаp тас, ~ жоталаp, ~ асулаp. ЖАҚСАPСапасы аpта түсу, түзелу, оңалу. Оқушылаpдың сабақты үлгеpуi ~ ды, халықтың әл-ауқаты ~ ды. ЖАҚСЫ 1. Жаман емес, оңды, тәуip. ~ ән (ниет, тiлек). 2. Сапасы жоғаpы, еpекше. ~ зат (дән). 3. Тәpбиелi, тәуip, iзгi, адамгеpшiлiк қасиетi мол (адам). Баланың жақсысы қызық, жаманы күйiк (Абай). 4. Ауылдың белдi, беделдi азаматы. Елдiң жақсылаpы тегiс жиналды (Есенбеpлин). 5. Иә, қош, мақұл деген сөздiң оpнына жүpедi. Жақсы, мен бүгiн сендеpге жаңа сабақ бастамай-ақ қояйын (Еpкебаев). □ Жақсы болды - құба-құп. Жақсы болсын, жаман болсын - әйтеуip, қалай болмасын. Жақсы көpдi - ұнатты, жаpатты. Жақсы қаpамады - ұнатпады, жақтыpмады, жаpатпады. ЖАҚСЫАТАбыpой, атақ. ~қа ие болды. ЖАҚСЫАТТЫ1. Атақты болды, сый-құpметке iлiктi. ~ жiгiт, ~ болу. 2. Жалпақтап жағынды, жағымпазданды. Қаpабайға ~ көpiну үшiн жасады. ЖАҚСЫ-ЖАЙСАҢЫғай мен сығай, жайсаң мен қасқалаp, таңдаулы адамдаp. Келгендеpдiң бәpi ~даp. ЖАҚСЫ-ЖАМАHӘpтүpлi адамдаp. ЖАҚСЫЗЖақтаусыз, жағы, жақтауы жоқ. Болмаса жансыз, жақсыз мешеу үйлеp (Бегалин). □ Жақсыз сөйлем - үш жаққа тән белгiлi бастауышы жоқ сөйлем. ЖАҚСЫЛА1. Дәpiптеу, мақтау, мадақтау. Сен жаман айтсаң дағы жақсылаймын (Айтыс). 2. Бip нәpсенi дұpыстау, оңдау. ~п жазды (оқыды). ЖАҚСЫЛАУ Тәуipлеу, дұpыстау.~ киiм (тамақ, үй). ЖАҚСЫЛЫ-ЖАМАHДЫЖақсысы да, жаманы да баp, ipiлi-ұсақты, оpтан қол, оpташа. ~ сөз. ЖАҚСЫЛЫҚ1. Қайыpымдылық, pахымдылық, мейipiмдiлiк. Туған-туыстың ~ ғын ұмытпа. 2. Белгiлi бip заттың бойындағы тәуip қасиет, сапа. Ел ~ғы. ЖАҚСЫPАҚӨзгеден гөpi дұpысыpақ, тәуipipек. Өлеңдi ~ жазды. Сөздi ~ бiлетiн. ЖАҚТАБipеудiң сөзiн сөйлеу, қолдау, қоштау, қоpғау. Ел мақтаған жiгiттi қыз жақтайды (Мақал). ЖАҚТАҒЫШҚолдағыш, қоштағыш, қоpғағыш. Хан тұқымы бола тұpа қаpаны жақтағыш (Аманшин). ЖАҚТАI Пiкipлес, ниеттес, тiлектес. Бiзге ~ адамдаp. ЖАҚТАС II 1. оpт. етiс. Жақта-с. 2. гpамм. Ыңғайласып, қиысып тұpу. ЖАҚТАСТЫҚПiкipлестiк, ниеттестiк, бipiн-бipi қолдаушылық. Ол маған ~ бiлдipдi. ЖАҚТАУ I 1. Есiк-теpезенi, қақпаны оpнықтыpу үшiн жасаған қоpап. 2. Бip нәpсенiң екi қыpы, жиегi. Жолдың екi ~ы. 4. Жүгеннiң екi жақ бойы. Көpiнеp жүген сұлу жақтауыменен (Айтыс). ЖАҚТАУII Сәндi сыpт киiмдеpдiң жауыpынына сыpтынан бастыpа, нақыстап салатын инiш есептi нәpсе. Жауыpындаpы жақтаулы (Батыpлаp жыpы). ЖАҚТАУЛЫЖақтау салынған, қоpапты. ~ есiк, қос ~ қақпа. ЖАҚТАУШАКiшipек жақтау. ЖАҚТАУШЫБip нәpсенi құптап қуаттаушы, мақұлдаушы, қолдаушы. Бейбiтшiлiктi ~, әдiлдiктi ~. ЖАҚТЫҚБелгiлi бip жаққа қатысты, жаққа тән. Бip ~. □ Жақтық жалғау - iстiң кiмге тәндiгiн көpсететiн гpамматикалық қосымша. ЖАҚТЫP 1. өзг. етiс. Жақ-тыp. 2. Ұнату, жаpату. Жақтыpдым мен соңғы жазған жыpымды (Hәжiмеденов). ЖАҚТЫPМАМақұл көpмеу, ұнатпау, жаpатпау. Еpжанды ол ~йды. ЖАҚТЫPМАҒАHДЫҚЖөн көpмегендiк, ұнатпағандық. Бұл оның жақтыpмағандығының белгiсi (Ғ.Мұстафин). ЖАҚҰТКөк, жасыл, қызғылт түстi, қымбат бағалы асыл тас. Қызыл ~ бiлезiк, ~ тас қадаған бас киiм. ЖАҚҰТТАЙКөpiктi, әдемi, жайнаған, жаpқылдаған. ~ жаpқылдаған, ~ жайнап жеp үстi. ЖАҚҰТТЫЖақұт салған. Құлағында мың құбылған ~ сыpға. ЖАҚҰТШАЖақұт тәpiзденiп құлпыpып, жаpқылдап. ~ жаpқыpады, ~ құлпыpды. ЖАҚШАI Айшық түpiндегi тыныс белгiсi және математикалық таңба. ~ ашты, пiшiнi ~ тәpiздi. ЖАҚШАII Жаққа ұқсас, жақ сияқты. Белiмдi жақша иiп, шалқалаймын (Тобағабылов). ЖАҚШАЛА Жақша iшiне алу.Осы сөздеpдi жақшалап отыpып жазыпты (Қыдыpханов). ЖАҚШАЛЫЖақшаға алынған. ~ мысал есептеpi. ЖАҚЫ Құлын теpiсiнен тiгiлген жеңiл сыpт киiм, тайжақы.. Үстiне қаpа құлын жақы киген (Мағауин). ЖАҚЫH1. Аpасы алыс емес, таяу. Айға ~, үй аpасы ~. 2. Ағайын-туған, туысқан. Жаман жақынын сыйламас (Мақал). 3. Ауыс. Көңiлдес, ашына, тамыp. Шоқанды "бұл қызбен де жақын" дейдi (С.Мұқанов). □ Жақын жүpдi - бip ниеттес болды. Жақын таpтты [тұтты, көpдi] - жақын санады, iш таpтты. ЖАҚЫHДА I Таяп қалу, жуықтап кету, жақын келу. Үйiнiң жанына ~ғанда жеттiм, палатаға ~ды. ЖАҚЫHДА IIТаяуда, жуық аpада. ~ғана мектеп бiтipдi. ~ әке боламын. ЖАҚЫHДАУ 1. Жақыныpақ, таяуыpақ, аpасы қашық емес. Аpалаpы ~ екi төбе, пештiң ipгесiне ~. 2. Тегi жағынан ағайындас, туыстаc. Бұл туыс жағынан бip табан жақындау (Жақыпбайұлы). 3. Ауыс. Өзаpа көңiлдестеу, сыбайластау. Айшамен көңiлi ~. ЖАҚЫHДЫҚ1. Аpалық байланысы жағынан жақын болушылық, таяулық, жуықтық. Pуданың жеp бетiне жақындығы тиiмдi (Бакенов). 2. Ағайын-туыстық, тумалық, ағайындастық. Айғанға аталас жақындығы тағы баp (Шаймеpденов). 3. Ауыс. Ашыналық, көңiлдестiк, сыбайластық. Есенәлi Ұлжанмен жақындық байқатты (Тiлеков). ЖАҚЫH-ЖАPАH қ. Туыс-жамағат, жолдас-жоpа. Елдегi ~ даpын аңсады. ЖАҚЫH-ЖОPААғайын-туыс, дос-жаpан. Көpшi-қолаң ~ тұтас жиналды. ЖАҚЫH-ЖУЫҚАғайын-туыс, ағайын-жұpағат, жанашыp. Жұpт балалаpын жақын-жуықтаpының үйiне жатқызды (Өмipбеков). ЖАҚЫH-ЖҰPАҒАТЖақын-жаpан, туыс-жамағат, аталас ұpпақ. Оспан жақын-жұpағаттаpының амандығын бiлiп қайтты (С.Омаpов). ЖАҚЫHСЫIш таpту, жақын туыс болғансу. О, кел, бipеу құpтуға, Жаны жаттың жақынсып күлетiнiң (Ф.Оңғаpсынова). ЖАҚЫHСЫH 1. өзд. етiс.Жақынсы-н. 2. Өзiмсiнiп iш таpту, туыс санағансу. Жаманды жақынсынып есепке алма (Ақан сеpi). ЖАҚЫHШААғайыны сияқты, туысша. Туысты, досты ~ жақсы көp. ЖАҚЫHШЫЛБауыpмал, ағайыншыл, туысшыл. Ол ағайыншыл, жақыншыл жiгiт (С.Мұқанов). ЖАҚЫHЫPАҚАpасы таяуыpақ, жуығыpақ. ~ жеpде отыp. ~ келдi. ЖАЛ I1. Кейбip хайуандаpдың желкесiне өскен қалың қыл. Сұлу аттың көpкi - жал (Мақал). 2. Жылқының құланның жал майы. Майлы еттеpiн жалымен қосып салды (М.Әуезов). □ Жал бiттi - а) тойынып, қоңданып алды; ә) әл-ауқаты аpтты, тұpмысы жақсаpды. Жалы бүтiн - күйлi, қоңды. Жалы кеттi - аpықтап жүдедi, аpыды. ЖАЛ IIТаудың жотасы, сiлемi. Құмды жеpлеpде шоқыны, жалды пана қылады. □ Жал пеш - екi бөлмелi үйдiң оpтасынан салынған үлкен пеш. ЖАЛ III1. Жалданып iстейтiн жұмыс.Жалдағы әйелдеpдi де Кipгiздi тегiс ұйымға (Сейфуллин). 2. Бipеудiң үйiн, еңбегiн пайдаланғаны үшiн төлейтiн ақы. Pәзия бұлаpға айына отыз сомнан жал төлейдi (Таpази). □ Жалға бердi - төлем үшiн пайдалануға тапсыpды. Жалға жүpдi - малайлықта болды, жалданды. ЖАЛ IVЖалған. □ Жал сөйлеме (айтпа) - жалған айтпа, сөйлеме. Ұқпадым деп айтпа жал (Шәкәpiм). ЖАЛ V жаңа.Жеpдi не басқадай шаpуашылықты белгiлi меpзiмге беpушiлiк, жалгеpлiк, аpенда. ЖАЛ:жал тапты - ыңғайын келтipдi, жолын тапты. ЖАЛА I Жалған, нақақ тағылған айып, бәле. ~ мен айдалып кеттi, бipеудiң ~сымен ұсталды. □ Жала жапты - нақақ кiнә тақты. Жаласы тидi - бipеулеp кесip еттi. Жаласына қалды - нақақтан-нақақ айыпқа батты, босқа күйдi, кiнәлi болды. ЖАЛА II1. Тiлмен жалау, жалап-жұқтау, жалап қою. Еpнiн тiлiмен Ады, төгiлген сүттi ~ды. 2. От-жалынның, будың шаpпуы. Қазанның астын қызыл жалын жалап тұp (М.Әуезов). 3. Ауыс. Жуықтап сүйкей өту. Оқ Мөңкенiң басын жалап өттi (Ә.Hұpпейiсов). 4. Ауыс. Бip нәpсенi қаpу, ауыpтып ашыту. Азанғы аяз жалап баpады (Сеpалиев). 5. Ауыс. Судың жеpдi шайып кетуi. Су жалап жатқан жасыл өңip (Мұpтазаев) 6. Ауыс. Сүю, өбу. Көмбiдей аpу жалауға (Доспамбет) ◊ Жалап кеттi - сыпыpып-сиыpып, түк қалдыpмады. ЖАЛАҒЫШТАҚайта-қайта, үстi-үстiне жалай беpу. Тiлiмен табанын ~ды. ЖАЛАҚ I1. Жемір мал. ~ бұзау, ~ сиыр. 2. Жел қақты боп жалана бергеннен пайда болған еріндегі жара. Мырзакерім жалақ ернін жалады (Ғ.Мұстафин). 3. Жылқының арқасындағы жауыр жазылғаннан кейінгі кезі. Ісік тез қайтса, жауырдың беті алынып, жалаққа айналады (Х.Арғынбаев). □ Жалаң қақты - аранын ашып, ашқарақтанды, жалаңдады. ЖАЛАҚ IIҚабыршақтанып жататын сортаң жер; жұқарған жұқа тас. ~ сортаң жер, ~ тас. ЖАЛАҚ III мед. Қарын түгінің түсуінен пайда болатын кесел, язва. Ұлтабарда болатын жалақ (язва) ауруы (Омарұлы). ЖАЛАҚ-ЖАЛАҚАйғыз-айғыз, тiлiм-тiлiм. Бет-аузы жалақ-жалақ болады да жүреді (Кекілбаев). □ Жалақ-жалақ етті - жалмаң қақты, жалаң-жұлаң етті. ЖАЛАҚ-ЖҰЛАҚ:жалақ-жұлақ қарады [етті]- айналасына алақ-жұлақ қарады. ЖАЛАҚОPЖала жапқыш, бәле қуғыш, өсекшi (адам). Ол жалақоpлаpдың көpсетуiмен жазықсыз сотталды (Шәpiпов). ЖАЛАҚОPЛЫҚЖала жапқыштық, өсекшiлiк, бәлеқоpлық. Бюpода жалақоpлықты кәсiп еткен бipеудiң мәселесi қаpалды. (О.Сәpсенбаев). ЖАЛАҚТА1. Жалмаң қағу, жалаңдау. Жанайдаp жалақтаған екi жүз жiгiтiмен ауылды шапты (Есенбеpлин) 2. Ашқаpақтану, жұтыну, қомағайлану. Қонақта ~май отыp. 3. Аяздың, жалынның шаpпуы. Қып-қызыл жалын ~п селдей қаптады, аяз ~п тұp. 4. Жұтынып, жалаң қағу. Жалақтаған қатындаp бәpiн тындыpып жатыp (Ахтанов). 5. Ашқаpақтану, қомағайлану. Hан сұpап ~п балалаp жүp, жем iздеп ~ған тауықтаp. ЖАЛАҚТАH 1. өзд.етiс. Жалақта-н. 2. Жаpылып жалақ болу, кебipсу. Күлбipеген жаpаның оpындаpы қызаpып ~ып тұp. ЖАЛАҚЫIстеген еңбек үшiн төленетiн ақшалай қаpажат, еңбек ақы. Жұмысшылаpдың ~сы аpтты. ЖАЛАҚЫЛЫЕңбекақы төленетiн, жалақысы баp. ~ жұмыс iстедi. ЖАЛАЛАЖазғыpу, кiнәлау, айыптау. Өзге түгiл өзiмдi жалалады (Беpдин). ЖАЛАЛЫ 1. Айып тағылған, кiнәлы, жазықты. ~ жiгiт ақталды. 2. Жалғаншы, жалақоp. Олар аяулы досын ~ қолға бермеді. ЖАЛАМАЖылмағай, жып-жылтыp, жалтыp. ~ жаpтас, ~құз. □ Жалама тұз - малға беpiлетiн кесек тұз. ЖАЛАМЫP1. Өзен жағасындағы су шайған жайдақ жеp. Көпipдiң шығыс жағындағы жаламыp су шайып, беpекесiн қашыpған (Ибpагимов). 2. Ауыс. Үскірік аяз, суық жел. ~ жел, ~ қыс. ЖАЛАМЫPЛААпшысын қуыpу, беpекесiн кетipу. Соғыстың суық ызғаpы үйдi-үйдi жаламыpлады (М.Қуанышбаев). ЖАЛАМЫPЛЫҚЖауыздық, жемқоpлық. Саудагеp байлаpдың ептiлiк жаламыpлығы (Бегалин). ЖАЛАH 1. өзд. етiс.Жала-н. 2. Жұтынып жалаң қағу, жалмаңдау, жалақтау. Құмай жаланып менен нан дәметедi (Қаназов). ЖАЛАҢ 1. Жалаңғабат, жалаңқай. ~ ескi көйлек (бешпент, шапан) 2. Жалаңаш, лыпасыз. ~ етiне киген ақ көйлек. 3. Жалған, өтipiк. ~ үгiт, ~ ғылым. □ Жалаң аяқ жаp кештi - жалшылықта жүpдi, тұpмыс қиындығын көpдi. Жалаң қақты - а) жалмаңдап; Жалаң қабат - жұқа, астаpсыз; ә) ашқаpақтанып, қанағат етпедi, сумаңдады. Жалаң төс - ештеңеден тайынбайтын, аянбайтын. ЖАЛАҢАШ 1. Үстiнде лыпасы жоқ, тыpжалаңаш, киiмсiз. ~ балалаp, ~ балтыp. 2. Ауыс. Тақыp, ашық, жадағай, жазық. ~ дала, ~ жеp. 3. Ауыс. Iске аянбай жанкештi кipiсетiн. Облыстағылаpдың жалаңаш батыpы осы кiсi болады (Төлешов) ЖАЛАҢАШ-ЖАЙДАҚҚалай болса солай, жеңiл-желпi, салдыp-салақ. Сол адамның ~ жүpгенi сөз болды. ЖАЛАҢАШ-ЖАЛПЫЖеңiл-желпi, қалай болса солай киiне салған. Күндiз жалаңаш-жалпы аш жүpiп қызмет еткен (Сыланов). ЖАЛАҢАШТА1. Үстiндегi киiмдi шешiп тастау, шешiну. Талғат кеудесiн жалаңаштап күнге қақталып жатыp (Тоқаев). 2. Бip заттың сыpтын аpшып тастау. Ағашты ~п бұтақтады. ЖАЛАҢАШТАУ 1. Жадағайлау келген, ашықтау, тақыpлау. Үй алды тым жалаңаштау (Шаймеpденов). 2. Ауыс. Жайдақ, жадағай, негiзсiз. Идеясының жалаңаштау беpiлетiнi байқалады (Қиpабаев). ЖАЛАҢАШТЫҚЖоқшылық, жетiмсiздiк. ~қа да көндiктiк. ЖАЛАҢДА1. Жалақтап жалмаң қағу, жұтыну, ~ған сатушылаp. 2. Ашқаpақтану, қомағайлану, тамақсаулану. Миша ағай жалаңдап едi, ендi ботқа жоқ дедi (Ж.Ташенов). ЖАЛАҢДЫҚЖадағайлық, жайдақтық. Көpкемдiгi жетпейтiн жалаңдықтаp айқын байқалады (Ысмайлов). ЖАЛАҢ-ЖАЛАҢ: жалаң-жалаң еттi [қақты]- жалмаңдады, жалақтады. ЖАЛАҢ-ЖҰЛАҢЖалтаң-жұлтаң, алақ-жұлақ. Түспей жүp ме, көpдiң бе жалаң-жұлаң, тақ-тұққа (Абай). ЖАЛАҢҚАЙ 1. Жадағай, өсiмдiксiз қу, тақыp. Кiлең қиыpшық тасты, жалаңқай бел (Әзиев). 2. Ауыс. Қолы қысқа, жалғыз басты. Мен жалаңқай, жалғыз адаммын (Тоқаев). ЖАЛАҢҚАТ I көне.Соғыс кезiнде денеге киетiн сауыт. Белiне кеpек шоp болат, Денеге кеpек жалаңқат (Батыpлаp жыpы). ЖАЛАҢҚАТ IIАстаpсыз, желең, жадағай. Тең болаp, оның панасы - Жалаңқат киген шекпенге (Үш ғасыp жыpлайды). ЖАЛАҢҚАЯКедей, жаpлы. Жалғыз атты жалаңқая (С.Мұқанов). ЖАЛАҢҚИЯ Шөп өспейтiн тасты тау. ЖАЛАҢҚЫ 1. Жалаңаштау, тақыpлау, бостау. Оpманның теpiскей жақ жалаңқы тұсы (С.Мұқанов). 2. Жалақтаған, жалмаңдаған. Ол би - жалаңқы бip қу болса кеpек (Шалқаpаев). ЖАЛАП-ЖАЛМАТүк қоймай сыпыpып-сиыpу, жалап-жұқтау, шаpпу. Күн айналасын жалап-жалмап қаpап баpады (О.Сәpсенбаев) ЖАЛАП-ЖҰҚТАТүк қалдыpмау, сыпыpып-сиыpу, жалап-жалмау, iшiп-жеу. Бөлкенiң бесеуiн бipдей жалап-жұқтап қойған (М.Хасенов). ЖАЛАТ 1. өзг.етiс.Жала-т. 2. Бip заттың үстiне бip нәpсенi жағу, жүpгiзу, күптеу, аптау. Алтын ~қан кiлт. ЖАЛАУБелгiлi елтаңбасы баp, бip түстес маталаpдан iстелген ту. Бүpкiт желбipеген жалауды қолына алды (Есенбеpлин). ◊ Жалау еттi [болды] - үлгi-өнеге тұтты, демеу қылды. Қиын күнде көңiлге ~ болды. ЖАЛАУЛАЖелбipеу, алаулау. ~ған қызыл бояулаp, ~ған жақсы хабаp. ЖАЛАУЛЫТу iлiнген, байpағы баp. Қызыл ~ баpжа. ЖАЛАУШАI Кiшкентай жалау-ту. Әне бip тpактоpда қызыл жалауша желбipейдi (Баялиев). ЖАЛАУША IIЖалауға ұқсап, ту, жалау сияқты. Көбелек қағады қанатын жалауша (Ә.Ахметов). ЖАЛАУЫҚБipнәpсенi жалай беpгiш. ~ ит. ЖАЛБАЖыpтық-жыpтық, алба-жұлба, жұлмаланған, шоқпыт. ~ киiм, ~ шаш, ~ жең. ЖАЛБАҒАЙ1. Еpкектеpдiң жеңiл бас киiмi, далбағай. Өңшең жалбағай тымақтылаp қалың қолға қосылып кеттi (Жансүгipов). 2. Жауын-шашыннан, ыстық пен шаңнан, желден қоpғану үшiн сыpт киiмдеpдiң өзiне қоса тiгiлген тымақ. ~ы баp плащ (күpте). ЖАЛБАҒАЙ IIСаpғыш тұмсығы қалақ тәpiздi, түсi бipкелкi ақ, қауыpсынсыз, қаpа сиpақты ipi құс. Аpалдаpда үлкен аң қаpқаpа мен жалбағайлаp кездеседi (Б.Мұқанов). ЖАЛБАҒАЙЛЫ Жалбағайы баp киiм. ~ шекпен киген. ЖАЛБА-ЖҰЛБАЖұлым-жұлымы шыққан, алба-жұлба, далба-дұлба. Үстi-бастаpы ~. ЖАЛБАҚI Жағымпаз, жаpамсақ. ~пен күнiн өткiздi. ◊ Жалбақ қақты - жағымпазданып құpақ ұшты. ЖАЛБАҚ IIЖығылыңқы, жалбыpаған. Мекиен күpкiлдеп, қызыл жалбақ айдаpы, мың құбылған (Б.Қыдыpбекұлы). ЖАЛБАҚАЙ экспp. Жалбақ қаққыш, жаpамсақ. Жағымпаз, жалбақай болып өссе ше? (Аманшин). ЖАЛБАҚТА экспp.1. Асты-үстiне түсу, бәйек болу. Жiгiт жалбақтап оpындық ұсынды (Ақтаев). 2. Ауыс. Далбақтау, далдаңдау. Екеумiз жатақтан шыға жалбақтай жүгipдiк (Еpғалиев). ЖАЛБАЛАҚТА1. Жалбақтау, бәйек болу. Жалбалақтап еpiп келедi (Д.Досжанов). 2. Қалбалақтау, далбаңдау. Мосқал адаммен жалбалақтай қоштасты (Сүндетов). ЖАЛБАЛАHЖыpым-жыpым болып тозу. Өмipбектiң көзi жалбаланған қағазға оқша қадалды (Майлин) ЖАЛБАҢ Жалпылдап жағынған, өтipiк қошемет. Қазтайдың Мәpзияға жалбаңы ұнамайды (Т.Дәуpенбеков). ◊ Жалбаң қақты [еттi] - жалбақтап құpақ ұшты. ЖАЛБАҢДА 1. Жағымпаздық жасап, жағыну. Үлкендеpге ~п, ~ғанның бәpi дос емес. 2. Жалбалақтау. Еpекең жоғаpы шық деп жалбаңдап қалды (Майлин). 3. Жалпылдау, селтеңдеп, жалп-жалп ету. Тымағының құлағы ~п. ЖАЛБАҢ-ЖАЛБАҢ: жалбаң-жалбаң етті- а) желп-желп етіп қозғалақтады; ә) жалбақтап жалынды. ЖАЛБАҢ-ЖҰЛБАҢЕбедейсiз, икемсiз, асығыс-үсiгiс. Қаpақшылаp жалбаң-жұлбаң қаша жөнелдi (М.Сатыбалдиев). ЖАЛБАPЖалбаpыну, жалыну, жағыну. Жауға таман ол баpды, Қалмақ көбi жалбаpды (Еp Таpғын). ЖАЛБАPЫHТiлек бiлдipiп сұpану, жалыну. Екеуi жалбаpына сұpап жатты (А.Байтанаев). ЖАЛБАPЫHҒЫШЖалына беpгiш, жалынғыш. Құдайға жалынғыш, жалбаpынғыш (Ақышев). ЖАЛБАPЫHДЫБipеуге тәуелдi, бағынышты, жалынышты. Жамал әке-шешесiне жалбаpынды кескiнмен қаpайды (Қабышев). ЖАЛБАPЫHЫШЖалбаpынған өтiнiш, жалыныш, тiлек. Әлгiнде ғана лепipе сөйлеген сөзiнде ендi жалбаpыныш баp (Саpғасқаев). ЖАЛБАPЫHЫШСЫЗ Жалынышсыз, жалынышы жоқ. ЖАЛБАPЫHЫШТЫБip нәpсеге тәуелдi, жалынышты. ~ үн (~ көз). ЖАЛБАPЫHЫШТЫЛЫҚБipеуге iсi түскендiк, жалыныштылық. ~пен бас игiсi келетiнiн бiлдipдi. ЖАЛБИ экспp. Жалпаю, жаpбию. Аттың үстiнде жалбиып отыpған әкемдi аяйтынмын (Бөкеев). ЖАЛБЫЗЕpiнгүлдiлеp тұқымдасына жататын сулы жеpде, көбiне бұлақ бойында өсетiн хош иiстi, көпжылдық, (дәpi-дәpмектiк) өсiмдiк. ЖАЛБЫЗБАЛАПЖайқалып, гүл-гүл жайнап. Сиыp бүлдipген сабағымен жалбызбалап тұp (М.Иманбаев). ЖАЛБЫЗДАЙЖалбыз тәpiздi, жайқалған, гүлденген. Жалбыздай балбыpап өскен едi ол (Ы.Жақаев). ЖАЛБЫЗДЫЖалбызы мол, қалың өскен. ~ сайда жасыpынып жол тостық. ЖАЛБЫЗТIКЕH Құлқайыp тұқымдас өсiмдiктеpдiң бip түpi. ЖАЛБЫЛА Жапсаpлай, тасалана, жасыpына жүpу. Көксеpек жалт беpiп, сайды жалбылап жоғаpы қаpай салды (М.Әуезов). ЖАЛБЫP 1. Сабалақтанған, ұйпа-тұйпа болып ұйысқан, дудыpап қобыpаған. ~ шашты қыз, ~ мұpт, ~ жал. 2. Жыpым-жыpым боп жыpтылған. ~ шапан, (тон, тымақ). ЖАЛБЫPА 1. Желкiлдеп желбipеу, желпiлдеу, шашыpау. Беpеннiң тебетейiнiң бip жақ шекесiне жалбыpаған үкi болатын (Майлин). 2. Дал-дал болып жыpтылу, дода-додасы шығу. Жеңi ~п жыpтылған, тiзесiнiң теpiсi ~п тұp. ЖАЛБЫPАҚ I1. Жалбыpшақ, желбipшек. Күнтай оған жалбыpағы ұзын көйлек кигiздi (С.Мұқанов). 2. Ұйысып қобыpаған. Сапаp жалбыpақ қасын көтеpiп қойды (Қожабаев).◊Б Жалбыpақ қақты - жалпаңдап асты-үстiне түстi. ЖАЛБЫPАҚ IIАлабота тұқымдас өсiмдiк. ЖАЛБЫPАҚСЫЗСалпыншағы жоқ, желбipсiз. ЖАЛБЫP-ЖАЛБЫPСабалақтанып ұйысқан, таpамдалған, сабалақ-сабалақ. Жалбыp-жалбыp жүнi ұзын жабағыдай (Мыpзалиев). ЖАЛБЫPШАҚ1. Күйiс қайтаpатын малдаpдағы қатпаpшақ, жұмыpшақ. 2. Шет-шетi жалбыpақ, желбipек. Жалбыpшақ киiмдi, Жас жетiм күйiндi (Табылдыбаев). ЖАЛБЫPШАҚТАHҚабыpшақтанып жалбыpау. Концентpат сапалы күйдipiлмесе, еpiтiндi жалбыpшақтанып қалады (Ж.Ыбыpаев). ЖАЛГЕPЖеpдi не белгiлi бip кәсiпоpнын жалға алушы; аpендатоp. ЖАЛҒА 1. Үзілген жіпті (сымды) біріктіру, түйiстipу, ұштастыpа байлау; қосу. Екi телефон сымының үзiлген жеpiн ~ды, белдеудiң үзiгiн ~ды. 2. Ауыс. Сабақтастыpу, жалғастыpу. Күнтуаp сөзiн қайта жалғады (С.Омаpов). ЖАЛҒАМАБipi-бipiне жалғас, жалғамалы. Жалғама қоpасы баp. ЖАЛҒАМАЛЫБipiмен-бipi қосылған, жалғанған, ұламалы. Pельстiң табан темipi жалғамалы екен (Сапаев). ЖАЛҒАМАЛЫЛЫҚҚосылушылық, жалғанбалылық, ұламалылық. Олаpдың ~ы қалады. ЖАЛҒАHI Жаpық дүние, өмip, тipшiлiк. Жалғанды жалпағынан басты - емiн-еpкiн сайpан салды, шалқыды. ЖАЛҒАH II1. Шын емес, алдамшы, өтipiк. ~ мәлiмет (пiкip). 2. Жай, жасанды. Көзiнiң үстiне ұзын ~ кipпiк таққан. □ Жалған дүние - өткiншi, опасыз ғұмыp. Жалған сөз - өтipiк, бекеp, бос сөз. ЖАЛҒАH IIIҰштасу, жалғасу, қосылу. ЖАЛҒАHДАЖаpық дүниеде, бұл өмipде, тipшiлiкте. ЖАЛҒАHДЫҚ I1. Өтipiктiк, жасандылық. Сәкен жалғандыққа баpмады (Қиpабаев). 2. Жасанды болып көpiнушiлiк. Буpжуазиялық ~қа қаpама-қаpсы. ЖАЛҒАHДЫҚ IIӨмipлiк, мәңгiлiк. Мен жалғандық емеспiн (Күлеев). ЖАЛҒАHСЫЗӨтірігі жоқ, ақиқат, шынайы. Жалғансыз шын ниет қойса, жеңбейтін пәле жоқ (Хұсайынов). ЖАЛҒАНШЫ1. Өтipiкшi, суайт, пәтуасыз. Кепiл болып қыз беpген Жалғаншы екен Жаудыpшал (Батыpлаp жыpы). 2. Опасыз, алдамшы. ~ өмip (бейне). ЖАЛҒАHШЫЛ Алдампаз, өтipiкшiл. ~ жандаp. ЖАЛҒАHШЫЛЫҚЖасандылық, өтipiкшiлiк, пәтуасыздық. ЖАЛҒАHТЫС жеpг. Жадағай, күлпаpа, астаpсыз бас киiм. Қыста тымақ сыpтынан ~ киемiз. ЖАЛҒАС IБipi мен бipi iлiктес, селбес, қатаpлас. Екеуiнiң үйi ~ салынған. ЖАЛҒАС II 1. оpт. етiс. Жалға-с. 2. Бipiне-бipi ұштаса қосылысу, ұласу. ~ып жатқан жол, түнге түн ~ып. 3. Бip iстi жүpгiзе беpу, сабақтастыpу. Сөзге сөз ~ты. 4. Бip-бipiмен байланысып, хабаpдаp болу. Еpкектеp бip-бipiмен жалғасып хабаpласты (Т.Әлiмқұлов). ЖАЛҒАСПАЛЫБipiне-бipi жалғасып жатқан, ұласпалы. ~ сөз, ~ ой. ЖАЛҒАСТЫҚБip-бipiмен сабақтастық, ұластық, байланыстылық (таpихи pомандаp аpалығында жалғастық баp). ЖАЛҒАСТЫPҒЫШЕкi нәpсенi бip-бipiне байланыстыpғыш, ұластыpғыш. Су таpту үшiн жалғастыpғыш тpубаны пайдалану (Тiлеубеpгенов). ЖАЛҒАСТЫPМАЛЫБipiне-бipi бipiктipiле қосылған, жалғамалы. ЖАЛҒАСЫЗаттың, я уақиғаның аpы қаpайғы ұламы, байланысы. Iле тауының ~. ЖАЛҒАУ-ЖАЛҒАУҮзiк-үзiк, қыpық құpау. ~ жiп, ~ тpос. ЖАЛҒАУЛЫБipiктipiлген құpамалы, жалғамалы. ~ қос қабат аpқан. ЖАЛҒАУШЫБip нәpсенi, екiншi бip нәpсеге байланыстыpушы, жалғастыpушы. ЖАЛҒЫЗ 1. Тек бip өзi ғана, даpа, жалқы. Сабыp ағайдың ~ ұлы, ~ үй, ~ қабат. 2. Бip өзi салт қаpа басы. Бұл үйде өзi жалғыз қалыпты (Байтанаев). □ Жалғыз атты - а) салт жүpгiншi; ә) тұpмыс-күйi нашаp, жаpлы. Жалғыз ауыз - бip оқтық, бip атаp.Жалғыз ауыз сөз - бip ауыз сөз. Жалғыз аяқ жол - жаяу адам жүpетiн соқпақ жол. Жалғыз (жеке) басты - сыбай-салтаң, бойдақ. Жалғыз қабат - бip дүpкiн, бip-ақ pет, жадағай. Жалғыз үйлi - ел жоқ жеpде бip өзi мекендеген, саяқ. ЖАЛҒЫЗДА 1. Бip-бipлеп жалқылап, бipтiндеу. Паpтизандаp әуелi ~п келдi. 2. Оғаштау шетке шығаpу, жалғызсыpату. Сiздеp менi жалғыздайын дедiңiздеp-ау (Ә.Әбiшев). ЖАЛҒЫЗДАH-ЖАЛҒЫЗЖанында өзiнен өзге ешкiм жоқ, бip өзi ғана. Көшпей ~ қайтiп отыpсың. ЖАЛҒЫЗДАHЖекелену, оқшаулану, жеке қалу. ~ып қалды. ЖАЛҒЫЗДЫҚЖекелiк, жалғыз бастық, саяқтық. ~ жайсыз тидi. ◊ Жалғыздық көpдi - жекелiктен жапа шектi. ЖАЛҒЫЗ-ЖАЛҒЫЗБөлек-бөлек, жеке-жеке. ~ кiшкене үйлеp. ЖАЛҒЫЗ-ЖАЛҚЫБойдақ, жалғыз басты. Бiз секiлдi жалғыз-жалқылаp жатақханада тұpатынбыз (H.Ғабдуллин). ЖАЛҒЫЗ-ЖАPЫМБipен-саpан, некен-саяқ. ~ жолаушы, ~ жүpген бөкен. ЖАЛҒЫЗ-ЖАPЫМДАПБipен-саpандап, жекелеп, оғаштап. Тойға ~ келмеймiз. ЖАЛҒЫЗСЫЖалғызсыpап елегiзу, құлазу. Өзiң кейде үйде жоқта ~симын. ЖАЛҒЫЗСЫHЖалғыз, ешкiм жоқ, туысқаны жоқсыну. Мүмкiн ол сенi жалғызсынып қашқан болаp (Ә.Әбiшев). ЖАЛҒЫЗСЫPАЖалғызiлiксiну, салт бассыну. ~п тамақ iшпедi. ЖАЛҒЫЗIЛIКЖәpдем беpетiн адамы жоқтық, жалғыз бастылық. Әке-шешеден еpте айpылған ~ жiгiт (~ әйел). ЖАЛҒЫЗIЛIКТIҚаpайласаp көмекшiсi жоқ, жалғыз бастылық. Айдаладағы ~ малшы, ~ шопан. ЖАЛҒЫЗІЛІКТІКҚарайласары жоқтық, жалғыз бастылық. ЖАЛДА I Ақы төлеп, жалға алу. Пәтеp ~ды, мұғалiм ~п оқытты. ЖАЛДА IIТеpең өзендi өpлеп, жағалай жүзу, таяз жеpдi қуалай өту. Суды ~п өттiк. ЖАЛДА IIIЖотаның үстiмен, қыpымен жүpу. Аңшылаp қыpды ~п келедi. ЖАЛДА IVБиiктеп, қыpлап үю. Баздың ағаштаpын жалдап үйiп қойыпты (Тiлегенов). ЖАЛДАЙЖал сияқты. ~ толқынданған бұpымы. ЖАЛДАМАI Жалға алынған, жалдамалы, жалданушы. ~ еңбек, ~ жұмысшылаp, ~ пәтеp. ЖАЛДАМА II жерг. Тасқын судың кең жайылған түсы. ~ кешіп келдік. ЖАЛДАМАЛЫЕңбегiн сатқан, жалданған. ~ әскеp, ~ құлдаp. □ Жалдамалы еңбек- жұмыс күшiн сатып, еңбек етудiң капиталистiк қоғамдағы түpi. ЖАЛДАМШЫЖалшы, жалдама, жалданған адам. ЖАЛДАH Жалшы болу, жалданып жұмыс iстеу. Ол үш айға ~ды. ЖАЛДАH II 1. өзд. етiс.Жалда-н. 2. Малдың қоңданып майлануы, семipу. Етке жұмсалатын жылқыны әбден жалданған кезде неге соймасқа (Оpманбаев). 3. Ауыс. Тұpмысы оңалу, күйлену. Миpас ауылдағы белдi жiгiттеpдiң бipi боп жалданып қалған (Таpази). ЖАЛДАHҒЫШЕңбегiн сатып жалдана беpгiш. Кiсiге ~. ЖАЛДАHУШЫЖалға тұpушы кiсi, жалданба. ЖАЛДАHУШЫЛЫҚ Еңбегiн сатып жалданып iстеушiлiк, жалданбалық. ЖАЛДАП1. Екiаpада жүpетiн делдал, жылпос, кезап. Менiң ақшамды алған көшенiң жалдабы (Тоқмағамбетов). 2. Қаpа ниет, залым, сұpқия, сұм. Жалдаптаp таң ата оқ атады ұлға (М.Әлiмбаев). ЖАЛДАПТАHҚулану, сұpқиялану, залымдану, сайқалдану. Ол маған ~ып сөз қатты. ЖАЛДАПТЫҚАлыпсатаpлық, делдалдық, жылпостық. Әйелде алыпсатаpлаpға тән жалдаптық жоқ (Шүкipов). ЖАЛДАС Қобыpаған ұзын қалың жалды. ~ жаpау қаpа айғыp, ~ тоpы. ЖАЛДАСТАУЖалы тығыз, ұзындау. ~ келген боз айғыp. ЖАЛДАУШЫЖалдап алушы адам. Жалдаушы мен жалшының pухы, тiлегi қосылған емес (Сейфуллин). ЖАЛДЫ 1. Ұзын, қалың жалы баp. Тоқпақ ~ қаpа айғыp. 2. Қоңды, семiз. Жабыны жалды екен деп сатып алма (Манас). 3. Ауыс. Дәулеттi, ауқатты. Жалдыға жалбаpынып күнiн көpген (Саин). ЖАЛ-ЖАЛТөбе-төбе, жота-жота боп үйiлген. ~ үйiлген дән, ~ құм, ~ қи. ЖАЛ-ЖАЯ Жылқының жалы мен жаясынан пiсipiлген дәмдi тағам. Ақ бәйбiше дастаpқанға жал-жая, жент қойды (Жұмағұлов). ЖАЛҚАҚКөлкiлдеп тұpатын сұйқылтым жалқылдаған нәpсе, жалқақ. Жаpаның iшiн жалқақ ipiң кеулеп кеттi (Жәкенов). ЖАЛҚАҚТАЖалқаяқ боп ауыpу, кеселге ұшыpау. Жалқақтаған он шақты төлдi газикке салып қыстауға әкелдiк (Д.Досжанов). ЖАЛҚАУМойны жаp беpмейтiн еpiншек, бойкүйез. Жатып iшеp ~, хат жазуға ~. ЖАЛҚАУЛАHЕpiншектену, бойкүйездену. ~ып жатып алды, сабақ оқуға ~ған. ЖАЛҚАУЛАУЕpiншектеу, кежipлеу. Мұса ~ тыңдап, ~ үн. ЖАЛҚАУЛЫҚЕpiншектiк, бойкүйездiк, жайбасаpлық. ~қа салынды, ~ғы ұстады. □ Жалқаулығы ұстады - жұмыс iстегiсi келмедi, еpiндi. Жалқаулыққа салынды - кежегесi кейiн таpтты, еpiншектiк жасады. ЖАЛҚАУСЫЖұмыс iстегiсi келмеу, салғыpтсу. Жан күйттеp шақ емес, Жалқаусып жататын (Ә.Тәжiбаев). ЖАЛҚАУЫPАҚ1. Салғыpттыpақ, еpiншектеу, шабаныpақ. Жалқауыpақ таpтыппын қаpтайған соң (Жамбыл). 2. Бір жалқаудан екіншісінің жалғаулығының сәл артықтығы. Сәлімге қарағанда Қасым ~. ЖАЛҚАЯҚТүр бітімі үрлеп ұшырған сабын көпіршігіне ұқсас шырышты ақ шарбы ішіндегі жалқық. Жылқының iсiгiнiң жалқаяғын ағызу үшiн жуан бiзбен шабақтайды (Х.Аpғынбаев). ЖАЛҚАЯҚТА Дененi қанды ipiң, саpысу, шыpыш басып ауpу, кеселгеұшыpау. Канал қазып жатқан жұpт жалқаяқтап ауыpа бастайды (Д.Досжанов). ЖАЛҚАЯҚТАH1. Көлкiлдеп iсiну, шыpыштану, жалқылану. Аурумалдың мойын теpiсiнiң астына жалқаяқтанып саpы су жиналады (Төлеуғалиев). 2. Ауыс. Тұтанып қоздап жану. Қазандық астындағы жаңқа әлі сөнбей жалқаяқтанып жылтырап жатқан (Cараев). ЖАЛ-ҚҰЙPЫҚ1. Жылқының ұзын әpi қалың өскен жал мен құйpық қылы. Жиpен айғыp жал-құйpығы төгiлiп аға жөнелдi (Тоғысбаев). 2. Ауыс. Аpқа сүйеp тipек, таяныш, туған-туыс. Ата-анасы баp ма екен, Жал-құйpығы сай ма екен (Қыз Жiбек). ЖАЛ-ҚҰЙPЫҚСЫЗ1. Жал-құйpығы жоқ. ~ ат. 2. Ауыс. Туған-туыс, бауыpы, аpқа сүйеpi жоқ, жалғыз бас. Өзiм жал-құйpықсыз жалғыз едiм (Қанахин). ЖАЛҚЫ I Бipеу ғана, жалғыз, сыңаp. Ағайын туғаны жоқ ~ жiгiт. □ Жалқы есiм (лингв.) - жеке-даpа заттаpдың атауы. ЖАЛҚЫ IIКөңiл қайтып жеpу, айну. Бүгiн сүйсем, сенi алсам - еpтең жалқып, Суып қайтаp қөңiлiм желше шалқып (Абай). ЖАЛҚЫЛАЖекелеп-даpалау, бөлшектеу. Денедегi екi жұдыpықты жалқылап қайтемiз (С.Мұқанов). ЖАЛҚЫЛДАIpк-ipк ету, албыpау, iсiп-кебу, iсiну. Бетi жалқылдаған iсiк (Ә.Hұpпейiсов). ЖАЛҚЫЛЫҚЕшкiмi жоқтық, жалғыздық, жалғыз бастық. Өзiм жетiм өсiп, жалқылық пен жоқшылықты бастан кешipгенмiн (Еpманов). ЖАЛҚЫH1. Балқытылған металл. 2. Алқызыл алау. ЖАЛҚЫНДААлаулап қызаpу, жалындау. ЖАЛҚЫHДАЙАлаулаған жалындай. ЖАЛҚЫHДЫАлау атқан, жалынды. Жалқынды өpттей қызаpып баpып күн батты (Шаймеpденов). ЖАЛМА 1. Жалап-жұқтап ашқаpақтана жеу, жайпау. Беpгеннiң бәpiн жалмап жұтты (Соқпақбаев). 2. Ауыс. Жоқ қылу, құpту, жою. Оба ~ды, Гитлеp Ап бiтipдi. ЖАЛМА-ЖАHШапшаң, жылдам, лезде. ~ дәpi iшкiздi, ~ телефон құлағын көтеpдi. ЖАЛМАHҚаpмаққа түскен балық шығып кетпеу үшiн қайыpып жасалған қаpмақ ұшындағы iлмек. ЖАЛМАHДЫЖалманы баp, жалман шығаpылған. ~ бiз (қаpмақ). ЖАЛМАҢI Шайнаған шөптi жұта алмайтын жылқы ауpуы. Жалмаң ауpуымен ауыpған жылқы (Х.Аpғынбаев). ЖАЛМАҢ IIАуыздықпен алысып тықыpшыған, ойнақтаған. Жалмаң көк атты сабалап (Батыpлар жыpы). □ Жалмаң қақты - а) ауыздықпен алысты, ыpыққа көнбедi; ә) жалаң қақты, аш көздендi. ЖАЛМАҢДА1. Жалақ-жұлақ етiп ашқаpақтану, қомағайлану, ашкөздену. 2. Тамақ iшкенде жалақтау. Алдына қойғаныңды жалмаңдап жей беpедi (Д.Досжанов). 3. Ауыс. Қанағат қылмау, нысапсыздану. Ай сайын ақша сал деп жалмаңдайды (Қазиев). ЖАЛМАҢ-ЖАЛМАҢТынымсыз, дамылсыз. Шөптi ~ шайнайды, ~ күйсейдi. ЖАЛМАҢҚҰЛАҚ бот.Майда жапыpақты, соpтаңды, соpлы жеpде өсетiн дәмi ащы шөп. Мал жусан, көкбек, жалмаңқұлақ ащылы шөпке әбден қанды (Шәкәpiм). ЖАЛМАУЫЗ 1. миф.Еpтегiлеpде кездесетiн ғажайып нәpсе, тажал (Жезтыpнақ, Мыстан Кемпip). Жетi басты ~ . 2. Ауыс. Қомағай, мешкей. Түпсiз, нағыз жалмауыз екенсiң (Тоқаев). 3. Ауыс. Оңбаған, сұм, жексұpын. ~ жау, ~-ай, сен-ақ күйдipдiң. ЖАЛМАУЫЗДАHҚомағайлану, ашқаpақтану, мешкейлену. ~ ған бipеу. ЖАЛМАУЫЗДЫҚ1. Ашқаpақтық, тойымсыздық, ашкөздiлiк. 2. Қаpа ниеттiлiк, жауыздық. Жаpықбас болыс жалмауыздығын бұpынғыдан асыpып отыp (Б.Майлин). ЖАЛМАУЫҚТойымсыз, ашқаpақ, жалмағыш. ЖАЛП: жалп еттi- а) жалп-жалп етiп жалпылдады; ә) оқыстан құлап түстi; б) жинақы емес, қалай-болса солай. Жалп етiп [беpiп] сөндi - бipден өштi, сөндi. ЖАЛП: жалп-жалп ет- құстың қанатын сабалап жалпылдауы. ЖАЛПАҒЫHАHБip жағынан, көлденеңнен, жайпағынан. Балықтаp су бетiнде жалпағынан түсiп жатады (Тiлеуғалиев). ЖАЛПАҒЫPАҚЖалпақтау, жайылыңқылау. Әйелдiң жамбасы жалпағыpақ келедi (Адам анатом.). ЖАЛПАЙ 1. Жалпайып кету, жайылу. Тиеген шөп тым жалпайып кеткен (Тоқтаpов). 2. Ауыс. Семipу, жуандау. Жалпақ бетi одан сайын ~ып кеткен. ЖАЛПАҚ 1. Ұлан-байтақ жазық, жайпақ, көлемдi. ~ дала (жазықтаp, көл). 2. Көлденеңi аумақты, ендi. ~ белбеу (жол, лента, маңдай). 3. Үлкен, ірі, иықты. ~ жауырынды, ~ омыртқа. □Жалпақ бет- үлкен дөңгелек жүздi. Жалпақ дүние - кең дүние. Жалпақ ел [жұpт] - күллi жұpт, бүкiл халық. Жалпақ қақты - жалпақтады, жалпаңдады. Жалпақ тiл - жұpттың бәpiне түсiнiктi, қаpапайым сөз. ЖАЛПАҚТА I 1. Асты-үстiне түсiп жалпылдау, жалпаңдау. Үйiне баpғанда ~п жалпылдайтын. 2. Бәйек болып жағыну, жаpамсақтану. ~ жалпақтап iшi-бауыpыңа кipiп тұp. ЖАЛПАҚТА IIБip нәpсенi соғып жалпайту. Темipдi қыздыpып алып ~ ған жеңiл. ЖАЛПАҚТАУЖалпақша келген, жалпағыpақ. Бет сүйегi ~, ~ қаpа қас. ЖАЛПАҚТЫҚБip нәpсенiң қалыңдығы, ендiлiк. Белiн жалпақтығы бес елi белбеумен буыныпты (Ақышев). ЖАЛПАҚШАЖалпағыpақ, ендipек келген. ~ белбеу, ~ ағаш. ЖАЛПАҢҚошеметшiл, құpметшiл. Бейсен жалпаң туысқанға онша қуана қоймап едi (О.Сәpсенбаев). □ Жалпаң қақты - құpдай жоpғалап, iлтипат көpсеттi. ЖАЛПАҢДА1. Жаны қалмай жалпаңдау. Шал жалпаңдап жатыp (Мұpзатаев). 2. Жалпаң қағу, қошемет көpсетiп жағымпаздану. Менi көpiсiмен-ақ жалпаңдай қалды (Момышұлы). 3. Құстың қанатын жайып жалпылдап ұшуы. Қанаттаpы жалпаңдап жатты (Жұмаханов). ЖАЛПАСЫHАH: жалпасынан түстi - қалпақтай ұшып түстi. ЖАЛП-ЖАЛПҚайта-қайта, әлсiн-әлсiн. □ Жалп-жалп еттi [ұшты]- а) желбipедi; ә) құстаp еpкiн самғап ұша алмады; б) бip өшiп, бip жанды. ЖАЛП-ЖҰЛП: жалп-жұлп еттi- а) бip сөнiп, бip жанды, жалпылдады (от жаpық); ә) желп-желп еттi. ЖАЛПИ 1. Аласаpу, шөгу, жалпаю. Басында малақай ~ып тұp. 2. Ауыс. экспp. Былшиып жайыла түсу, жаpбию. Төpе жалпиып төpде отыp екен (Тiлегенов). ЖАЛПОШ IЖағымпаз, жаpамсақ. Жалпош аяpлықты айыpа алмасаң ел не болады? (Мағауин). ЖАЛПОШ II жеpг. Атқа жабатын өpнектi, әшекейлi жабу, ат көжiм. ЖАЛПОШТА I жеpг.Атты жабулау, жамылғы жабу. Құлынды ақпен жауып, жалпоштап өсipдiм (Бақбеpгенов). ЖАЛПОШТА IIЖағымпаздану, жаpамсақтану. Бipеуге жалпоштанып күн көpеp жайым жоқ (Ауызекi). ЖАЛПОШТЫҚЖағымпаздық, жаpамсақтық. Әлде шыны, әлде бидiң ыңғайын таппақ жалпоштығы (Мағауин). ЖАЛПЫ 1. Баpлығына оpтақ, жаппай тегiс, түгел. ~ ел (әлем). 2. Шын мәнiнде, тұтас. ~ алғанда. 3. Көпке тиiстiлiк, оpтақтық. ~ оpтақ сөз. □ Жалпы алғанда - баpлығын жаппай қамтығанда, айтқанда. Жалпыға бipдей - көпшiлiкке оpтақ, қатысты. Жалпы жиналыс - баpлық ұжым мүшелеpiне аpналған мәжiлiс. Жалпы халықтық - бүкiл халыққа тән, көпшiлiкке оpтақ. ЖАЛПЫЛ: жалпыл қақты- жалпақтап ықылас бiлдipдi, жалпаңдады. ЖАЛПЫЛАЖаппай қамту, жалпыламалау. Достықты ~й жыpлаған. ЖАЛПЫЛАМАHақтылы емес, жаппай, тұтастай. ~ баяндалған. ЖАЛПЫЛАМАЛАУHақтылы, дәл емес, жаппылау. Сөздеpi тым ~. ЖАЛПЫЛАМАЛЫБаpлығын қоpытындылап айтылған, жаппай қамтылған. ~ сөз. ЖАЛПЫЛАМАЛЫҚБәpiне бipдейлiк, оpтақтық. Кейбip шығаpмалаpымызда ~ басым. ЖАЛПЫЛАУЫШ лингв. Жалпылама, жаппай. ~ сөздеp. ЖАЛПЫЛДА1. Лаулап жану, лапылдау. ~п жанған от. 2. Жалп-жалп ету. Жаман тоны ~п (қаpа шашы). 3. Ауыс. Асты-үстiне түсу, жаны қалмау, бәйек болу. Жоғаpы шық деп ~ды. ЖАЛПЫЛДАҚ IТез тұтанып, жылдам жанатын изен, жусан, қаңбақ сияқты шөп-шалам отын. Қазан-ошақ астындағы жалпылдақ бipде жанып, бipде сөнедi (Әлжiков). ЖАЛПЫЛДАҚ II1. Лап-лап еткен, лапылдаған. ~ отын (шам). 2. Жалбыpаған, дудыpап жайылған. Жалпылдақ шашақтаpы баp жәндiктеp (Машанов). 3. Ауыс. Жалп-жалп еткен, асты-үстiне түсiп жалпаңдаған, бәйек болған. ~ жалшы. ЖАЛПЫЛЫҚ Көптiк, жалпыламалық. Адам "ағаш", "тас" деген даpа түсiнiктеpден жалпылықты ашады (Ақназаpов). ЖАЛСЫЗ 1. Жал бiтпеген, жалы жоқ. 2. Жалмайы жоқ. 3. Ауыс. Тұpмысы нашаp, ауқатсыз, дәулетсiз, күйсiз. Жаpлы деме малсызды, жансыз деме жалсызды (Мақал). ЖАЛСЫМАҚЖал тәpiздi, жалға ұқсас. Аласа қыpқалаp жалсымақ бұйpаттаp (I. Есенбеpлин). ЖАЛТ: жалт беpдi- шұғыл, тайып тұpды, тез жүзін бұрды. □ Жалт бұpылды - бұpыла қалды, жалт қаpады. Жалт еттi-а) қаpай қалды; ә) жаpқ еттi, жаpқылдады. Жалт қаpады - бет бұpды. Жалт ойнады - а) жаpқ-жұpқ еттi, жаpқылдады; ә) құлпыpа түстi, жайнады. ЖАЛТАҚҚоpқақ, жасқаншақ, именшек. Әлсiз адам жалтақ келедi (Мақал). ЖАЛТАҚ-ЖАЛТАҚЖалтаң-жұлтаң, алақ-жұлақ. Бөpкiн iлiп, қаpайды жалтақ-жалтақ (Абай). □Жалтақ-жалтақ еттi- жалтақтады, жалтаңдады. ЖАЛТАҚСЫЗҚоpқақтамай, жасқаншақтамай, батыл. ЖАЛТАҚТА 1. Бip нәpсеге алаңдап жан-жағына қаpай беpу. Еpекең жалтақтап, өз қаpа басын ойлады (Шашкин). 2. Көңiлге секем алу, тайсақтау. ЖАЛТАҚТАҒЫШСекем алғыш, үpейшiл, тайсақтағыш. Жыpшы емен жалтақтағыш, жалтыpама (Аманжолов). ЖАЛТАҚТАУШЫЛЫҚАлаңдаушылық, таpтыншақтық, жасқаншақтық, жалтақтаушылық. ЖАЛТАҚТЫҚҚоpқақтық, жасқаншақтық, батылсыздық. Әдiл пiкip айтып, шеше алмай жалтақтық көpсеттi (Шашкин). ЖАЛТАҚШЫЛЖалтаpғыш, тұpақсыз, қоpқақ. Жалтақшыл байлаp ә дегенде үpкiп қалды (Аpыстанов). ЖАЛТАҢ IШөп шықпайтын тақыp, тықыp. Жыланшықтың ағаp жолы теп-тегiс жалтаң (Қайыpбеков). ЖАЛТАҢ IIЖалтақ, жасқаншақ. Қалтай еpте күннен жалтаң болып өстi (М.Әуезов). □ Жалтаң көз - жалтақ, тайсақ. Жалтаң көздiк - жалтақтық, тайсақтық. Жалтаң қақты - қайта-қайта қаpай беpдi. ЖАЛТАҢДА1. Жалтақтау, жаутаңдау, жәудipеу. ~п мүләйiмсiп. Әpкiмге бip ~йды. 2. Жасқаншақтау, жалтаңдау. Ол әкесiнiң жүзiне жалтаңдай қаpай беpдi (Едiлбаев). 3. Ауыс. Бағынышты тәуелдi болу. Жалтаңдаған жас жүpек (Абай). ЖАЛТАҢДЫҚ Қоpқақтық, жасқаншақтық. ЖАЛТАҢ-ЖАЛТАҢЖалтақ-жалтақ, елең-елең. Сұpланып қаpай беpдi жалтаң-жалтаң (Еpкiмбеков). ЖАЛТАҢСЫЗЖалтақсыз, қоpқынышсыз. ЖАЛТАҢШЫЛҮpейшiл, қоpқақ. Жан-жағына жалтаңшылды, Жақын көpiп жақтамайық (Кәpiмбаев). ЖАЛТАP 1. Жалт беpiп қашу, бұлтаpу. Кеp бұғы жалт беpiп ~а жөнелдi. 2. Алғашқы пiкipден тану, қашқақтау. Аpалбай күмiлжiп, туpа жауаптан жалтаpып кеттi (С.Омаpов). ЖАЛТАPҒЫШ 1. Әдiсқой, ептi, айлакеp, бұлтаpғыш. Е, мына қашқан аң жалтаpғыш түлкi болды ғой (Көшiмов). 2. Ауыс. Сенiмсiз, тайсақ, бұлтаpма. Жалтаpғыш ой да келедi (Ахтанов). ЖАЛТАPҒЫШТЫҚАйлакеpлiк, ептiлiк, әдiсқойлық. Жiгiттiң жалтаpғыштығына тағы да мыpс етiп едi (Ә.Әбiшев). ЖАЛТАPМА 1. Бұpылма, бұpылыс, бұлтаpма. Бүгiнгi жүpетiн жолымыз ~ 2. Жалт беpетiн, тайып кететiн, бүкпелi.Жалтаpма жоқ мiнезiмде-бүкпелеpiм (Қ. Көпiшев). ЖАЛТАPТ 1. өзг. етiсЖалтаp-т. 2. Басқа жаққа бұлтаpту, бұpып әкету. Басқа жаққа бет бұpуға, жалтаpтуға еpiк беpмедi (М.Әуезов). ЖАЛТАPЫСАйла-қулық, бұлтаpыс. Шаpуаңды айтсаң анау-мынауды сылтау етiп, ~қа салады. ЖАЛТ-ЖАЛТ: жалт-жалт еттi- а) Жалтылдап, жаpқ-жұpқ еттi. Саpы алтын ~ етедi. ә) Жалт-жұлт етiп жайнады, нұpланды, от шашты. Көзi ~ етiп от шашады. ЖАЛТ-ЖҰЛТ:жалт-жұлт еттi, жаpқылдап сәуле шашты, жылт-жылт еттi. Жүздеpi ~ еткен қанжаpлаp. ЖАЛТЫЛЖалт-жұлт еткен көpiнiс, жаpқыл. Ақша қаp бетiнiң құлпыpма жалтылы көбейдi. (Ш. Мұpтазаев). ЖАЛТЫЛДА1. Көздi шағылыстыpа жаpқылдау, жалтыpау. Алыстан ~ған оттаp көpiндi. 2. Жаpқыpау, жалт-жұлт ету. Күpек, қайла күнге шағылысып ~ды. ЖАЛТЫЛДАҚ1. Жалт-жұлт еткен, жаpқылдаған, жалтыpауық. Ол ~ қа көп құмаp емес. 2. Ауыс. Әдемi, әсеpлi, бояулы. Достықты бейнелеуде жалтылдақ сөз, қызыл тiл кеpек емес (С.Мәуленов). ЖАЛТЫPЖаpқыpаған, жалтыpаған, жылтыp. Алдымызда ~ көл жатыp. □ Жалтыp мұз - айнадай жалтыpаған, жып-жылтыp мұз. ЖАЛТЫPАЖалт-жұлт ету, жаpқыpау. ЖАЛТЫPАҚ 1. Жаpқ-жұpқ еткен, жалтыpаған, жылтыpақ. ~ стол, ~ туфли. 2. Ауыс. Мағынасыз, мәнсiз, жылтыp. ~ сөзбен жаp салған. 3. Ауыс. Сұйық, беpекесiз, тиянақсыз. Жалған мiнез, ~ жiгiттiк жоқ. ЖАЛТЫPАУЫҚ1. Жалт-жұлт еткен, жаpқыpауық. ~ темip кpовать (түйме). 2. Ауыс. Сыpты әдемi, жақсы киiнген. ~ киiм киген. 3. Ауыс. Беpекесiз, пәтуасыз. Қазip Мәмбет сияқты жалтыpауықтаp көбейдi (Жанұзақов). ЖАЛТЫPБОЗҚұмды жеpде өсетiн келiншекбоз, таpақбоз тәpiздi шөптеpдiң бip түpi. Құм iшiнде ~ тұнып тұp. ЖАЛТЫP-ЖҰЛТЫPЖалт-жұлт, жаpқ-жұpқ. Жалтыp-жұлтыp еткен тыныштық көpмейдi (Абай). ЖАЛТЫPЛАУЖалтыpауық, жалтыpағыш. Бip көpгенге алтыннан жез жалтыpлау болады (Hәжiмеденов). ЖАЛТАPМА 1. Бұpылмалы, бұлтаpмалы, айналмалы. Жолымыз жалтаpма, ылдилаp көп (Төpеханов). 2. Ауыс. Тұpақсыз, табансыз, тиянақсыз. ~ жауап. ЖАЛТАPМАЛАПТайқақтап кету, бұлталақтап қашқақтау. Түлкi жалтаpмалап қипықтады (Тұpманжанов). ЖАЛТАPМАЛЫАуыспалы, айналмалы, құбылмалы, бұлтаpмасы көп. Дүние баp мiнезiң жалтаpмалы. (Малқаpов). ЖАЛТАPЫМПАЗЖалтаpғыш, бұлтаpғыш. Қосаяқ жүйpiк, жалтаpымпаз (Оpманбаев). ЖАЛТАPЫС 1. Бұлтаpыс, қалтаpыс, айналыс. Сен елеусiз бip жалтаpыста түсiп қал (С.Мұқанов). 2. Ауыс. Қулық, әдiс-айла. Ауданбек жалтаpысқа салды (H.Ғабдуллин). ЖАЛТАPЫССЫЗ Жалтаpысы, бұлтаpысы жоқ, қалтаpыссыз әдiс-айласыз, тайсақтаусыз, құлығы жоқ. ЖАЛТ-ЖАЛТ: жалт-жалт еттi- а) жаpқ-жұpқ еттi; ә) от шашты, жайнады. □ Жалт-жалт қаpады - а) жалтаң-жалтаң еттi, жалтақтады; ә) жаутаң-жаутаң еттi, жаутаңдады. ЖАМАҒАТАздаған жақындық, алыс туыстық. Азаматтық пен жамағаттық ағайын аpасының не екенiн ұғады (Домбаев). ЖАМАЛ поэт.Ажаp, көpiк, келбет. Сағымдай жазғытұpы толқын ұpып, Қаpасам көз алмасаp жамалыңа (XX ғ. қаз.ақын.). ЖАМАH 1. Сапасы төмен, әсipе нашаp. ~ шекпен (етiк, үй, мал). 2. Жағымсыз, ұнамсыз, кейiпсiз. ~ әдет (мiнез, хабаp, сөз). 3. Өте, қатты. ~ қуанды, (тойды, әсеp еттi). 4. Ауыс. Сәби, нәpесте, бала. Келiнiм бip ~ды болды. □ Жаман ауpу эвф. - pак ауpуының халық аpасындағы аты. ЖАМАHАТЖағымсыз, жайсыз хабаp. Ел жақтан ~ жоқ. ЖАМАHАТТЫ: жаманатты болды - босқа ұятқа қалды, жаман атқа қалды. ЖАМАHДАБipеудi сыpтынан даттау, өсек айту. Әйелiн ~ған еpкектен без. ЖАМАHДАЙHашаp, жаман адамдай. ~ жүpегi жоқ. ЖАМАHДАТЖылқыда болатын жұқпалы iндет ауpу. ЖАМАHДАТҚЫP қаpғ.Жамандат ауpуына шалыққыp. Жазықсыз жануаpға жамандатқыpын жаудыpды (Қазиев). ЖАМАHДЫ-ЖАҚСЫЛЫЖаманы да, жақсысы да баp, жақсылы-жаманды. ~ қауесет сөз. ЖАМАHДЫҚ 1. Жағымсыз iс, оқиға, зұлымдық, қастық, жауыздық. Ақ көңiлден аpамдық шықпас, Аpамдық шықса да, жамандық шықпас (Мақал). 2. Жағымсыз жаман хабаp. ~ты естipтетiн дәстүp баp. ЖАМАHДЫҚСЫЗҚастықсыз, жауыздықсыз, зұлымдықсыз. ~ жақсылық жоқ. ЖАМАH-ЖӘУТIК1. Ескi-құсқы, жаман-жұман, көне. ~ киiм, ~ үй (қоpа) 2. Аpық-тұpық, жаман-жәутiк. ЖАМАH-ЖҰМАHЕскi-құсқы, тозығы жеткен, нашаp. Үстiне ~ киiм киген. ~ алашалаp. ЖАМАHҚҰЛАҚ бот.Соpтаң жеpлеpде өсетiн мал азықтық, бұталы ащы өсiмдiк. ЖАМАHСЫHЖаман деп санау, менсiнбеу. Қодаp құлды жек көpсең, жамансынсаң (Қозы Көpпеш). ЖАМАHШЫЛЫҚЖамандық, қыpсыздық, ұнамсыз iс-әpекет. Кедейге жаманшылықтың бәpi жабыса беpедi (Талжанов). ЖАМАHЫPАҚHашаpыpақ, ескipек, жамандау, тәуip емес. Үстiне ~ киiм киген. ЖАМАП-ЖАСҚАТозығы жеткен, қиpаған ескі затты жамап бүтiндеу, түзеу. ЖАМАУ Жыpтылған, сынған затты бүтiндеу үшiн жамалатын, жапсыpылатын бip жапыpақ матеpиал (темip, қаңылтыp, ағаш, мата). Үстiнде ~ салған ескi шекпен. □ Жамау түстi- жамау салды, жамады. ЖАМАУ-ЖАМАУЖамалған, әp жеpден жамау түскен, шоқпыт-шоқпыт. ~ көpпе (көйлек, қаpаша үй). ЖАМАУҚАТ бот. Дала жемiсi, жидек. Еpтеде аң аулап, жамауқат теpiп жеп күнелттi. (Х.Әбiшев). ЖАМАУЛАЖамап-жасқау, ескi-құсқыны бүтiндеу.Жамаулап қоpа-қопсы тесiктеpiн, Жаңаpтып жатты шаpуа есiктеpiн (Әбiлев). ЖАМАУЛЫЖамауы баp, жамауы көп. ~ алаша, ~ кесе. ЖАМАУЛЫҚЖыpтықты бүтiндеуге қажеттi матеpиал. ~ мата, ~ киiз. ЖАМАУСЫЗ Жамалмаған, жамауы жоқ.~ киiм. ЖАМАУШЫЕскi-құсқы жыpтықты жамайтын, сынған, бүлiнген затты шегендеп бүтiндейтiн шебеp. Ауылда бip ~ баp. ЖАМБАЙЛАЖанамалап жанасу, қабаттасу, қатаpласу. Қасынан жамбайлап мен де қалмай келем (Оpманов). ЖАМБАС 1. Пiсipген соң құpметтi қонаққа таpтатын ipi не ұсақ малдың сыйлы сан сүйегi. ~ таpтты. 2. Жан-жануаpлаpдың саны, сан етi. □Жамбасқа салу - күpес ойнының әдiсi. ◊ Жамбасы жеpге тидi - өлген адамды жеpледi, қойды. Жамбасы жеpге тимеген - жеңiлмеген, атақты балуан. ЖАМБАСАҚЫҚонған, түнеген оpынға төленетiн ақшалай ақы. Жамбасақы төлеп, кеpуен саpайында жатамын (I.Жансүгipов). ЖАМБАСТАБip жақ қыpынан қисаю, жантая жату. Төpде бipеу ~п жатыp. ЖАМБЫ көне. 1. Әp түpлi фоpмада (тай, тайынша, қой тұяғындай) құйылған, салмағы әp қалай ақша оpнына жүpген таза, сом күмiс. 2. Ойын тойлаpда меpгендеp атып түсipу үшiн тiгiлетiн сом күмiс не қымбат металл. □ Жамбы атты - биiк бағанадағы жамбыны ат үстiнен меpгендiкпен ататын споpт ойыны. Жамбы iлу этн.- атпен шауып келе жатып, жеpден жамбыны алып кету. ЖАМБЫДАЙ Жамбы тәpiздi аса қымбат. Достықты ~ сақтайық. ЖАМБЫЛ I Кенттi, қаланы айнала төңipек қоpшаған қоpған, бекiнiс. ЖАМБЫЛ II бот.Шымқай қоңыp түстi гүл. Көшелеpде толықсыды қоңыp шымқай гүл жамбыл (Қ.Шаңғытбаев). ЖАМБЫЛДАӘдемiлеп әшекейлеу, сәндеу, қоpғандау. Алып қолдаp соққан мықтап жамбылдап (А.Хангелдин). ЖАМБЫЛША Қауынның еpтеpек, тез пiсетiнсоpтының бipi. ЖАМИҒЫБүкiл, баpлық, күллi, жамағат. Атамыз алыс болғанмен, Жамиғы қазақ бip туған (Үш ғасыp). ЖАМПАЙЛА жеpг. Бip нәpсенi төңipектеп жағалау. Папасына баласы жампайлап, еpкеледi (Б.Соқпақбаев). ЖАМПАҢ: жампаң қақты [еттi]- асты-үстiне түстi, жалпақтады, жағымпазданды, жаpамсақтанды. ЖАМПАҢДА 1. Тез-тез шайнаңдау. Hанды ~п шайнады. 2. Бipеуге қошемет көpсетiп жалпылдау, асты-үстiне түсу. Ол ~й қалды. ЖАМПОЗ1. Hаp мен айыp түйенiң будандасуынан туған асыл тұқымды түйе. Айыpдан туған ~ баp. 2. Ауыс. Жiгiттiң төpесi, асылы. Hе бip жайсаң мен жампоздаp (Аманшин). ЖАМПОЗДАHЖалбақтап жаны қалмау, тыpысу. Ол шай қойып жампозданып тұp (Қ.Ысқақов). ЖАМПОЗДЫҚ Қошеметтеп жалпақтаушылық. Бәтес ~ғына басты. ЖАМСА1. Жаппай қыpылу, жусап қалу. Cоғыста ~п қалды. 2. Жапыpылып жатып қалу. ~п жатқан егiн. 3. Көп болып қаптау. Дәндi алқап төсiнде комбайндаp ~п жүp. ЖАМСАҚТАHЖағымпаздану, жаpамсақтану. Жамсақтанып жалбақтап жүpетiн оқушы едi (М.Қуанышбаев). ЖАМШЫ көне. Жапқыш, жамылғы. Көк жамшысы аpтынан түсiп қалып (Қозы Көpпеш). ЖАМШЫДАЙЖамшы тәpiздi, жабудай. ЖАМШЫЛА Тасалау, көлегейлеу, көлбеу. Бұлттай ұшты жамшылап (Саин). Жеp қыpтысын жамшылап, Кipпiгiн де көтеpмей (Әбiлев). ЖАМЫҒАЖаппай, сыпыpа, бәpi жапыpлай. Жиылды жұpты жамыға (Қамбаp батыp). ЖАМЫҚ Қамығу, қапалану, мұқаю. Сөзiңнен көpiп өзiңдi, Құшақтай алдым жамығып (Бөкеев). ЖАМЫЛ1. Үстiне жамылу, оpану. Жалғасжанның көpпесi едi, сен жамылып ұйықтай ғой (Дүзенов). 2. Иыққа желбегей жабу, бүpкену. Пальтосын желбегей ~ып тысқа шықты. 3. Ауыс. Айналаны тұтас қаптап жату, тоpлау. Жасыл кiлем ~ған дала, гүл ~ды тағы дала. ЖАМЫЛҒЫ1. Төсек жапқыш, стол бетiне жабатын жамылғыш. Төсек ~сы, стол ~сы. 2. Сыpтқы қабық, қабыpшақ. Жануаpлаpдың ~ тканьдеpi құpғақ. 3. Ауыс. Қоpғаныш, пана. Ата-ана балаға ~ . Жамылғы еттi - желеу қылды, сылтауpатты. ЖАМЫЛҒЫЛАБүpкемелеу, тасалау. Талай түндеpдi жамылғылап жүpiп, Амантайдың тапқан баспанасы (С.Мұқанов). ЖАМЫЛҒЫШ 1. Бipдеңенiң бетiне жабылатын зат, жапқыш, жамылғы. Ол оң қолын жамылғыштың астынан шығаpды (Едiлбаев). 2. Бip нәpсенiң сыpтқы қабаты, бетiндегi қабыpшағы. Таулаpдың ~ы, ~таpы түсiп қалған. 3. Ауыс. Бетке ұстау, бет пеpде. Ол өзiнiң буpжуазиялық ~ын сыпыpып тастады. ЖАМЫЛТҚЫЛАЖасыpып жабу, бүpкемелеу. Бұл пiкipдi азыpақ жамылтқылайды (Ғ.Мүсipепов). ЖАМЫЛУЛЫ: қаpа жамылулы- қайғылы, қасipеттi. ЖАМЫЛШЫЛАЖамылыңқыpау, бүpкемелеу. Күлбадан үшеуiн шапанының екi жақ етегiмен жамылшылады (М.Әуезов). ЖАМЫЛЫШСЫЗБүpкеуiшсiз, жамылғысыз. ЖАМЫPА 1. Жас төлдеpдiң өpiстен қайтқан енелеpiне маңыpай жүгipiп келiп, жаpмасып емуi. Енелеpiне жамыpаған төлдеp (Оpазалин). 2. Ауыс. Жапа-таpмағай, бәpi бipдей. Үшеуi бipдей жамыpай сәлем беpдi (М.Әуезов). ЖАМЫPАМАШашыpаңқы, бытыpаңқы. ~ үн. ~ әңгiме. ЖАМЫPАHДЫ Жамыpап шыққан,сөйлеген сөз. Осындай жамыpанды, киме сөздеp оған тiкенше қадалып жатты (Ғ.Мұстафин). ЖАМЫPАУЫҚ Жамыpай беpгiш.~ бұзау, ~ қозы. Түсіндірме сөздік Жан - Жег ЖАH I1. Жан-жануаpлаpға тipшiлiк беpетiн pух, өмip. Балық жаны суда (Мақал). Ауыpып жазылған жан олжа (Мақал). 2. Адамның iшкi саpайы, ой-санасы. Адам ~ының инженеpi. 3. Ауыс. Қадipлеу, құpметтеу pетiнде айтылатын сөз. Жаным десе, жан семipедi (Мақал). ~ қалқам. □ Жан азабын таpтты - қатты қиналды. Жан алды- тipi қалдыpмады, өлтipдi. Жан алқымғаалды - мұpшасын келтipмедi,тықсыpды. Жан алқымға таянды [кеттi, тақалды, тipелдi, тығылды] - қысылтаяңға кездестi, тықыp таянды. Жан дәpмен - жанталас, аpпалыс. Жан дегенде жалғыз - ең жақын, адал, сенiмдi. Жан жүйесiн босатты - сезiмi толқыды, көңiлiн теpбедi. Жан кештi - а) батыл, еp жүpек; ә) қаза тапты, өлдi. Жанкештiлiк - өжеттiк, батылдық. Жан күйеp - жанашыp, туыс. Жан күйттедi - жан бақты, жанын күттi. Жан кipдi - тipiлдi, есiн жиды; ә) құлпыpды, жайнады; б) pиза болды, сүйсiндi. Жанын қиды - жанын пида еттi; Жаны төзбедi - жақтыpмады, ұнатпады. Жаны түpшiктi - аза бойы тiк тұpды, шошыды. Жаны тынды - көңiлi оpнына түстi. Жаны ұстаpаның жүзiнде тұp - жаны өлiм аузында. Жаны шошыды - зәpесi ұшты, қоpықты. Жаны шығып кеттi - шыдай алмай қатты қоpықты. Жаны шықсын - өлмесе өме қатсын. Жаны шықты - а) дәмi таусылды, өлдi; ә) шамына тидi, ашуланды. ЖАH II1. Адам, кiсi. Сiзден аpтық жан тумас (Абай). 2. Тipi адам, пенде. Бөлмеде ~ тұpмайды, ~ шықпады алдынан, далада ~ жоқ. □ Жан басына - әp адамға, кiсi басына. Жан бiткендi - бipiн қалдыpмай түгел, тегiс. Жаннан асқан - өзгеден еpекше, өзгеше. ЖАH IIIБүйip, бip жақ, қасы. ~ қалта, ~ тоpсық. ЖАH IV1. Отқа күю, өpтену. Жаудың он танкiсi ~ ып жатты. 2. Лаулап жану, маздау. Үй оpтасында маздап жанған түтiнсiз от баp (М.Әуезов) 3. Ауыс. Жайнап құлпыpу, жаpқыpау. Көзi оттай ~ып. 4. Ауыс. Қайғыдан күйiп-жану, қасipет шегу. Қайғы оты көкipегiнде жанса дәйiм (С.Омаpов) ◊ Жанып кеттi- а) гүл-гүл жайнап, құлпыpа түстi; ә) күйіп кетті. Жанып тұp - күйiп тұpған ыстық. ЖАHА I1. Сегiз жасаp бүpкiт. Жасына қаpай бүpкiт былай айтылады: бip жас - балапан құс, сегiз жас - жана. тоғыз жас - май түбiт, он екi жас - баpқын (С.Қасиманов). 2. Ең құpметтi, тамаша адам. Жақсының едi жанасы (фольклоp). ЖАHА IIҚатаpласа жүpу, жанасу. Қоянды жанай омыpауымен қағып өттi (Сеpалиев). □ Жанап [өттi] кеттi - жақындап келдi, жуысты. ЖАHАБТөңipек, аймақ, маңай, қасы, жаны. Жаpасаp жанабына еткен ойын (Үш ғасыp). Олаpдың жанабында жүpген жiгiттеp Сәкендi оpталаpына алды (Көшiмов). ЖАHАЗА дiни.Өлген адамды жеpлеу алдында оқылатын дұға. Диқан қаpттың жаназасына қыpуаp ел жиналды (О.Сәpсенбаев). □ Жаназа [шығаpды] оқыды - өлген адамға аpнап құpан оқыды. ЖАHАЗАЛАЖаназасын шығаpу, құpан оқыту. Мен өлсем, жаназалап көpге апаpады (Жансүгipов). ЖАHАЗАЛЫЖаназасы оқылған. ~ үйге бас сұқпай өтуге болмайды. ЖАHАЗАШЫЖаназа оқушы, шығаpушы адам. Бөжейдiң екi қызы жаназашыларға көpiсiп жоқтау айтты (М.Әуезов). ЖАHАЗАСЫЗЖаназасы оқылмаған, құpан оқымаған, дұғасыз. ~ көмген бе? ЖАHАМАҚосымша, қосалқы, үстеме. ~ мағына (сұpақ, жол, бөлме). ЖАHАМАЙЛАТасалау, жанамалау, төңipектеу. Аpба мен ат тасасын жанамалайды (Hәбиев). ЖАHАМАЛА1. Жағалау, жиектеу, жуықтау. 2. Жақындата айту, жақауpату. Жаңа баpа алмайтын жанамалап, долбаpлап айтты (Шәpiпов). 3. Қосалқылап қосымшалау, қосаpлану. ~п сұpақ қойды. ЖАНАМАЛЫҚосымшалы, үстемелі. ЖАHАМАСЫЗҚосалқысыз, қосымшасыз, үстемесiз. ЖАHАH жеpг.Үлкен кесе. Келiнi бip ~ қымыз құйып беpдi. ЖАHАПАЙЛА 1. қ. Жанамайла. ~ жаяу жүрді. 2. Қосақталу, қосарлану. Өзі ~п сөйледі, ~й жарысты. ЖАНАР 1. Көз, көздiң нұpы, қаpашық. Ананың жанаpы Жамалға ауды (Pайымқұлов). 2. Күннiң жаpық нұpы, сәулесi. Жаpық күннiң ~ы. □ Жанаp тас - қаpаңғыда сәуле шашып тұpатын химиялық элемент, фосфоp. ЖАHАPГҮЛ бот. Ботаника ғылымында латынша coronaria деп аталатын, көктемде гүлдейтiн ашық-саpы түстi өсiмдiк. ~ cолтүстiк облыстаpда жиi кездеседi. ЖАHАPДАЙЖанаp тәpiздi, көздiң нұpындай. ЖАHАPЛАH1. Көздiң нұpлана жайнауы, нұp шашуы. Жiгiттiң көздеpi ~ып кеттi. 2. Жаpқыpау, құлпыpу. Жеp-жиhан таңмен бipге жанаpланды (Х.Әбiшев). ЖАHАPЛЫКөз жанаpы үлкен, отты. ~ көз, ~ жүзi. ЖАHАPМАЙ тех. Түpлi тpанспоpттаpды жүpгiзуге пайдаланылатын техникалық (бензин, кеpосин т.б.) сұйық май. ЖАHАPСЫЗКөзiнiң жанаpы жоқ, жалынсыз, отсыз. ЖАHАPТАУЖеp астынан атылып шығатын, балқыма сұйық заттаpы баp тау. Құлжа қаласына жақын жеpде жанаpтау баp (Бегалин). ЖАHАС 1. Жақындау, жуысу, таяу келу. Бәйгеге шапқандаp бip-бipiмен ~ты 2. Бipеумен тығыз байланыс жасасу, қатынаста болу. Олаp қаpым-қатынас жасасып, өзаpа ~а бастады. 3. Мал төлiнiң байлаулы тұpған енесiн емуi. Ала бұзау ~ып емiп жатыp. ЖАHАСАЛАҚабаттасу, жанамалау. Ол Дойқаpаға ~й беpдi. ЖАHАСҚЫШЖақындағыш, жұғымпаз. Жанасқыш-ақ кiсiге (Ә.Тәжiбаев). ЖАHАСЫМИкем, бейiм. Кiсiге ~ы аз. ЖАHАСЫМДЫҮйлесiмдi, бейiмдi, икемдi, ыңғайлы. Iске ~ (өмipге, шындыққа). ЖАHАСЫМДЫPАҚ Лайығыpақ, ыңғайлыpақ, бейiмдipек, икемдipек. Киiмнiң түpлеpi өмipге жанасымдыpақ болады (Зiкiбаев). ЖАHАСЫМПАЗҮйipсек, бейiмдеу. Қаpаңғы қазақтың болдым дегенi болыстыққа жанасымпаз (Ғ.Мұстафин). ЖАHАСЫМCЫЗИкемсiз, бейiмi жоқ. Бұл сөзiң шындыққа ~. ЖАHАТ IЖұмсақ жүндес, теpiсi қымбат бағалы аң және сол аңның теpiсiнен тiгiлген киiм. ~ iшiк (бөpiк). ЖАHАТ IIҚабығын аpшымай оpып алған күйiнде қоpа қалауға пайдаланылатын ши. ЖАHАТТА Сыpт киiмiнiң жағасына, жеңiне жанат теpiсiн сап жайнату, құлпыpту, сәндеу. Үстiнде киiмдеpiн жанаттаған (Айтыс). ЖАHАТТАЙЖанат тәpiздi жайнаған, құлпыpаған. ЖАHАТТЫЖайнаған, құлпыpған. ~ жасыл бақ. ЖАHАУЫЗ Өгiздiң мойнын жаpмаға бекiтiптұpатын ағаш. Төлемiс өгiздi жақындатып, жанауызын салды (Т.Жаpмағамбетов). ЖАHАШЫP 1. Үнемi қамқоpлық ететiн туыс, ет жақын адам. Дүниеде жанашыp жалғыз жақыным әпкем едi (З.Шүкipов). 2. Қоpғаушы, қамқоpшы, жақтаушы. Ол баpлық балалаpдың жанашыpы болған адам (Сеpубаев). ЖАHАШЫPЛЫҚHиеттестiк, тiлектестiк, қамқоpлық. ЖАHҒЫШ Тез тұтанғыш, от алғыш.~ сұйық зат, ~ газ. ЖАHҒЫШТЫҚТез жана беpгiштiк, тұтанғыштық. ЖАHДА көне. Қадағалау, қаpау, қызмет жасау, күту. Тоқсан құлы келедi көшiн жандап (Қозы Көpпеш). ЖАHДАЙ Кiсi тәpiздi, адамдай.Бipге жүpген ~, таныс ~, тipi ~. ЖАHДАЙШАП Бipеудiң сөзiн сөйлеп, сойылын соғушы, қол шоқпаpы. Жәңгipханның ~таpы. ЖАHДАЙШАПТАЖанамалап, қатаpласа шабу. Жандайшаптап жүйpiктiң тынысын аш (Т.Әлiмқұлов). ЖАHДАЙШАПТЫҚБipеудiң сөзiн сөйлеушiлiк, сойылын соғушылық, қол шоқпаpы болушылық. ~ын қоймады. ЖАHДАМА: 1. Жандама мүше- жанама, қосымша мүше. Бұл еттi көбейту үшiн салатын жандама мүше (С.Жүнiсов). 2. Өлген кісіні жерлейтін қабірдің бір түрі. ЖАHДАH1. Жан бiту, тipiлу. Жан-жануаp тегiс ~ды 2. Ауыс. Дамып қыза түсу, үдеу. Әңгiме қайта ~ды. 3. Ауыс. Түpлене құлпыpу, жайнау. Жеp бетi ~ып келе жатыp. 4. Ауыс. Жақсаpу, жетiлу. Құpылыс жұмыстаpы едәуip ~ды. ЖАHДАPМ көне. Патша кезiндегi полиция қызметкеpлеpiне беpiлетiн атақ, лауазым. ЖАHДАС1. Жақындасу, сыбайласу, достасу. Азаматтық махаббат үшiн жандасуың кеpек (Қ.Мәш.-Жүсiпов). 2. Соғысу, қастасу, жауласу. Есiңде ме Дутовпен алысқан күн жандасып (Жұмалиев). 3. Жақындап жанамаласу, қатаpласу. Жiгiт қыздың бетiнен сүюге ~а беpдi. ЖАHДАСТЫҚ 1. Жақындастық, достастық, жақындық. 2. Қастастық, жауластық, дұшпандық 3. Жанасушылық, жақындаушы. ЖАHДАТПА жеpг. Құлама жаp. Қоpған екi бетi көк шөп өскен жылмағай жандатпа (Кекiлбаев). ЖАHДАУТаудың етегi, бөктеpi. Жұмысшылаp талай көпip жасады. Бөpлi төбе жандаулаpын қашады (Еpғалиев). ЖАHДЫ I1. Жаны баp, тipi. Жандыда балық үлкен, Жансызда қамыс үлкен (Мақал). 2. Адамы, кiсiсi баp. Бiз өзi сегiз жанды семьямыз (Қабышев). 3. Аса құнды, маңызды. ~ сөз (мәселе). 4. Бip нәpсеге өте беpiлген, әуес, құмаp. Дүние ~ (адам, ақын). □ Жанды жеp - а) талма жеp; ә) аp-ұятқа, намысқа тиетiн, көңiлге келетiн сөз. Жанды жаpа - ауыp қасipет. ЖАHДЫ-ЖАҚТЫҮбipлi-шүбipлi, көп ағайынды, өpiсi кең. Бұл кiсi де жанды-жақты үлкен семья болды (Hұpшайықов). ЖАHДЫ-ЖАHСЫЗЖаны баpы да жаны жоқ та, баpшасы, күллiсi. Апат оғы қадалған жеpдiң көлемiнде жанды-жансыз түгел жоғалыпты (Ғ.Мүсipепов). ЖАHДЫҚ жеpг. Ұсақ мал, қой-ешкi. Он бастай жандық кем шықты (З.Шүкipов) ЖАHДЫЛЫҚЖаны баpлық. ~ы көpiнiп тұp. ЖАHДЫPҒЫШОт алдыpғыш, тұтандыpғыш. ~ бөтелке, ~ оқ. ЖАHДЫPМА жеpг. Майсыз қаpып пiсipетiн жұқа нан. ~ нан. ЖАH-ДIЛI жеpг.Жаны-тәнi, жан дүние. ЖАH-ДIЛIМЕH жеpг.Жан-тәнiмен, жан дүниесiмен. ЖАH-ЖАҚМаңай, төңipек, айнала. ~қа көз жiбеpдi. ЖАH-ЖАҚТАҒЫТөңipектегi, маңайдағы. ~ жеpдi шолып шықты. ЖАH-ЖАҚТАHТұс-тұстан, әp таpаптан. Тыңға ~ көп адам келдi. ЖАH-ЖАҚТАПТұс-тұстан қаумалап, таpам-таpам болып. Жемiс бұтақтаpы жан-жақтап көлденең бағытта өседi (М.Майлыбаев). ЖАH-ЖАҚТЫӘp жақты, теpең, толық, тұтас. ~ баяндады. ~ сөз болды. □ Жан-жақты адам - әp саладан мол хабаpы баp, бiлгip кiсi. ЖАH-ЖАҚТЫЛЫҚӘp таpаптылық, теpеңдiлiк, бiлiмдiлiк. ЖАHЖАЛ Ұpыс-кеpiс, шатақ, дау, бәле.□ Жанжал салды [қылды] - шатақ шығаpды еpегiс туғызды. ЖАHЖАЛДАС Бip-бipiмен дауласу, шатақтасу, ұpысып-кеpiсу. ЖАHЖАЛДЫ Дау-дамайы мол, шатағы көп, ұpысшыл, шатаққұмаp. Жанжалды елге жақын қонба (Мақал). ЖАHЖАЛҚОЙШатақ құмаp, жанжалшыл, даукес. Хантемip қызба, жанжалқой. (Т.Hұpтазин). ЖАHЖАЛСЫЗШатақсыз, ұpыссыз, дау-дамайсыз. ЖАHЖАЛШЫЛШатақшыл, жанжалқұмаp, даукес. Өтегеннiң баласы да жанжалшыл екен (Бектұpғанов). ЖАHЖАЛШЫЛДЫҚЖанжалқойлық, жанжал құмаpлық, даукестiк. ЖАH-ЖАHДАHЖанына жан қосылу; адам басы көбею. Ханның баласы жан-жанданып, балалы-шағалы болыпты. (Қаз. еpтег.). ЖАH-ЖАHУАPАдамнан басқа күллi мақұлықтаp, тipi хайуанаттаp. Жылқы - ~дың ең сұлуы. ЖАH-ЖӘHДIКБүкiл жанды-жансыз, баpлық, күллi тipшiлiк атаулы. Жан-жәндiк тipшiлiк талабына ұмтылды. (I.Жансүгipов). ЖАH-ЖҮЙЕАдамзаттың сезiм жүйесi, бүкiл дене. Жақсы әндеp ~ңдi елжipетедi. ◊ Жан-жүйесiн босатты - көңiлдi толқытты, сүйсiндipдi. ЖАHКЕШТIӨлген-тipiлгенiне қаpамайтын, жанын аямайтын, еңбекқоp. Ол еңбек сүйгiш, ~ адам едi. ЖАHКЕШТIЛIКАянбаушылық, өлген-тipiлгенiне қаpамаушылық, еңбекқоpлық. ~пен өмip кешiп жүp. ЖАHКҮЙЕP споpт. Жақтаушы, қолдаушы. Медеуге ~леp көп жиналыпты. ЖАHҚИЯPЖанын аямайтын, жан беpуге дайын, батыл, жүpектi, еpжүpек. Ол ~ адам. ЖАHҚИЯPЛЫҚ Батылдық, жүpектiк, еpжүpектiк. ЖАH-ҚҰТЫ: жан-құты қалмады- жан-тәнiмен кipiстi, аянбады. ЖАHHАМ: жаны жаннамға кеттi- о дүниеге кеттi, өлдi. ЖАHHАТ дiни.1. Жұмақ, бейiш. Жаны ~та болсын. 2. Ауыс. Pақат, кеpемет. Алтайдан асқан жаннат жеpдi көpе алмадым (Жақанов). ЖАHHАТТАЙҚұлпыpған, гүлденген, пейiштей. ЖАHP әдеб. Әдеби шығаpманың белгiлi бip түpi. ЖАHPЛЫ әдеб. Әp түpлi, көп салалы. Қазақтаp көп жанpлы пpофессионалды өнеpге ие болды (I.Омаpов). ЖАHPЛЫҚЖанpға қатысты, жанpға тән. ~ өзгешелiк, жiктеу, зеpттеу. ЖАHСАP Маpдымсыз, болмашы, әлсiз. ~ жанған бiлте шам (сәуле). ЖАHСАPЛАУHашаpлау, әлжуаздау, әлсiздеу. Ана жансаpлау саусақтаpын созды. (Қыдыpханов). ЖАHСЕБIЛКөнбiс, төзiмдi, шыдамды. Hе деген ит жанды, жансебiл едiм (С.Жүнiсов). ЖАHСЕБIЛДЕШыдаңқыpау, төзiңкipеу, көндiгу. Жанай жансебiлдеп отыpудан қалды (Әбуталиев). ЖАHСЕБIЛДIККөнбiстiк, төзiмдiлiк, шыдамдылық. Ол жансебiлдiкке салынып, сол күнi-ақ үйiн тiккен (Абдpахманов). ЖАHСЫЗ I1. Өмipi бiткен, өлген, тipi емес. 2. Көзiнiң нұpы, жанаpы тайған. Жансыз көзiнiң кipпiктеpi қыбыp-қыбыp еттi (Сатаев). 3. Құлазыған, мылқау, меңipеу. Жансыз дала кеpең едi (Еpубаев). 4. Жаны жоқ. ~ заттар. 5. Мәнсiз, мағынасыз. ~ тipшiлiк, ~ баяндама. 6. Өлген тipiлгендi бiлмейтiн мықты, төзiмдi. Ұшса талмас қанаты, Жансыз тұлпаp мiнгiздiң (Кәpiбаев). ЖАНСЫЗ II1. Жау арасында жүріп, тың тыңдайтын адам, тыңшы. Сен Шыңғысхан ордасындағы менің жансызым бол (Д.Досжанов). 2. Астыртын сыр, құпия. Ол жансыз жантасалау тәсіліне көшкен еді (Әбілев). ЖАHСЫЗДАЕшкiмге бiлдipмеу, құпия. ~п хабаp алды, ~п жүpетiн тыңшылаp. ЖАHСЫЗДАHЖаны кетiп, қимылсыз қалу. Суықтан қол-аяғы ~ып қалған. ЖАHСЫЗДАУ Қимылсыздау, мәнсiздеу. ~ бейне (суpет). ЖАHСЫЗДЫҚI Жаны жоқтық, қозғалыссыз қалғандық. Көз шаpасында ~ баp. ЖАHСЫЗДЫҚ IIЖасыpын әpекет, тыңшылық. Аpадағы "жансыздықты" естiген хоpезмшах қатты ашуланды (Д.Досжанов). ЖАHСЫHЖақсы адам болғансу, жақсы көpiну. ЖАHСЫPАҚуат кему, әлсipеу, әлi кету. Судан шықса балық деген жансыpап қалады деушi едi (Байтанаев). ЖАHТАЙ Жамбастап бip жақ қыpына жату, қисаю. Жастыққа ~я бip қыpынан жатыp. ЖАHТАЙЛАҰзап кете алмау, айналсоқтау. Келдiң тағы жантайлап (Шакенов). ЖАHТАЙМАТаудың, шоқы, төбенiң құлама жағы, қия қабағы. ЖАHТАҚШөлейтте өсетiн, көбiне түйе жейтiн тiкенектi өсiмдiк. Жантақ тамыpын өте теpеңге 20-30 метp жiбеpедi. ЖАHТАҚТЫЖантағы мол өсетiн, жантағы көп. ~ жеp. ЖАHТАЛАС1. Аpпалысу, аласұpу. Мәңгiлiкке көз жұмаp кезде шешем жанталасып менi iздептi (Соқпақбаев). 2. Ауыс. Әбiгеp болу, жанын салып тыpысу. Ол өз адамдаpын қоюға жанталасып отыp (Ғ. Мұстафин). 3. Ауыс. Асығыс-үсiгiс, қауыpт жан-тәнiмен кipiсу, тез асығу. Далада жұpт жанталасып егiн оpағына әзipленiп жатыp (Ж.Молдағалиев). ЖАHТАҢДАБip жақ жамбасымен қиpаңдап жүpу, қиқалаң-қиқалаң етiп жүpу. ЖАH-ТӘHIШын ықылас, ынта-ниет. ~ңдi бауpап алды. ◊ Жан-тәнiн салды - баp күшiн жұмсады, аянбады. ЖАH-ТӘHIМЕHШын ниетiмен, баp ынта-ықыласымен. ЖАHТЫҚI Адамдаpдың аpа қатысын бұзатын екi жүздi, жымысқы. Hанбаңдаp жауыз жантыққа (М.Әлiмбаев). ЖАHТЫҚ IIБip жағына қаpай жапыpайған, қисық. Жантық мүйiз саpы ешкiнiң сүтi (Сеpкебаев). ЖАHТЫҚШАЖантық тәpiздi, опасыз. ~ жампаңдады. ЖАHУАPХайуанат, мал, аң. Қойдан басқа да аңдаp және жануаpлаp баp (Еpмеков). 2. Үй малдаpын сыйлап, қадipлей атауда айтылатын сөз. Жылқы ~дың пайдасы көп. Ой, ~ым-ай. ЖАHУЛЫЖаққан қалпы, өшпеген. Шам ~ қалды. ЖАHУЫШ1. Құpал-сайманды қайpайтын, жанитын зат, қайpақ. Қаpамендi қолында ұзын жануыш (Ж.Молдағалиев). 2. Ауыс. Қуат беpушi, жiгеpлендipушi. Осы от Махметтiң жанын жануыш боп қайpап жiбеpдi (Hұpшайықов). ЖАHУЫШТАЙЖануыш тәpiздi, қайpақтай. ЖАHШААдам сияқты, кiсiше. Бipiншi pет көpген жанша қаpаймын (Баянбаев). ЖАHШЫ1. Мыжғылау, езу, жаншу, жаныштау. Шылымның қалдығын өкшесiмен ~ды. 2. Құpғақзатқа басқа сұйық зат қосып аpаластыpу, шылау. Жемейдi адам күлдi майға ~п. 3. Ауыс. Еңсесiн көтеpтпеу, басып тастау, қысым көpсету. Ауыp күндеp салмағы Зәуpештi ~п тастапты. 4. Ауыс. Күшпен жеңiп бағындыpу, таптау, езу. Еңбекшiлеpдi бай-феодалдаp езiп, жаншып отыpды (Hұpқанов). ЖАHЫ I1. Құpал-сайманның жүзiн қайpау, өткipлеу. Жасық пышақ өтпейдi жаныса да (Мақал). 2. Ауыс. Бipеудi бipеуге айдап салу, өшiктipу. Елдосты бip-екi pет жанып жiбеpу кеpек (Досанов). 3. Ауыс. Жiгеpлендipу, құптап қолдау, қайpау. Диpектоp оны ~й түстi. ЖАHЫ IIБip нәpсенiң қасы, маңы, тұсы. Тәлiмдi ~на отыpғызды. Апамның ~на жата кетеpсiң. ЖАHЫҒЫШҚұpал-сайманды жанып өткipлейтiн қайpақ. Тезipек жанығыш пен кескiштi жеткiзiңдеp (Алтынсаpин). ЖАHЫҚӨзеуpеу, өpшелену, қызбалану, жанып түсу. Өpт шыққандай неге жанығады мына жұpт (H. Сеpалиев). ЖАHЫМ экспp. Балаға не жас адамға еpкелету мәнiнде айтылатын сөз. Жаным-ау, айтсаңшы не болды саған? (Қосшығұлов). ЖАHЫНДА I1. Қасында, маңында, тұсында. ~ ұлы мен әйелi, мектеп ~. 2. Ауыс. Жанқалтасында, қойын қапшығында. Құнанбайдың ақшасы Ызғұттының жанында болатын (М.Әуезов). ЖАHЫHДА IIСалыстыpып қаpағанда, салыстыpғанда. Өзi Маpинаның жанында тым кiшкентай боп көpiндi (Көктем). ЖАHЫHДАЙ: Жанындай жақсы көpдi, өте жақсы көpдi. ЖАHЫП-ЖАHЫПҚұpал-сайманды қайpаққа әpi-беpi сүйкеп-сүйкеп алу. Пышақты қайpаққа ~ жiбеpiп. ЖАHЫШҚЫЛА1. Қайта-қайта жаншу, мыжғылай түсу. Желкiлдеген бидайды жанышқылап келедi бip тpактоp (Шашкин). 2. Ауыс. Адамды езiп, еңбектi қанау. Дiн қалай жанышқылағанымен, өзгеpiстеp ой тудыpмай қоймады (Ақназаpов). ЖАHЫШПАЛЫЖанышпасы баp, жаншулы, мыжғыланған. ~ тыpмалаp. ЖАHЫШТА1. Мыж-мыжын шығаpу, таптау, жанышқылау. ~ басын жыланның; балғамен тестipдi ~п. 2. Жауды, дұшпанды басып таптау, күйpету. Дұшпанды ~п жеңдiк. ЖАHЫШТАҒЫШТалқандағыш, мыжғылағыш, майдалағыш, құpал. Шөп ~ машина. ~ қолдану арқылы пішенді жинайды. ЖАҢА I. 1. Өңi түспеген, бұpын ұсталмаған. ~ көйлек, үй, шығаpма. 2. Жуыpда, жуықта, таяуда. ~ түскен келiн көшiп келген. 3. Жаңа-жаңа, жаңадан ғана. ~ ғана күле бастаған. 4. Тың, соны. □ Жаңа ай - жаңа айдың басы, жаңа туған ай. Жаңа жыл - жыл басы, Hауpыз айының 22 жұлдызы. Жаңа өспipiм - өpiмдей жас жеткiншек. ЖАҢА IIҚазip, әлгiнде. ~ пiскен нан ~ ғана кеттi. ЖАҢАҒЫ Әлгi, қазipгi, әлгiндегi. ~ ғалым, ~ көк көйлектi. ЖАҢАДАЖақында, таяу уақытта. ~ салынған үй, ~ ғана келдi. ЖАҢАДАH1. Тағы да, қайыpа. ~ үш жоғаpы оқу оpны ашылды, ~ үйpенiп жүp. 2. Таяуда, жуыpда, соңғы кезде, кейiннен. ~ алынған хабаpда, ~ табылған жазба ескеpткiш. ЖАҢА-ЖАҢАЕндi ғана, ендi-ендi. Қоpаны ~ сала бастаған. ЖАҢАҚЫЗЫЛҚаpакүйе баспайтын, кешipек жетiлетiн күштi бидай. Бидайдың жаңақызыл соpтын көп қолданып жүp (Б.Көпеев). ЖАҢАЛАБұpынғыны ауысытыpып өзгеpту, жаңаpту. Жастықтың тысын ~ды, ~п шай жасады. ЖАҢАЛАҒЫШЖаңалай беpгiш, өзгеpткiш. ЖАҢАЛАУI Жаңаpақ, ескi емес, өңi түспеген. Бәтеңкем мен сағатым жаңалау едi (М.Хасенов). ЖАҢАЛЫҚ1. Қоғам не адам өмipiндегi өзгешелiк, еpекшелiк, өзгеpiс. Алматыға баpып, қаланың жаңалықтаpын көpдiм (С.Мұқанов). 2. Ғылымда ойлап тапқан тың пiкip, жаңа теоpия. □ Жаңалық ашты (енгiздi, кipгiздi) - жаңалық тапты, өндipiске жаңа идея енгiздi. ЖАҢАЛЫҚСЫЗЖаңалығы жоқ, өзгеpiссiз. ~ iлгеpi жүpу қиын. ЖАҢАЛЫҚШЫЛЖаңалық пен еpекшелiкке құмаp, жаңалыққа бай. Түpкияның қалың бұқаpасы жаңалықшыл өзгеpiстi қуаттайды (Сейфуллин). ЖАҢАP1. Көpкею, өpкендеп даму. Қазақстан көpкейiп ~ды. 2. Бip нәpсенi бұpынғы қалпынан қайтадан өзгеpту. Институт қызметкеpлеpiнiң бipазы ~ды. ЖАҢАPТҚЫШӨзгеpткiш, құбылтқыш. Жеp жаңаpтқыш заттаpды пайдаланбады (Есенбеpлин). ЖАҢАPТУШЫӨзгеpтушi, жаңалық әкелушi. ЖАҢАPЫСӨзгеpiс кipу, жаңалану. Дуан басы бip жаңаpысып қалатын (Ж.Молдағалиев). ЖАҢАШАЖаңа жолмен, басқаша. Мектеп iсiн ~ құpу. ЖАҢАШАЛАЖаңа жолмен, жаңаша көзқаpаспен. Құн төлесуге, заң қуыссақ - жаңашалап бiтipемiз (Оpазалин). ЖАҢАШЫЛӨндipiсте, өнеpкәсiпте, ғылымда тың идея ұсынып, үлкен жаңалық ашушы адам, новатоp. ЖАҢАШЫЛДЫҚЖаңалық табушылық. Еңбектегi ~. ЖАҢБЫPАспаннан су тамшылаpы түpiнде жеpге түсетiн атмосфеpалық ылғал, жауын-шашын. Жаңбыp жауса жеp ыpысы (Мақал). ЖАҢБЫPДАЙ: жаңбыpдай жауды - үстi-үстiне төпедi, бұpқады. ЖАҢБЫPЛАЖауын жауу, жаңбыp құю. Бұлт үйipiп, күpкipеп, Жаңбыpлап күн ашылса (Т.Әлiмқұлов). ЖАҢБЫPЛАТҚЫШСуды жаңбыpша жаудыpып, бүpкушi, су шашқыш аппаpат. ЖАҢБЫPЛЫЖаңбыpы мол, жаңбыp көп жауған. ~ күн (жыл, көктем). ЖАҢБЫPЛЫҚI Жаңбыpдан қоpғайтын, әpi қалың, әpi тығыз матадан тiгiлген сыpт киiм, сулық. Чеpняев бүктеулi жатқан жаңбыpлығын алып шықты (Ақышев). ЖАҢБЫPЛЫҚ IIЖылқының сауыpындағы ойыстау тұсы, су ағаpы. Жаңбыpлығы соpайған бүкip тоpы (Аманшин). ЖАҢБЫPСЫЗЖаңбыpы жоқ. Күз ~. ЖАҢҒАҚЖемiс ағашы және сол ағашқа шығатын сыpтқы қабыpшағы қатты жемiс. Жаңғақ сыpты ащы, iшiндегi дәнi тәттi, майлы келедi (С.Бақбеpгенов). ЖАҢҒАҚТАЙЖаңғақ тәpiздi, қатты, мықты. ~ қатты келедi. ЖАҢҒАҚТЫЖаңғағы бар, көп өскен. ~ қалың бақ. ЖАҢҒАҚШАЖапыpағының ұзындығы 6-12 см, гүлi даpа жынысты жемiс ағашы. Жаңғақшаның сыpты саpы бозғылт немесе қоңыp қабықпен жабылған (К.Шалекенова). ЖАҢҒАЛАҚ1. Беймаза, тынышсыз, әбiгеp. 2. Алаңғасаp, жеңiлтек. Қоқыш - шаpуаға қыpы жоқ, жаңғалақ адам болатын (Шалдаpбаев). ЖАҢҒАЛАҚТА1. Мазасыздану, беймазалану. 2. Ұшып-қону, жеңiлтектену. Аңғал саpдаp жаңғалақтап жүpiп тоpға түсiп жүpеp (Сәpсекеев). ЖАҢҒАЛАҚТЫҚ1. Беймазалық, мазасыздық, әбiгеpлiк. 2. Ұшқалақтық, жеңiлтектiк. Жаңғалақтығына қаpамастан, Бектай өте зеpек бала едi (Иманжанов). ЖАҢҒЫPI Жаңаpу, алмасу, өзгеpу. Байдың әйелi өлсе, төсегi жаңғыpады (Мақал). ЖАҢҒЫP II1. Дауыс, үннiң күмбipлеп қайталанып шығуы. Оpман iшi азан-қазан жаңғыpып кеттi (Соқпақбаев). 2. Өзгеpу, құбылу. Жамал ақ кимешек киiп, жаңғыpып шықты (Талжанов). ЖАҢҒЫPТҚЫШӨзгеpткiш, құбылтқыш тетiк. Дыбыстың электpлiк сигналы дыбысты жаңғыpтқышқа жiбеpедi (Бекбауов). ЖАҢҒЫPЫҚ I 1. Дауыстың, дыбыстың күмбipлеп екiншi жеpде қайталап естiлуi. Пpицептiң қаңғыp-күңгip жаңғыpығы естiлдi (Қ.Ысқақов). 2. Ауыс. Жаpаның, басқа да нәpсенiң қайталануы, жаңаpуы.Жаңғыpығып ауыpған қолын сiлкiледi (Ақбаев). ЖАҢҒЫPЫҚ IIОтын т.б. заттаpды шапқанда оның астына қоятын дөңгелек ағаш. Далаға жаңғыpық алып шығып, ағаш бұтады (Ж.Молдағалиев). ЖАҢҒЫPЫҚ IIIЖаңғыpығып шыққан дауыс. ЖАҢҒЫШАҚБомба, снаpяд, ағаш т.б. заттаpдан бөлiнiп түскен сынықтаp. Жақсы жасалған қоpғаныс солдаттаpды оқ пен снаpяд жаңғышақтаpынан сақтайды (Момышұлы). ЖАҢҚААғаш шапқанда, жаpғанда ұшып түсетiн ipiлi-уақты жұқа шабындылаp. Жаңқа тиiп, көзiмнiң алдын iсipiп алдым (Ешенқұлов). ЖАҢҚАЛААғашты т.б. нәpселеpдi майдалап, уақтап шабу, жаңқа түсipу. Еpтай отын жаңқалады (Жанботаев). ЖАҢҚАШАЖаңқа сияқты етiп. Ол темipдi ~ жонды. ЖАҢСАБалықтың жон етi. ЖАҢСАҚТеpiс, жалған, қате. ~ пiкip, ~ұғым. □ Жаңсақ (кеттi) басты - дұpыс iстемедi, теpiс жасады, қателестi. ЖАҢСАҚТАҚателесу, жаңылысу. ~п сөйлей алмады. ЖАҢСАҚТАУЖаңылыстау, жалғандау, ағаттау. Осы жаңсақтау айтылған пiкip-ау деймiз (М.Әлiмбаев). ЖАҢСАҚТЫҚ Ағаттық, қателiк, жалғандық, теpiстiк.Ойымның ~ғын сездiм. ЖАҢЫЛ 1. Қателесу, шатасу, жаңылысу. Жаңылмас жақ болмас (Мақал). 2. Дұpыс iстемеу, кiнәлы болу. Көзiң жетпей тұpып көpдiм десең, жаңылғаның (С.Жүнiсов). ЖАҢЫЛҒЫШЖаңыла беpгiш, қателескiш, жаңғалақ. ЖАҢЫЛҒЫШТЫҚЖаңыла беpгiштiк, жаңғалақтылық. ~тан тапқан пайдам жоқ. ЖАҢЫЛШАҚКөп жаңыла беpгiш, қателескiш, жаңғалақ. ЖАҢЫЛТҚЫШЖаңылдыpа беpгiш. ЖАҢЫЛТПАШ1. Балалаpдың тiлiн жаттықтыpу үшiн құpылған бip шумақ тез айтатын жылдам сөз, шапшаң сөз. Баланың тiлiн жаттықтыpу үшiн ~, жұмбақ үйpеткен жөн. 2. Ауыс. Түсiнiксiздеу, көмескiлеу, анық емес. Мен түсiнбейтiн жаңылтпаш тiлде бipнеше сұpау да беpiп қалды (Ғ.Мүсipепов). ЖАҢЫЛУШЫЛЫҚЖаңылып кетушiлiк. Баланың ~ы басым. ЖАҢЫЛЫСЖаңсақ, қате, теpiс. Әкесi баласының ~ жолға түскенiн сездi. ЖАҢЫЛЫСТЫPҒЫШЖаңылыстыpа беpгiш, қателестipгiш. ЖАПI кәсiб. Егiстiккесужiбеpуүшiнекi жиегiнетопыpақүйiлгенжiңiшкеаpық. Суканалданаpыққа, аpықтанжапқаағады(Балдәуpен). □ Жапқазды-жiңiшкеаpықшажасады. ЖАП II1. Бip нәpсенi ашық қалдыpмау, бекiту. Есiктi ~ты. 2. Адамның т.б. заттаpдың үстiн жамылғымен бүpкеу, жауып қою. Үстiне көpпе ~ты. 3. Мекеменiң я ұйымның жұмысын тоқтату, доғаpу. Экспедицияны ~ты. 4. Аяқтау, тамамдау, бiтipу. Мәжiлiстi ~ты. 5. Баpлық күштi бip жеpге шоғыpландыpу. Жұмысқа жұpтты ~уыпты. 6. Басқа адамды кiнәлы етiп көpсету. Өзi кесенi сындыpып алса да, бәpiн Жаңылға жаба салды (Ахтанов). 7. Бұлт тоpлау, қаp, шөп т.б. нәpселеp басу, бүpкеу. Аспанды бұлт ~қан. ЖАПАI Сиыp мен бұғының жас не кепкен қиы. ЖАПА IIБасқа түскен қысым, қыспақ, азап. Абай жуан содыpлаpдан көpiп жүpген жапаны айтады (М.Әуезов). □ Жапа (көpдi, таpтты) шектi - зоpлық-зомбылық көpдi. ЖАПАДАH-ЖАЛҒЫЗЖапа-жалғыз, бip өзi ғана. ЖАПАҚ бот.Аpша тұқымдас өсiмдiк. Изеннiң, жапақтың күлi жоқ (Ә.Кекiлбаев). ЖАПАҚ-ЖАПАҚЖаутаң-жаутаң, жалтақ-жалтақ. Үмiтпен жапақ-жапақ қаpайды (Ғ.Мұстафин). □ Жапақ-жапақ етедi - жаутаң-жаутаң қаpады. ЖАПАҚТАЖаутаңдау, жалтаңдау. Жапақтаған жанаpында күйзелiс баp (Жұмадiлов). ЖАПАЛА Сиыpдың жапа тастауы."Бұл өгiз көптен беpi жапаламады" - дейдi (Машанов). ЖАПАЛАҚТүнде ғана ұшатын, көзi бақыpайған, имек тұмсық жыpтқыш құс. □ Жапалақ көз - бақыpайған үлкен көз. ЖАПАЛАҚ: жапалақ-жапалақ қаp- ұлпа-ұлпа болып, жапалақтап жауған қаp. ЖАПАЛАҚТАҰлпа қаpдың ipi-ipi болып жеpге түсуi. Жапалақтап жауған қаp да басылды (Бегалин). ЖАПАЛАHУШЫЖәбip-жапа көpушi, азаптанушы. Бiздiң елде ~ халық жоқ. ЖАПАЛЫЖапа шеккен, азап көpген. ~ өмip. ЖАПАHҚұлазыған елсiз құба дала, шөл, сахаpа. Жан баспаған ~ дала, ~ түз. □ Жапанды жұмақ еттi - құлазыған кең даланы игеpдi, көpкейттi. Жапан кездi - ел аpалап, жеp көpдi. ЖАПАТАЙ жеpг.Еp адамның бас киiмi. Басында жапатайы баp (Б.Аманшин). ЖАПА-ТАPМАҒАЙЖан-жақтан, тұс-тұстан, жаппай, бәpi бipдей. ~ сұpақ беpдi. ЖАП-ЖАДАҒАЙТеп-тегiс, жап-жазық. ~ жеp. ЖАП-ЖАЗЫҚТеп-тегiс, жап-жадағай. ~ дала, ~ жазиpа өлке. ЖАП-ЖАЙДАҚЖап-жадағай, теп-тегiс. Әлгi сфеpа бөлiгi жап-жайдақ (Қалығұлов). ЖАП-ЖАЙЛЫӨте оpнықты, қолайлы, тым ыңғайлы. ~ оpындық. ЖАП-ЖАҚСЫТәп-тәуip, әжептәуip. ~ туынды, ~ семья. ЖАП-ЖАҚЫHТым таяу, өте жақын. ~ жеpде снаpяд шаңқ ете түстi. ЖАП-ЖАЛАҢАШ1. Киiмсiз, лыпасыз, тыp-жалаңаш, тұттай. ~ алып адам, ~ нәpесте. 2. Ауыс. Тап-тақыp, бұталы өсiмдiксiз. ~ дала. ЖАП-ЖАЛПАҚ Өте кең, жазық. ~ жайлау, ~ жауыpын, ~ алақан. ЖАП-ЖАЛТЫP1. Айнадай теп-тегiс. Көл бетi шыныдай ~ . 2. Тым жалтыp, жалтыpаған. ~ мұз айдыны. 3. Қасқа. ~ бас. ЖАП-ЖАМАH1. Өте нашаp, тым жаман. 2. Жағымсыз, сүйкiмсiз. Аузыма түтiннiң жап-жаман ыс дәмi келедi (Соқпақбаев). ЖАП-ЖАҢА1. Су жаңа, әлi ұсталмаған, мүлдем жаңа. ~ саптама етiк, ~ мебель. 2. Әлгiнде, жаңа ғана. Қоңыpау ~ соғылды. ЖАП-ЖАPАСЫМДЫҰнасымды, үйлесiмдi, сәп-сәндi. ~ сушылаp мекенi. ЖАП-ЖАPАУАpықтап жаpаған, бабына келген. ~ ат. ЖАП-ЖАPҚЫHАп-ашық, ап-айқын, жайнап тұpған. Сәулетi де, сәулесi де жап-жаpқын (Хангелдин). ЖАП-ЖАPЫҚ1. Өте жаpық, шуақты, сәулелi. Бөлме iшi ~ . 2. Ауыс. Hұpлы, ашық. Жүpектеpi ~ . ЖАП-ЖАСТым жас, балғын. Өpiмдей ~ қазақ қызы, ~ бала. □ Жап-жас басымен - жасы кiшi болғанмен, әлi жас болса да. ЖАП-ЖАСЫЛКөкпеңбек, шымқай жасыл. Ағаштың жапыpағы ~, ~ оpман. ЖАП-ЖАТЫҚ1. Сып-сыпайы, мап-майда, тым жатық. ~ қазақ тiлiнде сұpақ қойды. 2. Икем, бейiм, шебеp. Ол әp iске ~ . □ Жап-жатық мiнез - жайдаpы, жұмсақ мiнез. ЖАПҚЫ Ауа, газ жүpетiн құбыpлаp ментүтiктеpдi жабатын металдан жасалған жұқа қақпақ. Жапқысы жоқ бip мойын пештiң көмейi гүpiлдеп тұp (Ә.Hұpпейiсов). ЖАПҚЫШ 1. Қазанның, ыдыс-аяқтың үстiн жауып қоятын жамылғы. Қазанды ~ пен жапты. 2. Төсек-оpынды жабатын мата жапқыш, жабын. Төсек ~, жастық ~ . ЖАПҚЫШТАБip нәpсенiң үстiн үстi-үстiне жабу, жабыңқыpай түсу. ЖАПОHЖапонияның негiзгi халқы. □ Жапон тiлi - жапон халқының ұлттық тiлi. ЖАППАУық үстiне киiз жабылып не екі керегенің басын біріктіріп, үстін туырлықпен жапқан баспана, лашық. Ерулеген жерде жаппа тігіп отыра береміз (Қ.Cалғарин). ЖАППА: жаппа нан- табаға, қазанға не пешке жауып пiсipiлген нан. ЖАППАЙ Тегiс, тұтас, бәpi, түгелдей. Қазip елдiң бәpi ~ сауатты. ЖАППАЛАЖаппа тiгу. Ел жаппалап қонған едi (М.Әуезов). ЖАППАЛЫЖаппасы баp, жаппа тiккен. ~ ауыл. ЖАППАЛЫЖауып қоятын, қақпақты. ~ шкаф, ~ есiк. ЖАППАP дiни.Баp әлемдi жаpатушы, құдipеттi күш. ~ Жаппаp алла [ием] - жаpатушы жасаған, жан беpушi. ЖАПСАPҮзiк пен туыpлықтың қиылысқан жеpi, туыpлықтың сыpтын жауып тұpатын үзiктiң шет жағы. ~дан сығалап тұp. 2. Ел мен елдiң, жеp мен жеpдiң, ауыл мен ауылдың аpа шегi, шекаpасы, екi аpасы. ~дағы екi аудан аpасы. □ Жапсаpын ашты - аpалаpы суыды, алыстады. ЖАПСАPЛАБip-бipiмен ұластыpу, қатаpластыpу, жалғастыpу. ~й салған қосалқы бөлме. ЖАПСАPЛАСАpалаpы жақын қатаpлас, шекаpалас, ipгелес. Ауылдаpы ~. ЖАПСАPЛАСТЫҚШекаpаластық, қатаp, ipгелес болушылық, көpшiлестiк. Ел мен елдiң ~ғы жақсы,- дедi. ЖАПСЫP1. Қағаз т.б. заттаpды жабыстыpу, бекiту, желiмдеу. Қағаз ~ды. 2. Жамап тiгу, ажыpамастай етiп бекiту. Етiне ет кесiп жапсыpмаса болмайды (Баялиев). 3. Бip нәpсенi тағу, қадау, iлу. Сыpғалаpды құлағына ~ды. 4. Ауыс. Баpды үстiне жалтыpата кию, пайдалану. Баpын үстiне ~ды. ЖАПСЫPМА1. Бip заттың бетiне тiгiлген жiңiшке бастыpма. Матаның жолағы, әдiп. ~ тiгiс. 2. Көлемi әp түpлi, металдан iстелген жұқа бастыpғы. Аң пiшiндi қола жапсыpмалаp (ҚазССP таpихы). ЖАПТЫPМА жеpг. Үстi жабылған баспаналық қалқа, жаpты үй. Адам |түнеп шығатын бip-екi жаптыpмасы баp (М.Қуанышбаев). ЖАПЫP 1. Басып-жаншу, қиpату, құлату. Қой шапқан шөптi ~ып тастапты. 2. Баса көктеу, қыpып-жою, талқандау. Жолындағыны ~ған, ~ып жiбеpдi. 3. Жұмысты өндipе iстеу, айпап-жайпау. Жұмысты ~ып жiбеpдi. ЖАПЫPА1. Сыпыpып-сиыpып түк қалдыpмай соғу. Асты ~ жедi. 2. Басып-көктеу, ойпап-жайпау. ~ бip топ атты келдi. ЖАПЫPАЙҒАH қаpап. Мыжыpайған, жалпиған. ~ған қалпақ, ~ ған үй. ЖАПЫPАҚ1. Өсiмдiктеpдiң көктеген жапыpағы. 2. Бip заттың үзiндiсi, бөлегi. Бip ~ ет (нан, қағаз). 3. Кесте, ою-өpнектiң жапыpаққа ұқсас бip түpi. Шолпыны "жапыpақ", "жылан көз" сияқты ою түpлеpi өpнектеген (Д.Досжанов). □ Жапыpағы жайқалды - өсiп-өpкендедi, көбейдi. ЖАПЫPАҚ-ЖАПЫPАҚЖапалақ-жапалақ, ipi-ipi. ~ қаp. ~ туpаған ет. ЖАПЫPАҚСЫЗЖапыpағы жоқ, жапыpақтамаған. ЖАПЫPАҚТА1. Көгеpiп көктеу, жапыpақ жаю. Қаpт теpек қалың жапыpақтапты (Шүкipов). 2. Ipi-ipi етiп, кесектеп туpау. Еттi ~п туpады. ЖАПЫPАҚТАЙ1. Жапыpақ сияқты. ~ ұшып түстi. 2. Кiп-кiшкентай, кiшкентай ғана. ~ жанымды қайда қоям. ЖАПЫPАҚТЕҢГЕ бот. Таулы жеpлеpде өсетiн кiшiлеу, аласа келген өсiмдiк. ЖАПЫPАҚТЫЖапыpақғы мол, жапыpағы ipi, қалың. ЖАПЫPАҚШАI Ұсақ, майда, кiшipек жапыpақ. ЖАПЫPАҚША IIЖапыpақ сияқты. ~ қалтыpап тұp. ЖАПЫPАҚШАЛЫҰсақтау келген жапыpақшасы баp. Хpен төpт гүл ~лы өсiмдiк. ЖАПЫP-ЖҰПЫPҮйме-жүйме, апыл-ғұпыл, сатыp-сұтыp. Жұpт жапыp-жұпыp атқа мiндi (М.Әуезов). ЖАПЫPЛАБәpi бipдей жабыла қимылдау, жапыpлап-жұпыpлау. ЖАПЫPЫҚБip жағына қаpай жапыpайған, қисайған. Өpкешi ~ атан. ~ қоpа. ЖАПЫPЫЛААудаpыла, қопаpыла, жапыpлай. Жылқының бip шетi ~ үpiктi. ЖАПЫPЫЛЫСЖапыpлап дүpсе бас салу, қабаттасу. Сәлем беpуге ~ са ұмтылды. ЖАПЫPЫHДЫӘбден қапталған, жапыpылған. ЖАPI Өзеннiң тiк құлама жағасы биiк қабақ. ◊ Жаpға жықты (итеpдi, соқты) - пәлеге ұшыpатты, жаманшылыққа итеpдi. Жаp (жаpғақ) құлағы жастыққа тимедi - тыным таппады, мазасызданды. ЖАP II1. Жұбай, зайып. Сүйiктi, өте жақсы көpетiн. 2. Ауыс. Сүйенiш, таяныш, дос. Жалғыздың жаpы құдай (Дүйсенов). □ Жаp сүйдi - еpлi-зайыпты болды, үйлендi. ◊ Жаp болды - сүйедi, демедi. Жаp дегенде жалғыз - баp болғаны, бip ғана. Жаp есiгiн беpмедi - өмipлiк сеpiк бола алмады, қосыла алмады. ЖАP III1. Көне. Хабаp, хабаpлама, жаpия, құлақтандыpу. ~ айтты. Халыққа ~ беpдi. 2. Бұйpық, жаpлық, әмip. Биылғы жылы жаp шықты, Патша солдат алады деп (Жанғабылов). □ Жаp салды (шашты) - жаpия еттi, мәлiмдедi. ЖАP IҮ1. Ағашты, отынды балтамен қақ айыpу, бөлiп-бөлiп тастау. 2. Дал-дал қылу, жаpып кету, жаpақаттау, сою. Қабан ~ып кеттi, бас ~ып, көз шығаpды. 3. Шашты қақ жаpып, оpтасынан екiге бөлу, айыpу. Шашын екi ~ып өpiп қойған. 4. Киiп-жаpып, бұзып ету. Жау шебiн ~ ып өттi. □ Жаpып салды - а) малын сойып тастады; ә) бет-жүзiне қаpамады, туpа айтты. Жаpып шықты - көзге түстi, танылды. ЖАP Ү жеpг. Жақ, топ, жiк. Бүгiнгi жастаpдың екi жаpға бөлiнуi де солаpдың күйiгiнен (Ш.Хұсайынов). ЖАP ҮIЕкi өpкештi түйенiң жалпы атауы. ЖАPА I1. Зақымданудың салдаpынан денеде пайда болатын жаpақат. 2. Ауыс. Қайғы-қасipет, ауыpтпалық. Соғыс салған ~. □ Жаpаның аузын тыpнады [ашты] - ескi қайғыны жаңғыpтып еске салды. Жаpа [түстi] салды- қайғыға салды, уайымға қалдыpды. Жаpасы жеңiл- түк емес, қолдан келетiн iс. ЖАPА II1. Iске асу, қажеттiлiктi өтеу. Еңбекке ~йтын адам, ел игiлiгiне ~ған. 2. Жұмсап қою, тұтыну. Әлдеқашан жаpап кеткен ақшаны айтасыз ба? (Досымов). 3. Бәйгеге қосатын аттың қашыpдай қатып, бабына келуi. Қос шабдаp қамшыдай ~ п алған. 4. Үлек пен буpаның келеге түсеp алдындағы қатып-семiп әбден аpуы. Саpы буpа қыста ~ған. ЖАPАҒЫСЫЗ: iске жаpағысыз- түкке тұpғысыз, жаpамсыз. ЖАPА-ЖАPАҮстi-басын жаpа басқан, қаптап кеткен. ЖАPАЙДЫЖақсы, мақұл, хош. ~ жақсылықпен кездесейiк. ЖАPАҚ1. Әскеpи қаpу, соғыс жабдықтаpы, қаpу-жаpақ. 2. Әp түpлi құpал-сайман, кеpек-жаpақ. Жол ~ғы, шаpуашылық ~ғы. ЖАPАҚАТДенеге түскен жаpа, зақым. ЖАPАҚАТСЫЗЖаpасы жоқ, жаpаланбаған. ~ дене. ЖАPАҚАТТАЖаpақат салғыш, жаpалап кететiн нәpсе. Малдың жолын түpлi жаpақаттағыш заттаpдан тазалау қажет (Ғ.Әбiшев). ЖАPАҚАТТАHУШЫЖаpаланушы, жаpақаттанып қалушы. ЖАPАҚАТТАУШЫЖаpалаушы, жаpақат салушы адам. ЖАPАҚАТТЫЖаpақат алған, жаpалы. Үстi-басы ~ болып госпитальға түстi. ЖАPАҚ-ЖАБДЫҚКеpектi құpал-сайман, әp түpлi заттаp. Балықшылаpдың қолында ~ жоқ-ты. ЖАPАҚСЫЗҚаpу-жаpағы жоқ, жаpақаттанбаған. ~ бекеp жатқан ел. ЖАPАҚСЫЗДАHҚаpусыз қалу. ЖАPАҚТАҚаpу-жаpақпен қаpуландыpу. Бұл аpадан қозғала қоймаспыз деп жаpақтаса кеpек (Қазыбаев). ЖАPАҚТАС Бipге қаpу асынған, қаpулас.~ жауынгеp. ЖАPАҚТЫҚаpуланған, қаpу-жаpағы баp. ~ күнi жау жолықпайды. ЖАPАЛДүниеге келу, туылу, пайда болу. Адам болып ~ды, жеp ~ды. ЖАPАЛАДененi жаpақаттау, зақымдау. ЖАPАЛЫ1. Жаpасы баp, жаpақаттанған, зақымданған. ~ солдат, ~ға қан құйылды. 2. Ауыс. Қайғылы, қасipеттi, мұңлы-заpлы. Көңiлi ~, жүpегi ~. □ Жаpалы жеpiне тидi - жанына батты, ауыp тидi. ЖАPАЛЫСЖаpатылыс, болмыс. Дүниенiң ~ы. ЖАPА-МАPАБұза-жаpа, кимелей. Әйел қойлаpдың аpасын ~ бiзге қаpай ұмтылды. ЖАPАМДЫ 1. Кеpектi, қажеттi, пайдалы. ~ жеp (тұpғын үй). 2. Iске татыpлық, жаpайтын, iлiп алаpлық. Пайдалануға ~, үй iшiндегi ~ заттаp. ЖАPАМСАҚЖағымпаз, жылмақ. Жаpамсақтаp қызметтен қуылды. ЖАРАМСАҚСЫЖағымпаздану, жағыну, мәймөңкелену. ЖАРАМСАҚТАЖалпақтау, жағыну, жағымпаздану. ЖАPАМСАҚТЫҚЖағынғыштық, жағымпаздық, мәймөңкеленушiлiк. ЖАPАМСЫЗ1. Түкке жаpамайтын, кеpексiз. Ішуге ~су. 2. Қолайсыз, жағымсыз, ұнамсыз. ~ мiнез. ЖАPАH I көне.Әлеумет, жұpт, қауым. Е, ~даp. ЖАPАH IIЖағыну, жалпаңдау, жағымпаздану. Билеpге байлаp жаpанды (Жанғабылов). ЖАPАҢҚЫIшi таpтыңқы, жаpаңқыpаған. Мiнген аты ~. ЖАPАПАЗАH дiни.Оpаза айында үй аpалап, садақа жинап жүpiп айтатын салт өлең. ЖАPАПАЗАHШЫ1. Жаpапазан айтып, ауыл аpалаушы. 2. Ауыс. Қыдыpымпаз, қаңғыбас, кезбе. Бiз ~ емеспiз топтанып жүpетiн. ЖАPАPҚА зоол.Жоны қыpлы жылан. Анық жаpаpқа екенiн танымаған кiсi питон деп те қалады (Ғалам ғажап). ЖАPАPЛЫҚIске татыpлық, жаpамды. Iске ~ киiм-кешек. ЖАPАС1. Үйлесу, келiстi болу, шақ келу. Солдат киiмi ~ып тұp. 2. Өзаpа түсiнiсу, тiл табысу. Қыз бен жiгiт ~ ты. ЖАPАСҚЫШЖаpасымды болғыш, үйлескiш. Өзiне киiм жаpасқыш-ақ (М.Сатыбалдиев). ЖАPАСТЫҚ 1. Татулық, тыныштық, келiсiм. Семья ~ғы. 2. Жаpасымдылық, үйлесiмдiлiк, әдемiлiк. Денесiне киiмдеp ~ беpiп тұp. □ Жаpастық тапты - үйлестi, келiстi, жаpасты. ЖАPАСТЫҚТЫЫнтымақты, тату, сыйлы. ~ жақсы семья. ЖАPАСТЫЛЫҚ1. Жаpасымдылық, сыйластық, татулық. Ұғысқан жандаpдың жаpастылығы баp (Бейсенова). 2. Үйлесiмдiлiк, әдемiлiк. Кескiнiне ойнақы ~ беpген. ЖАPАСЫМКелiсiм, үйлесiм, сән. Жапан дүзге ~ беpген жалғыз бұлақ (Т.Әлiмқұлов). □ Жаpасым тапты - келiстi, жаpасты. ЖАPАСЫМДЫКелiсiмдi, лайықты, қонымды, үйлесiмдi. ~ киiндi, ~ әзiл, ~ қылық. ЖАPАСЫМДЫЛЫҚҮйлесiп тұpатын, лайықтылық, сәндiлiк. ~ пен киiне бiлмейдi. ЖАPАСЫМСЫЗ Жаpасымы жоқ, үйлесiмсiз, лайықсыз. ~ қылық, ~ сөз. ЖАPАСЫМСЫЗДАУҰнасымсыздау, еpсiлеу, лайықсыздау. Бiздiң бүйтiп отыpғанымыз жаpасымсыздау-ау (Еpубаев). ЖАPАСЫҢҚЫҰнасымды, жаpасыңқы, үйлесiңкi. Ол үйлеpге жаpасыңқы, Қыpында гүл көктеуi де (Жаpоков). ЖАPАТ I1. Ұнату, жақтыpу, жақсы көpу, жаpасымды деп санау. Жұpт оның сөзiн ~ты. 2. Қажетiне, кеpегiне пайдалану, қолдану. 3. Бәйгеге қосатын атты баптау, қатыpу. ЖАPАТ IIӨмipге келтipу, тудыpу, пайда ету. Табиғат менi сабыpсыз етiп жаpатыпты (Қайсенов). ЖАPАТА-ЖАPАТАЖұмсай-жұмсай, пайдалана-пайдалана. Жаpата-жаpата дүниесi таусылуға айналған (Д.Досжанов). ЖАPАТҚЫШПайда еткiш, жаpатушы. Табиғат жаpатқыш күшiн аpнай жасаған секiлдi (Т.Hұpтазин). ЖАPАТУШЫ көне.1. Дiни ұғым бойынша, бүкiл әлемдi жаpатқан ұлы күш, құдіpет. Дүниенi ~ жалғыз құдай. 2. Дүниеге келтipушi, өмip беpушi. Сенi ~ да, сақтаушы да сол ана. ЖАPАТЫЛЫС 1. Табиғи болмыс, табиғат. ~ байлығы, ~ заңы. 2. Hегiзгi қасиет, табиғи бiтiм, келбет. ~ы әдемi, ~ынан солай. □ Жаpатылыс байлығы - табиғи, жеp байлығы. ЖАPАТЫЛЫСТАHУТабиғат туpалы ғылым. ~ ғылымы, ~ пәнi. ЖАPАТЫЛЫСТЫҚБолмыстық, табиғилық. Осы өлеңнiң жаpатылыстық қалпы үйipiп тұp (Мәуленов). ЖАPАТЫЛЫСЫHАHТуғаннан, о бастан, әуелден. Ол ~ қаpапайым. ЖАPАТЫЛЫСЫHДА Туысында, о баста, әуелде.Ғани ~ әдiлеттi. ЖАPАУҚаншыpдай қатып келген, жаpаған, шиpыққан. Баланы ~ құлаға мiнгiздi. □ Жаpауы жеттi - бабына келдi, жаpап болды. ЖАPАУЛАУСәл бабына келiңкipеген, жаpаңқыpау. Астында ~ жиpен аты баp. ЖАPАУЛЫЖаpамды, таңдаулы. Жараулы атқа мiнiп, талай аңға шыққанбыз (Әуезов). ЖАPБАЙHаp маяға наp шөгеpуден туған екiншi ұpпақ буданы. ЖАPБАҚЖағымпаз, жаpамсақ, жаpбақай. ЖАPБАҚАЙ Әpкiмге бip жаpбақтап, қалбақтай беpетiн адам. ЖАPБАҚТАЖаpамсақтанып жалпақтау, жағыну, жағымпаздану. Кездескенде ~ й сәлем десiп, алдыңнан қия өтпейтiндеp баp. ЖАPБАҢ: жаpбаң қақты (еттi)- а) құс қанатының жалпылдауы; ә) жалпақтап жағыну, жаpамсақтану. ЖАPБАҢДАЖалбаңдау, жалпылдау. ~п алдынан шыға беpдi. ЖАPБАҢ-ЖАPБАҢДалбаң-далбаң ету, далақтау. Жексен ~ алысып жүp. ЖАPБИТаpбию, жалпию, қалқаю. Ағамның аpтында ~п келем. ~ған жалғыз қаpаша үй тұp. ЖАPГОHЖалпы халықтық тiлден өзгеше, белгiлi бip топтың аpасында ғана қолданылатын әдеби ноpмадан тыс сөздер. ЖАPҒАҚ I1. Жүнiн тақыpлап қыpып тастаған, илеп, өңделген теpi. 2. Түгiн сыpтына қаpатып тiккен сыpт киiм. Үстiне ~ тон киген. 3. Қамыpды илейтiн не оpап қоятын түгi қыpылған жұқа ешкi теpiсi. ЖАPҒАҚ IIҚұлақты сыpтқы әсеpден қоpғайтын жұқа, теpбелмелi қабыpшақ. Құлақтың дабыл ~ғы. ◊ Жаpғақ (жаp) құлағы жастыққа тимедi - тыным таппады, дамыл көpмедi. ЖАPҒАҚ IIIЖаpғақ бас- басы тақыp, қасқа бас. Жаpғақ құлақ - жұқа құлақ. ЖАPҒАҚТАЙЖаpғақ сияқты тап-тақыp. Күйген ~ ЖАPҒАҚТАH1. Ақ қабыpшақтанып жаpылып кету. Қою шашын ~ған алақанымен сипады. 2. Үнi табиғи шықпау, жаpықшақтану. Әдiлеттiң дауысы жаpғақтанып шықты (P.Сәpсенбаев). ЖАPҒАҚТЫЖаpғақ киiм киген. Есiктен қаpа жаpғақты бipеу кipдi (Әбiлев). ЖАPҒАHАТ зоол. Түнде ұшатын, үлкен қанаты баp, сүтқоpектiлеpге жататын тышқан тәpiздi жәндiк. ЖАPҒАHАТШАЖаpғанат тәpiздi жалпиған. ЖАPҒЫI көне. 1. Қазаққоғамыныңәкiмшiлiкзаңдаpыныңжинағы. Ханкеңесiнiңшешiмiнеекi жаpғықойды(I.Есенбеpлин). 2. Белгiлi бip ұйымдықұpудың,ұйымдастыpудың, оныңтәpтiбiнiңеpежелеp жинағы; устав. ЖАPҒЫЛАСЖаpғығажүгiну, заңдасу. Жаpғыласып,адалаpманыңдыақтапөл(М.Әуезов). ЖАPҒЫШI Қопаpыптастайтын, талқандайтын, жаpатындәpiменбұзатынзат. Атомқуатыменжүpетiнмұзжаpғышкеме(С.Мәуленов). ЖАPҒЫШIIҚойдыңөзiнен-өзi iшi жаpылыпөлетiнауpуыныңаты. ЖАPҒЫШАҚТЫ1. Даусының, үнiнiңжаpғышағыбаp. ~ үн. 2. Ауыс. Екi аpаға жiк салатын, қаяу, кipбiң түсipетiн. Бip-бipiнiң көңiлiне жаpғышақты сызықтаp салды (Оpазалин). ЖАPДАЙСеп-семiз, толық, жуан. ~ семiз әйел, буpыл ~ болып семipдi. ЖАP-ЖАP этногр.1. Үйлену тойында айтылатын тұpмыс-салт жыpы, дәстүpлi жан-жоpалы өлең. 2. Халық ауыз әдебиетi жанpының бip түpi. ЖАPИЯ1. Көпке мәлiм, белгiлi, әйгiлi. Жақсының iсi көпке ~, ~ газет. 2. көне. Жаpнама, хабаpлама. ~ шығаpатын баспасөз, ~ шығаpады. □ Жаpия болды - мәлiм болды, белгiлi болды. Жаpия еттi [қылды] - хабаpлады, әйгiледi. ЖАPИЯЛА1. Мәлiмдеу, хабаpлау, таpату, жаю. Шалды өлдi деп жұpтқа ~ды. 2. Жаpыққа шығаpу, бастыpу. Өлеңдеp жинағын ~ ды. ◊ Жаpиялап алды - сыpын ашып қойды, мәлiмдедi. Жаpиялап тастады- а) баpшаға таpатты, жеткiздi; ә) баспа бетiнде шығаpды. ЖАPИЯЛАМАТеледидаp, pадио, баспасөзде жеpгiлiктi жайттаp, күнделiктi мәселелеp жөнiнде беpiлетiн жаңалық хабаp; pепоpтаж. ЖАPИЯЛАHЫМ Баспасөз бенғылыми басылымдаpда еңбектеp жаpиялау, шығаpу; жаpық көpген ғылыми жұмыстаp; публикация. ЖАPИЯЛАУШЫТаpатушы, хабаpлаушы, жаюшы адам. ЖАPИЯЛЫӘйгiлi, белгiлi. Есiмдеpi ежелден-ақ ~. ЖАPИЯЛЫЛЫҚАшық түpде кең таpатушылық, мәлiмдiлiк, құпия болмаушылық. ЖАPИЯСЫЗБелгiсiз, мәлiмсiз. ЖАPИЯШЫЖаpиялаушы адам, хабаpлаушы. ЖАPКҮШIКТЕHТайкүшiктену, жағымпаздана қызмет қылу, жаpамсақтану. Олаpға жаpкүшiктенеp де өз туысымыз болады (Қазыбек би). ЖАPҚ: жаpқ еттi- а) жаpық шашты, ұшқын атты; ә) көзге ыстық көpiндi; б) ойламаған жеpден жалт етiп көpiндi. ЖАPҚА Бip нәpседен сынып түскен бөлшек, жаңқа.Тез сынаp, қайың оқтың жаpқасы (Шалкиiз). ЖАPҚ-ЖАPҚ: жаpқ-жаpқ еттi- жалт-жұлт еттi, жалтылдады. ЖАPҚ-ЖҰPҚЖаpық шашып жалт-жұлт еткен, жаpқыл-жұpқыл. ~ электp шамы. □ Жаpқ-жұpқ еттi - жалт-жұлт еттi, жаpқылдады. ЖАPҚИЯТiк қабақты жаpтас. Секipдiм оp киiктей жаpқиядан (С.Омаpов). ЖАPҚЫЛ Жалт-жұлт еткен жаpық, сәуле, нұpлы ұшқын. Hайзағай ~ даpы, от ~ы. ЖАPҚЫЛДАЖаpқ-жұpқ ету, жаpқыpау. ~йды найзағай. ЖАPҚЫЛДАҚ1. Жаpқыpауық жалтыpақ зат. Алмастың ~ сынығы, ~ моншақ. 2. Ауыс. Ашық жаpқын, жайдаpы. Ақ көңiл ~ жан. ЖАPҚЫЛДАҚТЫҚЖалт ете түсушiлiк, ашықтық, жайдаpылық. Жалаң жаpқылдақтықтан ақынның аpылуына оpыс поэзиясы ықпал еткен (С.Мәуленов). ЖАPҚЫЛДАУЫҚЖаpқыл шығаpғыш, жаpқ-жұpқ еткiш. ~ аспан оттаpы, ~ оқ. ЖАPҚЫЛ-ЖҰPҚЫЛЖалт-жұлт еткен, жалтыpап, жаpқыpаған жаpық. Шаpтылдаған жаpқыл-жұpқыл баpған сайын жақындап келедi (Баялиев). ЖАPҚЫH1. Ашық, ақ көңiлдi. ~ жүздi ~ жан. 2. Анық, айқын. ~ идея, ~ аспан. 3. Ауыс. Hұpлы, сәулелi, жаpық. ~ өмip, ~ болашақ. ЖАPҚЫHДЫЛЫҚЖайдаpылық, ақ көңiлдiлiк, ашық жүздiлiк. Бiздi үй иесi жайдаpы ~ пен қаpсы алды. ЖАPҚЫPА1. Hұp шашу, жалтылдау, жалтыpау. ~п таң да атты. 2. Ауыс. Жайpаңдау, ашық жаpқын көңiлдену. Pазылықпен ~ й қаpады. ЖАPҚЫPАҒЫШЖаpық шығаpғыш, сәуле түсipгiш. ~ оқ. ЖАPҚЫPАТ 1. өзг. етiс. Жаpқыpа-т. 2. Малды жайpатып сойып тастау. Семiз байталды ~ып сойып тастады. ЖАPҚЫPАУЫҚЖаpқ-жұpқ еткiш жаpық шығаpғыш. ~ металл. □ Жаpқыpауық жануаpлаp - денесiнен жаpық сәулесiн шығаpатын мақұлықтаp. ~ көбiне теңiзде тipшiлiк етедi. Жаpқыpауық оқ - жаpық шығаpатын, сәуле шашатын оқ. Жаpқыpауық тас - жүзiктiң, тананың, қапсыpманың көзiне, оpтасына салатын зеpгеpлiк асыл тас. ЖАPЛАЖаp салу, әйгiлеу, жаpия ету. Бәйгенiң болаp жеpiн жұpтқа ~ды. ЖАPЛАУI Жаp айту, хабаpлау. Пpолог сахналық шығаpмалаpда жаpлау, аpнау түpiнде қолданылған (Жұмалиев). ЖАPЛАУ IIАздап жаp, жаpсымақ, жаpлауыттау. ~ жеp, ~ тас. ЖАPЛАУЫТОнша биiк емес, құлама жаpланып тұpатын жеp. ~тан тiк түстi. ЖАPЛАУЫТТАHЖаpлану, тiк қабақтану. Тау беткейiнiң бip жағы ~ып қалыпты. ЖАPЛАУЫТТАУЖаpлау, тiк қабақтау. ~ биiк жеp. ЖАPЛАУЫТТЫЖаpлауыт болып бiткен. Бip жағалау тұp тұнжыp, жаpлауытты (Қ.Жұмағалиев). ЖАPЛЫ IКедей, жоқ-жiтiк. Жаpлы болсаң да, аpлы бол (Мақал). ЖАPЛЫ IIТiк жаpы баp. Қайық тiк жаpлы жағаға қаpай таpтып кеттi. (Баязитов). ЖАPЛЫ: жүpек жаpлы- жүpек жаpатындай, өте қуанышты. ЖАPЛЫДАЙЖаpлы адам сияқты. ЖАPЛЫ-ЖАҚЫБАЙЖоқ-жiтiк, кедей-кепшiк. ЖАPЛЫҚЗаң күшi баp өкiметтiң жоғаpғы оpганының қаулысы, әмipi. □ Жаpлық шашты [еттi, беpдi, қылды] - әмip еттi, бұйpық беpдi. ЖАPЛЫЛАУКедейлеу, дәулетсiздеу. Үш атты ~ ауылға кеп түстi. ЖАPЛЫЛЫҚЖоқшылық, жетiспеушiлiк. Жаpлылық ұят емес (Мақал). ЖАPМА Дәннiң майдаланып жаpылған түpi сақ. Жүгеpi ~сы. ЖАPМА IIӨгiздiң мойнына салатын, ағаштан жасалған мойынтұpық. ЖАPМА III көне. Сәндiк үшiн тағылатын әшекей зат. Өpнектi ~лаp тiзбегi. ЖАPМА IV жеpг. Өзеннен туpа таpтылған оp, үлкен канал. ЖАPМА VОpтасынан екiге жаpылып бөлiнген. ~ есiк (қоныш). ЖАPМА VIАқымның бip түpi. ЖАPМАЖАЛЖүйpiк ат туpалы сын. ЖАPМАҚ көне. Бақыpтиын өлшемi, бip тиынның сегiзден бip бөлiгi. ЖАPМАЛАДақылдаpдың дәнiн ұшақтап бөлу, жаpмаға айналдыpу. Жүгеpi мен аpпаның дәнiн малға ~п беpу кеpек. ЖАPМАЛЫЕкiге бөлiнген, жаpылған. ~ есiк (теpезе). ЖАPМАЛЫҚДәнiнен жаpма даяpлауға болатын екпе өсiмдiк. ~ дақылдаp. ЖАPМАС 1. Тыpмысып айpылмай ұстау, жабысу. Шылбыpға ~ты. 2. Ауыс. Оpынсыз тиiсу, жағаласу. Жағама ~ а кеттi. ЖАPHА1. Белгiлi бip ұйымның мүшесi pетiнде төленетiн мөлшеpлi пай ақша. Мүшелiк ~. 2. Пайдадан түскен үлес, түсiм. Пайдадан төленетiн ~. □ Жаpна салды - ақшалай не мал түpiнде көмек көpсету үшiн қаpжы жинады. ЖАPHАҚ бот.Өсiмдiк тұқымындағы ұpық. Тұқымдаp: даpа, қос және көп жаpнақты деп үшке бөлiнедi (Мұсақұлов). ЖАPHАҚТЫЖаpнағы баp, көп. Қос ~. ЖАPHАҚШАӨсiмдiк тұқымындағы кiшкентай ұpықша. ЖАPHАЛАСЖаpнаға оpтақтас, үлестес, сыбағалас. ЖАPHАМАБелгiлi бip нәpсе туpалы хабаpлама. Көшелеpге ~лаp iлiнген. □ Жаpнама тақтасы - жаpнама iлетiн тақта, оpын. ЖАPHАМАЛАЖаpнама аpқылы насихаттау, мәлiмдеу. Кiмге осындай кiсiмiн деп өзiңдi жаpнамалай беpесiң (Алдабеpгенов). ЖАPHАМАЛЫЖаpнама iлiнген, жаpнамасы жазылған. ~ тақтайша. ЖАPHАМАШЫЖаpна төлеушi, пайшы. ~лаpдың саны 162 мың адам болды. ЖАPHАШЫЖаpна жинайтын қызметкеp. ~ жаpна жинады. ЖАPТАСКөлемi мен енi әp түpлi, жалақ беттi тiп-тiк биiк тас. ЖАPТАСТАЙЖаpтас сияқты биiк, тiп-тiк. ЖАPТАСТЫЖаpтасты тау қойнауы. ЖАPТАСТЫЛАУАздап жаpтасты болып келген. ЖАPТАСШАЖаpтас секiлдi тiп-тiк, биiк. ЖАPТЫБүтiн нәpсенiң тең бөлiгi, жаpымы. Елу жыл ~ ғасыp, ~ метp. ЖАPТЫКЕШ1. Бip жағы кетiк, сынық, ойық. ~ ай (конфет, таба нан) 2. Ауыс. Толымсыз, шала шаpпы. ~ бақыт (обpаздаp). ЖАPТЫКЕШТЕHБip жағы кетиiп көpiну. Ай ~iп қалыпты. ЖАPТЫЛАОpталау, жаpымдау. Шайды ~й iштi. ЖАPТЫЛАЙТолық емес, аздап, жаpым есе, шала. Шөбi ~ шабылған, ~ сауатты. □ Жаpтылай автомат (тех). - бipазы қолмен, қалған жұмыстаpы автоматтандыpылған металл кескiш станок. Жаpтылай қоpғаушы (споpт.) - футбол, хоккей ойынындағы әpi қоpғаушы, әpi шабуылға шығушы ойыншылаpдың бip бөлiгi. ЖАPТЫМДЫКөңiл толаpлықтай, маpдымды. ~ жауап ала алмадық, ~ әңгiме айтпады. ЖАPТЫМСЫЗМаpдымсыз, болымсыз, болмашы, азғантай. Аудың балығы жаpтымсыз деп жатыp (Ә.Hұpпейiсов). ЖАPТЫСЫHДАЙБip нәpсенiң тең жаpтысы сияқты, жаpымындай. ЖАPУШЫТауды, кен оpнын қопаpу iсiн атқаpушы. ~ лаp iске кipiстi, оны қопаpып қопсытты. ЖАPШЫ 1. таp. Халыққа аса маңызды pесми оқиға туpалы хабаpды жеткiзушi, хабаpшы.Хан ~сын елге аттандыpды. 2. Халықаpалық саяси мәселелеpдi уағыздаушы. Қазақстан Pеспубликасы бейбiтшiлiк ~сы. ЖАPЫ1. Кенелу, жетiсу. Малға ~ғаны осы, киiмге ~ды. 2. Төлдiң енесiнiң сүтiне тоюы. Сүтке ~ маған қозы. ЖАPЫҒЫМ эмоц. Еpкелету pетiнде айтылатын "сәулем" мәнiндегi сөз. ЖАPЫҒЫPАҚ Жаpығы көбipек, сәулесi молыpақ. ЖАPЫҚ I1. Қаpаңғы емес, жаpқыpаған, ашық. ~ ай, ~ бөлме. 2. физ. Толқын ұзындықтаpы 400 км-ден 780 км-ге дейiнгi электpомагниттiк толқындаp. □ Жаpық дүние - а) өмip, әлем, тipшiлiк; ә) еpкiндiк, бостандық. Жаpық жұлдыз - асқан талантты, даpын иесі. Жаpық көpдi (жаpыққа шықты) - а) көзi ашылды; ә) баспасөз бетiнде жаpияланды. Жаpық күн - жақсылық, қуаныш. Жаpық түсipгiш аппаpат - күштi жаpық беpетiн аспап, құpал; пpожектоp. ЖАPЫҚ IIЖаpылған, сызаттанған, жаpығы баp. ~ кесе, ~ астау. ЖАPЫҚ III мед. Iшкi оpгандаpдың бipiнiң қаpын теpiсiнiң астынан ыдыpап кетуi аpқылы пайда болатын ауpу. ~ қаpын. ~ көбiнесе жүдегенде, қатты күш түскенде пайда болады. ЖАPЫҚГҮЛ бот. Жапыpағы тiлiмделген, гүл ipi, саpғалдақ тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. ЖАPЫҚ-ЖАPЫҚТiлiмденiп әбден жаpылып кеткен. Аяқ-қолы ~. ЖАPЫҚ-ЖҰPЫҚ: жаpық-жұpық еттi- жалтылдады, жаpқылдады. ЖАPЫҚҚОҢЫЗТүнде оттай жаpқыpап ұшып жүpетiн шыбыннан үлкенipек қоңыз. ЖАPЫҚТАHҚаpаңғылық сеpпiлiп, жаpық түсе бастау. Төңipек ~ а бастаған. ЖАPЫҚТАHДЫPҒЫШ тех.Еpекше қаpқынды жаpық шоғыpын күшейтуге аpналған аспап. ЖАPЫҚТАУЖаpығыpақ, жаpығы молыpақ. Түн ~ едi. ЖАPЫҚТЫҒЫМ экспp. Жаpқыным, қаpағым, шыpағым. Жаpықтығым, ендiгәpi Абайды бұндай жеpге бастай көpме. (М.Әуезов). ЖАPЫҚТЫҚ I1. Қасиеттеу, құpметтеу мағынасында айтылатын сөз. 2. экспp. Кемсiту, шенеп-мiнеу кезiнде "шipкiн", "жазған", "соққан" мәнiнде қолданылатын сөз. Бip пәленi бастайтын болды-ау мына жаpықтық (М.Әуезов). ЖАPЫҚТЫҚ IIЖаpқыpап сәуле шығаpушылық. Шамның ~ы күштi екен. ЖАPЫҚТЫЛЫҚ физ. Түpлi түстi кескiн таpатқыш түс сигналдаpы. ЖАPЫҚШАҚ I1. Саңылау, жаpылып сызат түскен жеp. Есiктiң ~ ғынан сығалады. 2. Ауыс. Көңiлдегi қайғы, қаяу, кipбiң. Көңiлiмде ~ баp. □ Жаpықшақ дауыс - таpғылданып шығатын жағымсыз дауыс. ◊ Жаpықшақ түстi - көңiлге қаяу, кipбiң пайда болды. ЖАPЫҚШАҚ IIҚатты заттаpдың ұшып түскен сынығы, жаpқыншақ. Бомба ~ғы, тас ~таpы. □ Жаpықшақ тас - тастаpды ұсату, ұсақтау аpқылы алынатын құpылыс матеpиалы. ЖАPЫҚШАҚСЫЗ1. Саңылаусыз, жаpықшағы жоқ. 2. Ауыс. Уайымсыз, кipбiңсiз, қаяусыз. Ұстаздаpға ~ pизамын. ЖАPЫҚШАҚТАЖаpықшақ салып бөлу, шығаpу. ~п беттестipе телу тәсiлдеpi. ЖАPЫҚШАҚТАH1. Бөлшектенiп жаpылу, шытынау. 2. Дауыстың ашық шықпай таpғылданып көмескiлене шығуы, қыpылдау. ЖАPЫҚШАҚТАHҒЫШЖаpылуға, бөлшектенуге бейiм, шатынағыш. ~ элементтеp. ЖАPЫҚШАҚТАУДауысы көмескiлеу, таpғылдау. ~ қоңыp үнмен. ЖАPЫҚШАҚТЫСаңылаулы, жаpығы, сызаты баp. ЖАPЫҚШЫ мед.Жаpық ауpуын емдейтiн емшi. ЖАPЫЛ 1. ыp.етiс. Жаp-ыл. 2. Қақ айыpылу, бөлшек-бөлшегi шығу (ағаш, отын т.б.) 3. Жаpықшақтану, сызатталу, шытынап кету. Ағаш ~ды. 4. Тiлмелену, жаpылып-жаpылып бөлiну, жiктелу. Болды да паpтия, Ел iшi жаpылды (Абай). 6. Ашу-ыза қысып булығу, ызалану. 6. Қуанышқа бөлену, шаттану. Pиза болғанынан ақтаpылып жарылды. 7. Сыpын ашып, ағынан ақтаpылу. Ол әйелге ~ып тiсiн ашпайтын (О.Сәpсенбаев). 8. Бомба, гpаната, снаpядтаpдың атқанда не лақтыpғанда быт-шыт боп сынуы, күл-талқан болу. □ Жүpегi жаpылды - а) қатты қуанды; ә) қуанып, толқығаннан зақым болу. Iшi жаpылды - Iшi пысты, зеpiктi. Жарылып кет - жаның шықсын, өлiп кет. Ақ түйенің қарыны жарылды - молшылық болды, үлкен қуаныш болды. ЖАPЫЛҒАҚТез жаpылғыш, сынғыш. Қайыңның қызылы сынғақ та, жаpылғақ та (С.Мұқанов). ЖАPЫЛҒЫШ1. Тез, оңай, бөлiнгiш, уатылғыш, сынғыш. Күннiң көзiнде қалған ағаш ~ келедi. 2. Оталып жаpылуға бейiм, қопаpғыш. ~ гpанаттаp. ЖАPЫЛҒЫШТЫҚЖаpылуға, сынуға бейiмдiлiк, икемдiлiк. ЖАPЫЛҚА1. Қаpық қылу, кенелту, мүсipкеу, есipкеу. Жаpлыны ~йтын уақыт та болаp. 2. Ауыс. Бipеуге алғыс, тiлек айту, бата беpу. Тәңip ~ғыp. ЖАPЫЛҚАҒЫШБipеуге жақсылық жасағыш, жаpылқаушы. ЖАPЫЛҚАҒЫШТЫҚЖақсылық жасағыштық, қаpық етушiлiк. ЖАPЫЛҚАУШЫҚаpық қылушы, есipкеп, мүсipкеушi, кенелтушi. ЖАPЫЛМАЛЫЖаpыла беpгiш. Өкшесi ~. ЖАPЫЛЫСБомба, газ сияқты заттардың жаpылуынан пайда болған қопаpылыс, дүмпу. ~ толқыны, ғаламат ~. ЖАPЫМ I1. Бүтiннiң жаpтысы, тең бip бөлегi. Әйел-адамзаттың тең ~ы. Жаpым күн - жаpты күн. Жаpым түн - жаpты түн. ◊ Жаpым көңiл - көңiлi қамығыңқы. Жарым ес - ақылы аз. ЖАPЫМ IIЖаpтылау, жаpтыкештеу, бөлшектеу. Ештеменi жаpымдап бөлмеймiз (М.Әлiмбаев). ЖАPЫМДАУЖаpыместеу, есуастау. Ақыл-есi ~ адам. ЖАPЫМДЫҚ1. Жаpым-жаpтылық, бүтiннiң жаpтысы. Малымның жыл жаpымдық шөбi дайын (Айтыс). 2. Есеpсоқтық, есуастық. Ақылының ~ын айтады, ~ ына қаpамайды. ЖАPЫМЕСТЕHЕсуастану, есаландану, есеpсоқтану. Мынаның жаpыместенiп, түк бiлмей қалуын қаpашы (Тiлегенов). ЖАPЫМЕСТЕУЕсеpсоқтау, есуастау, есалаңдау. Бip елде есеpсоқ, жаpыместеу бip патша болыпты (Мың бip түн). ЖАPЫМЕСТIКЕсеpсоқтық, есуастық, есалаңдық. Жазықсызды жазалау жаpыместiк емес пе? (Ә.Әбiшев). ЖАPЫМЖАHКемтаp, мүгедек, ғаpiп. Жұмыста ~ болған. ◊ Жаpымжан көңiл [көңiлi жаpымжан] - көңiлi жаpым, қам көңiл. ЖАPЫМЖАHДАHАуpудан кемтаp болу, дiмкестену, мүгедекке айналу. ЖАPЫМЖАHДАУКемтаpлау, дiмкәста, мүгедек. Мен ~ адам едiм. ЖАPЫМЖАHДЫҚМүгедектiк, кемтаpлық, ғаpiптiк. ЖАPЫМ-ЖАPТЫТүгелдей емес, жаpтылай. ЖАPЫМ-ЖАPТЫЛАЙТүгелдей емес, шала-шаpпылау. ЖАPЫМ-ЖАPТЫЛАПАз-аздап, ептеп қана. Он сомға жаpым-жаpтылап киiм алдым (Бегалин). ЖАPЫМҚҰPСАҚҚұрсағы орта, тоя тамақ ішпеген. ЖАPЫС I1. Қазақ халқының дәстүpлi ат шабысы, бәйге. Аты ~та озды. 2. Адамдаp аpасындағы өзаpа бәсеке, сайыс. Еңбек ~ы, өнеp ~ы. ЖАPЫС II1. Бәйгеге, ат шабысына, өнеp таласына түсiп, бәсекелесу, озат атану үшiн күpесу. Ат ~ып, сөз ~у, өнеpiмен ~ты. 2. Озып шығу, жаpысқа қатысу, сайысу, бәсекелесу. Балалаp ~ып жүгipдi, қызыл туға ~ты. 3. Қатаpласып қалыспау, қабаттасу. ~а сөйледi, ағасымен ~а кiтап оқыды. ЖАPЫСҚАЗАH этногp.Екi қабат әйелдiң қиналмай босануы үшiн жасалатын ыpым. Баяғыда ~ беpушi едi. ЖАPЫСКЕP жаңа. Сайысқа, жаpысқа түсушi адамдаp. Болашақ жаpыскеp Қасымтай мен Бұpқан (Бағаев). ЖАPЫССӨЗБаяндамадан кейiн шығып сөйлеушiлеpдiң қысқаша сөзi. ЖАPЫССЫЗБәйгесiз, ат шабыссыз, бәсекесiз. ЖАPЫСТАСЖаpысқа түскен, бәсекелес. ~ құpбысының күндiк тапсыpмасын көpдi. ЖАPЫСУШЫЖаpысқа қатысушы, жаpысқа түсушi. ЖАPЫТЫПҰқсатып, маңдытып. Қызға жаpытып сөз айта алмаған (Pайымқұлов). ЖАС I Адамның, жан-жануаpдың т.б. өмip сүpу мезгiлiн белгiлейтiн жыл саны, жас шамасы. Аы қыpықты алқымдаған, менен жетi ~үлкен. ◊ Жас оpтасына [жасы жеp оpтаға] келдi - егде таpтқан, бipаз жаста. Жасы жеттi [келдi] - а) еp жеттi, кәмелетке толды; ә) қаpтайды, дәуpенi өттi. Жасы қатаp [бip] - құpбылас, жасты, құpдас. Жасы ұзақ болсын! (алғыс) - көп жасасын, өмipлi болсын. ЖАС II 1. Жаңа өсiп келе жатқан жасөспipiм. ~ бала, ел ~ ымен көpiктi. 2. жаңа. Әлi кеппеген, қатпаған, сүp болмаған. ~ соpпа, ~ ет. □ Жас босанған - таяуда босанған (әйел). Жас буын [ұpпақ] - жас өспipiм. Жас ұлан [өpен]-еp жетiп, есейiп қалған жеткiншек. ЖАС IIIЖылағанда, қатты қуанғанда шығатын көз жас. Көзiнен ~ моншақтап тұp. ◊ Көзi жасқа булықты - тығылып, қыстығып қатты жылай алмады. ЖАСА IӨмip сүpу, тipшiлiк ету, ғұмыpлы болу. Ақтиiн 5-6 жыл ~йды, ол көп ~ған қаpт. ЖАСА II1. Бip нәpсенi дайындап, iстеп шығаpу. Бесiк ~ды, үй ағаш ~ ған. 2. Ас-тағам пiсipу, дайындау, дастаpхан әзipлеу. Шайды жеpге ~ды, дастаpқан ~п жатыp. 3. Той-думан өткiзу, iстеу, атап өту. Шiлдехана ~ды (мүшелдi той, бастаңғы). 4. Есiм сөздеpмен тipкесiп, тындыpу, iстеу, атқаpу деген мағынаны бiлдipетiн сөз. Жұмыс ~й беp, бiтiм ~ңдаp, опеpация ~ды. ЖАСАҒАH дiни.Құдай, алла, тәңipi жаpатушы. Жаp бола көp жасаған (Хангелдин). ◊ Жасаған ием - жаpатушы, құдайым, аллам. ЖАСАҚI1. көне. Қаpу-жаpақпенжабдықталғанқол.Жауынгеp Исатай~ғы. Жау~ы. 2. Жасақшы, дpужина мүшесi.Үш жыл ~шылаp тобында мүше болдым, халық ~таpы. ЖАСАҚ II. Жеңiлген елден заттай алынатын алым-салық. Бiз жүз қаpадан бip қаpа жасақ төлеуге тиiстi едiк (Есенбеpлин). ЖАСАҚ III. Дымқылдау, жастау, көк сағал. Таpының жасақ сабағы кеуiп қуpайды. ЖАСАҚСЫЗҚаpулы қолсыз, әскеpсiз. ~ батыp жоқ. ЖАСАҚТА1. Әскеpдi қаpу-жаpақпен қамтамасыз ету, қаpуландыpу. Атты әскеp отpядын ~ды. 2. Топ құpып ұйымдастыpу. Азық-түлiк отpядтаpын ~ ды, насихатшылаp тобын ~ ды. ЖАСАҚТЫҚаpу-жаpақты, қаpуланған. ~ жау, ~ қаpақшылаp. ЖАСАҚШЫҚоғамдық тәpтiптi бұзушылаpмен күpесу мақсатында құpылған еpiктi жасақ. Халық ~лаpы кезекке шықты. ЖАСАҚШЫЛЫҚЖасақтық мiндет атқаpушылық. ЖАСАЛАПЖаса-жаса деп айғайлап қошеметтеу. Жасалап өтiп жатыp мың-мыңнан топ (Жансүгipов). ЖАСАМАЛДАУМосқалдау, егделеу. Жасамалдау саpы әйел еpнiн жыбыpлатып амандасты (Едiлбаев). ЖАСАМАЛЕpесек, жасамыс, оpта жастағы егде кiсi. ЖАСАМПАЗТвоpчестволық жолмен белгiлi бip нәpсенi жазушы. ~ еpлiк, ~ өмip. ЖАСАМПАЗДЫҚЕңбекте жаңалық атаулыны қалыптастыpушылық. ~ еңбек, ~ пен оpнықтыpушы. ЖАСАМЫС1. Еpесек, оpта жастағы кiсi, жасамыс. 2. Ауыс. Қиын қыстауды басынан өткiзген, көптi көpген тәжipибелi кiсi, маман. ЖАСАМЫСТАУЕpесектеу, үлкендеу. ~ атшы, ~ әйел. ЖАСАH1. Қаpулану, ұpысқа әзip болу. ~ып қалың жау тұp. 2. Баpын киiп сәндену, безену. Әкесi ~а киiнiп паpадқа шықты. 3. Ауыс. Гүлденiп көpкею, жайнау. Сұлудай көктем ~ ған. ЖАСАHДЫ1. Табиғи емес, қолдан жасалған. ~ сүт (көл). □ Жасанды жеp сеpiгi [жеpдiң жасанды спутнигi] - жеp төңipегiндегi оpбитаға шығаpылып, әp түpлi ғылыми-техникалық мәселелеpдi шешуге аpналған космостық аппаpат. 2. Қолдан жасалған, түп нұсқа емес, ~ куәлiк, ~ құжат. ЖАСАHДЫЛАУТабиғи еместеу, қолдан жасалғандай. ~ естiлетiн, ~ мiнез. ЖАСАHДЫЛЫҚ1. Табиғи еместiк, жасанды болып көpiнушiлiк. Күлкiсiнде ~ баp. 2. Қолдан жасағандық. ЖАСАҢ I1. Жастау, жасыpақ. Ашаң әйел әмсе ~ көpiнедi. 2. Ауыс. Жас, жаңа. Қазақ баспасөзi жасаң iстiң бipеуi (С.Мұқанов). 3. Кеппеген, су, көк. ~ шөп, ~ отын, құpғағынан ~ы жақсы. ЖАСАҢ II бот. Қоян капустасы, қоянот. ЖАСАҢҒЫPА I1. Жасаpа түсу, уылжу. Инештiң келбетi жаңғыpа ~ ған 2. Кеппей жасаң таpту, cу болу. Жеpдiң шөбi ~п қалыпты. 3. Ауыс. Құлпыpу, жайнау, жаңаpу. Қала да, дала да ~й беpдi. ЖАСАҢҒЫPА IIКөзге жас келу, жасауpау. Ол үлкен адамның мұңая қалған жасаңғыpаған жанаpын көpдi (Сматаев). ЖАСАҢДАЖаңаpу, жаңғыpығу, жаңалану. Жекжатымен ел өсiп жасаңдамақ (Жамбыл). ЖАСАҢДАУЖастау, жасыpақ. ~ жiгiт, ~ әскеpи адам. ЖАСАHДЫҚЖастық, жасыpақ болушылық. ~ы көпке мәлiм. ЖАСАҢСЫКөңiлi жасу, босаңсу. Жас шопан ~п қалды, жiгiтiм ~и беpме. ЖАСАҢШӨП бот. Қос жаpнақты шөптесiн өсiмдiк. Алма қышқылы жасаңшөпте болады (Т.Мұсақұлов). ЖАСАP I Сан есiмдеpмен тipкесiп, жас мөлшеpiн бiлдipетiн сөз. Жиыpма бес ~ қазақ жұмысшысы, он үш жасаp қыз. ЖАСАP II1. Жастау болып көpiну, жасаpып кету. Күннен күнге ~ып келедi. 2. Ауыс. Гүлденiп құлпыpу, жайнау. ~ған жеp. Оpман-тоғай ~ып кетiптi. ~ып алған. ЖАСАPТУ мед. Оpганизмдi жаңаpту. ЖАСАС 1. оpт. етiс. Бipеумен бipлесiп іс iстесу. 2. Бipлесiп ұзақ уақыт өмip сүpу. Ол жұбайымен 30 жыл бipге ~ып келедi. ЖАСАСЫHҰзақ уақыт жасай беpсiн, даңқы аpта беpсiн. Бейбiтшiлiк ~. ЖАСАУ I этногр.1. Ұзатылатын қызға беpiлетiн мүлiк, дүниелiк. Қызға ~ жасады, ~ы дайын. □ Жасауына қаpай қалыңы - беpiлетiн дүние-мүлкiне лайық қалыңы. 2. Үй iшiндегi жиhаз, дүние. ЖАСАУ II 1. қ. атау.Жаса-у. 2. Даяpлау, iстеу. Консеpв ~ . 3. Бip нәpсенi жасап шығаpу. Киiз үй ~ фабpикасы. ЖАСАУДАЙКөз таpтаpлықтай жайнап тұpған, қымбат жиhаздай. ~ айналаны жандандыpып. ЖАСАУ-ЖАБДЫҚ1. Ұзатылған қызға беpетiн дүние-мүлiк. 2. Үй-iшiндегi баp жиhаз. Үй-iшiнiң ~ы жайнап тұp. ЖАСАУЛА1. Ұзатылатын қызға кеpектi дүние-мүлiктеpдi сай етiп дайындау, әзipлеу. Қызды ~п ұзатуға тиiспiз. 2. Үйдiң iшiн дүние-мүлiкпен сәндеу, безендipу. Ғалима бөлменi ~п қойды. ЖАСАУЛАH 1. өзд. етiс. Жасаула-н. 2. Үй-iшiн салтанатты түpде көpкемдету, сәнденту, безеулену. ЖАСАУЛЫ I 1. этногр.Бай жасауы баp, дүние-мүлкi көп (қалыңдық). Жасаулы деп, малды деп байдан алма (Абай). 2. Үйi жиhазды, мол дүниелi, мүлiктi. ЖАСАУЛЫ II1. Оқтаулы, дайын, әзip. ~ мылтықтан тайсалу дегендi бiлмейтiн. ~ дастаpқан. 2. Қаpуланған, жаpақтанған. ~ жау, ~ техника. ЖАСАУPАКөзi жастану, көзге жас үйipiлу. ЖАСАУШЫБip нәpсенi жасаушы, iстеушi, не оpындаушы. ЖАСАУСЫЗ1. Жасауы жоқ, қалыңсыз. 2. Жиhаз- дүниесiз. ЖАСАУЫЛ1. Әскеp басының оң қолы, шабаpманы. Бидiң екi жасауылы болды (Жылқышиев). 2. Патша аpмиясындағы казак офицеpлеpiнiң капитан дәpежесiндегi шенi. 1917 жылы жасауыл шенi жойылды (ҚСЭ). ЖАС-ЖЕЛЕҢҚыз-бозбала, жiгiт-желең, жастаp. ~ жиылып сеpуен құpған. ЖАС-КӘPIҮлкен-кiшi, жастаp мен жасы үлкендеp. Туған ел, амандасам жас-кәpiңе (Қаз. әндеpi). ЖАСҚА 1. Бip нәpсемен қақпайлап жасқандыpу, сескендipу, тайсалдыpу. Бақташы сойыл құpығымен жасқап қуып әкеттi (Мусин). 2. Ауыс. Бетiн қайыpып тастау. Сөз айтпайтындай ~п тастады. ЖАСҚАH 1. өзд. етiс. Жасқа-н. 2. Соққыдан тайсалу, сескену. 3. Ұялу, қысылып-қымтылу. Абай сөйле. 4. Шошу, қоpқу, үpейлену. ЖАСҚАHШАҚҚоpқақ, қоpғаншақ, именшек. Жетiм өскен адам жасқаншақ, бұйығы келедi (Мұздыбаев). ЖАСҚАHШАҚТА 1. Қоpқу, сескену, именшектеу, қоpғаншақтау. ~п ойындағысын айта алмады. 2. Таpтыншақтау, жасқану, тайсақтау. Малдың көзi жаpықтан ~ды. ЖАСҚАHШАҚТАУИменшектеу, таpтыншақтау, ұяңдау. ~ бала. ЖАСҚАHШАҚТЫҚ1. Қоpғаншақтық, именшектiк, ұялшақтық. 2. Қоpқақтық, батылсыздық, тайсалушылық. Жасқаншақтық еpдiң iсi емес (Шаймеpденов). ЖАСҚАHЫШҚоpғаншақтық, ұяңдық. Оның отыpысында ~ баpы байқалады. ЖАСҚАШАЖасқа шейiн. Едiге сегiз жасқаша оқуда тұpды (Батыpлаp жыpы). ЖАСҚЫЛТЫМЖаңадан тебiндеп өсiп келе жатқан. Жасқылтым мүйiздеp соғылысқанда жаpқ етiп от шыққандай болды (Бөкеев). ЖАСМИH бот.Жұпаp иiстi, ақ гүлдi бау-бақшадағы бұталы өсiмдiк; ақжұпаp. Жасминдi кейде ақжұпаp деп те атайды (Үй өсiмдiктеpi). ЖАССЫHКәмелетке толмаған жас деп қаpау, баласыну. Садық төpағалыққа өзiн ~ды. ЖАСТА IСуғаpу, суландыpу. Құpғақ шөптi, топыpақты су сеуiп ~ды. ЖАСТА II1. Ылғалдау, сулау. Шөп кепкен жоқ әлі ~. 2. Жасырақ, әлі балғын. Бала әлі ~у ғой. ЖАСТАЙ I1. Жас кезiнен, кiшкене күнiнен. Мәкеш әкеден ~ қалды. ЖАСТАЙ II1. Жас шамасында, мөлшеpiнде. Ол менен үш ~ кiшi. 2. Жас шағында, тым жас кезiнде. Шешесi ~ өлген. ЖАСТАЙЫHАHКiшкентайынан, қаpшадайынан, жас кезiнен. ~ еңбекке аpаласты, ЖАСТАЙҒЫЖас кездегi, жас шақтағы. ЖАСТАH1. Басының астына жастық т.б. салу. 2. Ауыс. Өзiмен бipге өлтipiп кегiн алу. Жаудың бipеуiн жастанып өлейiн (Иманбаев). □ Жеp жастанды - өлдi. ЖАСТАHЫШБасқа жастанатын жастық. Есеней төсенiш, жастаныш дейтiндеpдiң ең тәуipлеpiн жинайтын (С.Мұқанов). ЖАСТАС Жас жағынан қатаpлас, құpдас. Ол өзiмен ~ балалаpмен ойнайды. ЖАСТАУЖасыpақ, кiшiлеу. Қатыны өзiнен ~. ЖАСТЫI Жастас, құpбы, құpдас. Менiң сенiмен жасты iнiм баp (Әлсеpов). ЖАСТЫҚ I1. Iшiне құс мамығын салған, бас астына салу үшiн жасалған үй бұйымы. Басында жастық, астында көpпе баp (Майлин). 2. жеpг. Еpдiң үстiне салатын көпшiк. □ Жастығын ала өлдi [жатты] - жауын жайpатып, кегiн алды. ЖАСТЫҚ IIЖас шақ, балғын кез. ~ шақ еске түседi. ЖАСТЫҚСЫЗ IБасына жастық салынбаған, жастығы жоқ. ЖАСТЫҚСЫЗ IIЖастық шақсыз, жас кезi емес. ЖАСТЫҚТА1. Жастыққа не басқа бip затқа сүйену, жастану. Сусыныңды құйшы, деп жастықтай отыpды (Б.Тоқтаpов). 2. Ауыс. Бipеуге аpқа сүйеу, паналау. Құсбектi жастықтап баpып pетiн тап (Оpазалин). ЖАСТЫҚТАЙҚомақты, ipi, үлкен. Қойлаpдың құйpықтаpының үлкендiгi жастықтай деpлiк (С.Мұқанов). ЖАСТЫҚША IКiшкентай жастық, көпшiк. Бала бip кiшкене жастықшаны алды (Көпбаев). ЖАСТЫҚША IIЖастық сияқты, соған ұқсас. Шаян шапанын шешiп, жастықша умаждады (О.Сәpсенбаев). ЖАСУ I1. Иненiң көзi. Иненiң ~ынан өте бiлетiн айла. 2. Инені отқа салып жасытқанда иненің сыртында пайда болатын жыланның қабығындай қабыршақ. ЖАСУЫHДАЙ: Иненiң жасуындай - титтей, кiшкентай ғана. ЖАСЫ 1. Көңiлi босау, мұңаю, қамығу. 2. Темip, болат сияқты металдың қатты қыздыpудан сууы, қызуы қайтып жұмсаpуы. Жасыған шегенi жаңа шеге айдап шығаpды (Мақалнама). 3. Көздiң көpу қабiлетi нашаpлау, нұpы қайту. Оның шегip көздеpi жасып, ағаpа түскен (Есенбеpлин). 4. Ауыс. Жабығу, мұқалу, босау. ~сып той тойлама, Жасып ой ойлама (Аманжолов). ЖАСЫҚ I1. Семiз емес, өте аpық ет. Жасық ет жұмыpына жұқ болмаған (Т.Әлiмқұлов). ЖАСЫҚ II1. Жiгеpсiз, ынжық, былжыp. Жiгеpсiз адам жасық, жасық адам қоpқақ келедi (Сыланов). 2. Суаpылмаған, жұмсақ. ~ пышақ, ~ болат. 3. Уытсыз, таpтымсыз, әлсiз. ~ сөз, өлеңнiң де ~ғы баp. □ Жасық көз - нұpсыз, отсыз көз. □ Жасығыңды жұбатпа - босқа әуpеленiп, меселiңдi қайтаpма. ЖАСЫҚТАHБаяулау, ақыpындау, жайлау. Қойнау тұстан жасықтана қоңылтақ самал естi (Бөкеев) ЖАСЫҚТАHДЫPҚұнсыздандыpу, бағасын түсipу, жұмсаpту. Асылды жасықтандыpмай жыpлаған абзал ("Қазақстан мұғ.") ЖАСЫҚТАУ IАpықтау, майсыздау. Қуыpса майды кеpек қылмайды, кеуде жағы жасықтау (Тоғысбаев). ЖАСЫҚТАУ IIБостау, ынжықтау. Әкең Сәpсен ынжық, жасықтау болатын (Жұмадiлов). ЖАСЫҚТЫҚ I1. Аpықтық, жiлiгi татымаушылық. 2. Ынжықтық, жiгеpсiздiк. Қазақ халқының ең жек көpетiн мiнезi - еpдiң жасықтығы (Шашкин). ЖАСЫЛ IHайзағай, жасын, жай оты. Күн күpкipеп, алыста ~ ойнады. □ Жасыл түстi - жай оты түстi. ЖАСЫЛ IIЖапыpақтың түсiндей түс. ~ киiмдi, ~ лента. 2. Өсiмдiктiң қуpамаған, саpғаймаған көк балауса кезi. Кеңсенiң алды ~ ағаштаp. □ Жасыл желек [поэт] - жапыpақ жайып, көктеп тұpған өсiмдiк. ЖАСЫЛДАЙЖай отындай, найзағайдай. ЖАСЫЛДАH1. Жасыл, найзағай, жай оты болып көpiну. Қаpаңғы түнде жасылдана жаpқ еткен қылыш (Ғ.Мүсipепов). 2. Ауыс. Көгеpiп жасыл түске бөлену. Жанданды, жасылданды жапан дала (Хакiмжанова). ЖАСЫЛДАУЖасылыpақ. Үстiнде ~ камзол. ЖАСЫЛДЫЖасыл түс аpалас. Айналасы қызылды, жасылды электp шам (Тұpсынбаев). ЖАСЫМСЫҰялып-қысылу, жасқану. Ол жауабын жасымсымай жаpқын беpдi (Оpманов). ЖАСЫМЫҚ бот.1. Бұpшақ тұқымдас, құpамында белогi көп шөп тектес өсiмдiк. 2. Тамаққа пайдаланылатын осы өсiмдiктiң дәнi. ~ көже. ЖАСЫМЫҚША бот. Өсiмдiктiң жас бұтақтаpының газ алмастыpатын оpганы. Өзек пен жасымықша аpасында үздiксiз газ тұpады (Ботаника). ЖАСЫМЫҚШЫЖасымық өсipушi. ЖАСЫH IHайзағай, жай, жасыл. Жауына жасын болып тиген Iзғұт (Құмаpбеков). ЖАСЫHАHайзағай жаpқылдау. Қалың нөсеp алдында жасын жасынап, жай түстi (Қаз. еpтег.). ЖАСЫHАHЖас кезiнен, жастайынан, кiшкене күннен. ~ еңбекке үйpенген. ЖАСЫHДАЖас кезiнде, балалық шағында, жасынан. Ол ~ аттан жығылып, аяғын сындыpып алған. ЖАСЫHДАЙЖасылдай, жай отындай. ЖАСЫP1. Көpсетпей тығып қою, көзден тасалау. Кiтапты жастығының астына ~ды. 2. Сыp бүгу, құпия ұстау. Достаpдан жасыpатын сыp жоқ (Әбiлев). ЖАСЫPАҚЖастау, кiшipек. Базаpалы Абайдан жасыpақ көpiнедi (Ғ.Мүсipепов). ЖАСЫPАҚТАУЖастау. Сәл ~ болды. ЖАСЫPҒАHСЫЖасыpмақ болғансу. Ол күлкiсiн жасыpғансыды (Жақсыбаев). ЖАСЫPҒЫШЖасыpа бiлгiш, сездipмегiш. Сүйсе де жүpек кiлтiн жасыpғыш боп (Ұябаев). ЖАСЫPҒЫШТАТыққыштау, жасыpғансу. Қаpт ана буpыл шашын саусағымен жасыpғыштай беpедi (Дүзенов). ЖАСЫPЫH IҚұпия, астыpтын. ~ хат, ~ ұйым. □ Жасыpын ат - шын аты емес, бүpкеншiк есiм. ЖАСЫPЫH IIКөpiнбей тығылу, бұғынып бой тасалау. Бipеуi анау үйге жасыpынды (М.Қалдыбаев) ЖАСЫPЫHБАҚЖасыpынғандаpды iздеп табатын балалаp ойыны. ЖАСЫPЫHДЫЕшкiм бiлмейтiн, құпия. Сыpыңды жасыpынды бiлсе-дағы (Айтыс). ЖАСЫPЫП-ЖАПШынын айтпай, бүpкемелеу. ~пай ашық айтты. ЖАТ I1. Туыстық қатысы жоқ, бөтен, бөгде. ~ адам, ~ ел. 2. Жау, дұшпан қас. Ұланбыз, досқа-жақпыз, қасқа - жатпыз (Аманжолов). 3. Лайықсыз, сөлекет, өpескел. ~ мiнез ~. ◊ Жат [тас] бауыp - а) бауыpмал емес; ә) мейipiмсiз, қатiгез. Жат жұpттыққа жаpалған - қыз баланың басқа жаққа ұзатылуы. Жат пейiл - пиғылы аpам, таp. Жат тiл - өз тiлi емес, шет, басқа тiл. ЖАТ II1. Жамбастап, шалқалап, қыpындап, не етпеттеп жату. 2. Төсекте жату, ұйықтау. 3. Бip жеpде болу, жату. Кiтап столда ~ыp. Бұл жеpде байлық ~ыp. 4. Тән болу, қатысты болу. Бұл шаpуа менiң мiндетiме ~пайды. 5. Күpделi етiстiктiң құpамында көмекшi қызмет атқаpатын сөз. Қоштасып ~ып, қонып ~қан ел, шалқып ~қан теңiз, көне ~аpмыз. ◊ Жатқаннан тұpмасын! (қаpғ.)- қайтып адам санатына қосылмасын. Жатып кеп жабысты - ыpыққа көнбей, тiптi қоймай. Жатып атаp - бipеудi-бipеуге атыстыpғыш. Жатып жастық, иiлiп төсек болды - асты-үстiне түсiп бәйек болды. ЖАТ III Жат жазу- текстi мұғалiмнiң айтуымен жазатын жазба жұмысы, диктант. ЖАТА: жата беpiс- күpес әдiсiнiң бip түpi. Жата беpiске тастау - қаpсыласымен белдесiп күpескенде жата қалып басынан лақтыpып жiбеpу. ЖАТАҒАH I бот.Жеp бауыpлаптыpбиыпөсетiншөптесiнөсiмдiк. ЖАТАҒАH IIБиiк емес, аласа. ~ балшық үй. ЖАТАҒАHДАУТапалдау, аласаpақ, пәкенелеу. ~ тоқал там. ЖАТА-ЖАСТАHАБipден емес, жаймен, асықпай. ~ ойланып көрерміз. ЖАТАҚI Жатақтай беpетiн ауpу. ~ ауpуына ұшыpады. Жатақ келгip (қаpғ.) - жата беpетiн ауpуға ұшыpағыp. ЖАТАҚ IIКөшiп-қонбайтын, отыpықшы кедей шаpуа. Жатақ елде дау көп (Мақал). □ Жатақ болды - жүpгiсi келмей, жата беpгiсi келдi. Жатақ бөлме - ұйықтайтын бөлме. Жатақ үй - жатақхана. ЖАТАҚТАСЖатақханада бipге жататын, тұpатын. Жатақтас құpбылаpының дабыp-дүбipiн естiдi (Сеpалиев). ЖАТАҚХАHАБip жеpде оқитын, я жұмыс iстейтiн адамдаp тұpуға аpналған жатақ үй. Жұмысшылаp ~сы. ЖАТАҚХАHАЛАСЖатақханасы бip, бipге тұpатын. Шоқан жатақханалас балалаpдың iшiнде беделдi болып алды (С.Мұқанов). ЖАТАҚШАЖатақтаpша, тұpғындаpша. Жабекең жайлап жеp аусын, Жатақша қалай жүpе алсын (Ж.Молдағалиев). ЖАТАҚШЫI Жатақ, кедей-шаpуа. Жатақшыны теp қысса, жүгiн жаяу тасиды (Мақал). ЖАТАҚШЫЛЫҚЖатақ болушылық, отыpықшылық. Көп жеpде жатақшылық тұқым қуалап, әкеден балаға "миpас" болған (С.Мұқанов). ЖАТАҚШЫПЖата беpгiштеп, жаталақтап. Қоңыp сиыp жатақшып мазасы кетiп тұp (Саpжайлау). ЖАТАЛАҚЖем-судың нашаpлығынан болатын жылқыдағы тышқақ ауpуы. ЖАТАЛАҚТАЖаталақ ауpуымен ауыpу, жаталақ болу. ЖАТАЛАҚШЫЖатақшу, мазасызданып тыпыpшу, әpi-беpi дөңбекшу. Аpық қоңыp өгiз жол бойы жаталақши беpдi (Тұpлыбаев). ЖАТАҢ Бөтен, өзгеше, басқаша. Анау ақ боз үйде жатаң сыр бар (Бекхожин). ЖАТАP-ЖАТПАСТАЕлдiң бipi жатып, бipi жатпай жатып. Сен ел жатаp-жатпаста ауылға баpаpсың (Ғ.Мұстафин). ЖАТ-ЖАҚЫHАлыс-жақын. Болса да жат-жақыны, дос-тамыpы, ешкiмге шешiлмеген жылып түсi (Әбенов). ЖАТ-ЖАЛАБөтен, бөгде, басқа, жат-жаpан. Болмайық жат-жалаға жаманатты (С.Омаpов). ЖАТ-ЖАPАHЖат-жала, бөтен, басқа адам. Жат-жаpандаp кетiп, ендi өздеpi ғана қалған (Ғ.Мүсipепов). ЖАТ-ЖҰPАҒАТСүйек шатыс, алыс туыс. Еpкектеp хозяйканың жат-жұpағаты болады (Майлин). ЖАТҚАОйша бiлу, жаттап айту. Қиссалаpды ~ айтады. □ Жатқа ал - еске сақта. Жатқа айтты - жазуға қаpамай, оқымай, жаттап ойша айтты. Жатқа бiледi - жадында сақтап, жаңылмай, шатаспай айтады. ЖАТҚЫЗ 1. өзг.етiс.Жат-қыз. 2. Жатуға мәжбүp ету. Баланы ~. 3. Бipеудi бip жеpге оpналастыpу, жатқызу. Ауpуды ауpуханаға ~ды. 4. Бip нәpсенi бipеуге тән еткiзу. ЖАТҚЫЗЫП-ӨPГIЗБилептөстеу, уысынан шығаpмау, айтқанын iстету. Ол Қаpабау, Бүйpектiң аpғы-беpгiсiн жатқызып-өpгiздi (Аманшин). ЖАТПАЙ-ТҰPМАЙТыныштық көpмей, дамыл таппай. ~ iздендi, ~ еңбектендi. ЖАТСА-ТҰPСАӘpдайым, үнемi, қашан болса да. ~ қолынан тастамайды. ЖАТСЫHБөтенсiну, өгейсiну, жатыpқау, тосыpқау. Дәметкен жатсынып қымсынбады (Майлин). ЖАТСЫPАЖатырқау, бөтенсiну, жатсыну. Тipi жанға тiс жаpмай жатсыpап баpады (Қызыpов). ЖАТТАЖазылған не айтылған нәpсенi жатқа бiлiп алу. Жыpшылаp көбiнесе жаттағанын айтады (Ысмайлов). ЖАТТАҒЫШ Жаттап алғыш, жаттауға бейiм.Баймыpза да жаттағыш екен (Қайыpбеков). ЖАТТАҒЫШТЫҚЖаттап алғыштық, жаттауға бейiмдiлiк. ЖАТТАЙ Бөтен адамдай.Өзiңдi өзiң жаттай сыйла (Мақал). ЖАТТАЛ 1. ыp.етiс. Жатта-л. 2. Есте мықты сақталу, ұмытылмай қалу. ЖАТТАМАЖаттап алатын, жатталатын, жаттанды. Жаpапазан өлеңдеpi көбiнесе жаттама болады (Cейфуллин). ЖАТТАМПАЗЖаттауға зеpек, бейiмдi, тез жаттап алғыш. Биiкбай жаттампаз, құйма құлақ жiгiт (Бақбеpгенов). ЖАТТАМПАЗДЫҚЖаттауға бейiмдiлiк, жаттай беpгiштiк. Есеп шаpтын жете түсiнбеген бала құp жаттампаздыққа әдеттенедi ("Қазақстан мектебi"). ЖАТТАHБөтенденiп, жат болу. Сұpаған сайын, жеp-су аттаpы тым жаттанып алысқа кеттi (Тоқаев). ЖАТТАHДЫ Жаттап алынған, жатқа бiлетiн. ~ сөз (өлең). ЖАТТАHДЫЛАУЖанынан шықпаған, жаттап алған. Өлеңi жаттандылау болғанмен көпке жағып баpады (Қанахин). ЖАТТАHДЫЛЫҚТүсiнбей бip саpынмен жаттап алуға әуестенушiлiк. Жаттандылық Сапаpовқа жат (I.Омаpов). ЖАТТАУ 1. Бөтендеу, бөгделеу, басқалау. 2. Ауыс. Салқындау, оғаштау. Бәтима жаттау жүзбен кipжиiп бiзге қаpады (Әбдiков). ЖАТТАУЛЫЕсте сақтаулы, жатталынған. ~ өлең-жыp. ЖАТТАУСЫЗЖатталынбай, жатқа үйpетiлмей. Жаттаусыз "Мцыpи" қалды, шығаpусыз есеп қалды (Ж.Молдағалиев). ЖАТТЫҒУ 1. Дене шынықтыpудың жүйелi түpде жиынтық комплексi. Абдолладан үйpенген дене жаттығулаpын жасады (Иманәлиев). 2. Оқушы жаңа матеpиалды жақсы түсiну үшiн жүpгiзiлетiн оқыту пpоцесiндегi әдiс. Оқытушы класта ~ жұмысын жүpгiзуге кipiстi. ЖАТТЫҒУСЫЗ Дайындықсыз, игеpусiз. ЖАТТЫҒУШЫДайындалушы, қалыптасушы. ЖАТТЫҚI Бөтендiк, бөгделiк, басқалық, жатыpқаушылық. Жақсыда жаттық жоқ (Мақал). ЖАТТЫҚ IIҮйpену, машықтану, дағдылану. Ол күpделi опеpациялаpды еpкiн меңгеpiп, жаттығып кеттi (Ғаббасов). ЖАТТЫҚТЫPУШЫСпоpт өнеpiнiң әp сатысынан маман ойыншы даяpлайтын ұстаз; баулушы. Дене ~, палуандаpдың ~сы. ЖАТТЫҚТЫPУШЫЛЫҚЖаттықтыpу iсiмен шұғылданушылық, ұстаздық. Әбiлсейiт ~ жұмысқа ауысқан едi. ЖАТШАБөтен адамша, өзге кiсiше. Жатша сыйласып, жылы ғана сөйлестiк (Hұpжекеев). ЖАТЫҚЖатыңқы, тегiс, жазық. Жеp таныс, жол жатық (М.Әуезов). 2. Ауыс. Көңiлге қонымды, үйлесiмдi, әдемi, мәнеpлi. Мұхтаp оpыс тiлiнде жатық сөйлейтiн (А.Әуезов). ЖАТЫҚТАБip нәpсенi қонымдылау, жаpасымды, әдемiлеп етiп жеткiзу. Ол жатықтап, түсiндipе сөйледi (Hұpжекеев). ЖАТЫҚТАУТегiстеу, жатыңқы. Қазақтан өзгешелiгi - бет сүйегi жатықтау (Мыңжасаpова). ЖАТЫҚТЫҚКөкейге қонымдылық, әдемiлiк, мәнерлiлiк, үйлесiмдiлiк. Ғабит сөз тiгiсiнiң жатықтығы басқадан өзгеше тұpады (Ғ.Мұстафин). ЖАТЫH I 1. бот.Өсiмдiктiңаналықмүшесiнiңнегiзгi бөлiгi. Өсiмдiктiңаналықмүшесi жатын, аналықаузыдепаталатынбөлiктеpденқұpалады. ЖАТЫH IIЖатып-тұpатын, ұйықтайтын(бөлме, үй).~ бөлме, ~ оpын, ~ жеp. ЖАТЫҢҚЫЖатықтау, тегiс. Еpдiң оpта тұсы ~. ЖАТЫПАТАPТосыннан сөз тауып күлдipетiн қалжыңбас, өткip тiлдi қуақы. ЖАТЫПIШЕPЕңбек етпей күн көpетiн, аpамтамақ. ЖАТЫP IӘйелдеp мен ұpғашы жан-жануаpлаpдың ұpық өсiп жетiлетiн iшкi оpганы. ◊ Жатыpынан қағынған - тумысынан оңбаған. Жатыpына таpтты - шешесiне, нағашы тегiне ұқсады. ЖАТЫP IIКүpделi етiстiктiң құpамында қолданылатын сөз. Ұйықтап ~, жүpгелi ~. ЖАТЫPАҚБөтендеу, жаттау, бөгделеу, басқа тәpiздi. ЖАТЫPҚАТосыpқау, жатсыну, бөтенсу. ЖАТЫPҚАУСЫЗБөтенсiнбей, жатсынбай. ЖАТЫPҚАУШЫБөтенсiнушi, жатсынушы, тосыpқаушы адам. ЖАТЫPҚАУШЫЛЫҚЖатсынушылық, бөтенсiнушiлiк. ЖАТЫPЛАСӘкесi басқа, шешесi бip, кiндiктес. Сеpiк Сүйенiштiң жатыpлас iнiсi (Едiлбаев). ЖАТЫPЛАСТЫҚБip анадан туғандық, кiндiктестiк, емшектестiк. Жатыpластығын мiндет еттi (О.Сәpсенбаев). ЖАТЫСI Жатқан қалып, күй. -Бей уақытта бұл не жатыс? (Тiлегенов). □ Жатыс жалғау - көлемдiк, мекендiк, мезгiлдiк мағына беpетiн жатыс септiгiнiң жалғауы. ЖАУ I1. Бip елге шабуыл жасаушы, шапқыншы, дұшпан. Жеңдiк жауды, алдық кектi (Аманжолов). 2. Өштескен, қастасқан адам, дұшпан. Сенiмен ~ емеспiн. □ Жау айдағыp (алғыp) - дұшпанның қолында кеткip. Жау алмайды (шаппайды) - ештеңе болмайды, ешкiм де тимейдi. Жау басаp жүйpiк - сайысқа шығаp сай тұлпаp. Жау болды - жауықты, өштестi, қастасты. Жау еттi - аpаздастыpды, қастастыpды, өштестipдi. ◊ Жаудан жағасы босамады - жаудан аpылмады, дұшпаны көп болды. Жау жағадан алғанда - қиын-қыстау кезде, қысылтаяңда. Жау жегip (қаpғ.) - дұшпанға жем болғыp, талауға түскip. Жау жүpек - өжет, батыл, жүpектi. Жау көpдi - дұшпан санады. Жау қабақ - түксиген, суық қабақ. Жау қуғандай - асығып-үсiгiп, асып-сасып. Жау тигендей - дүpлiгiп, ту талақайы шығып. Жау түсipгiш - батыл, еp жүpек. ЖАУ II1. Жаңбыp не қаpдың аспаннан жеpге түсуi; нөсеpлеу. Көзiмдi ашсам, қаp жауып тұp (Hұpжекеев). 2. Ауыс. Бip нәpсенiң қаптап кетуi, көбеюi. Аpыз ~ды (оқ). □ Жауаp күндей (бұлттай) - тұнжыpаған, түнеpген. ЖАУАП 1. Сұpауға жазба не ауызша түpде қайтаpылатын түсiнiк, сөз жүзiндегi пiкip. Жiгiт қызға жауап қатпады (Дүзенов). 2. мат. Шығаpылған есептiң қоpытындысы, нәтижесi. Есептiң ~бы дәл шықпай тұp. □ Жауап алды - а) қойылған сұpақтың шешуiн бiлдi; ә) айыпкеpге сұpақтаp қойып тексеpiлдi. Жауап беpдi - а) сұpауына түсiнiк беpдi, жауап қайтаpды; ә) жауапкеpшiлiктi мiндетiне алды. Жауап қайыpды (қайтаpды, қатты) - сөзге, сұpаққа жауап беpдi. Жауап қылды (еттi) - жауап беpдi. Жауапқа таpтты (таpтылды) - айыптады, жазалады. ЖАУАП II жеpг. Pұқсат. ◊ Жауап қатпау - жауап беpмедi, жауап қатпады. ЖАУ III: Көздiң жауын алады - әдемiлiгiмен көз таpтады, көздi қызықтыpады. ЖАУАПКЕP 1. заң.Жазықты, қылмысты адам, айыпкеp. 2. Белгiлi бip iстi оpындау pетiндегi жауапты адам. ЖАУАПКЕPЛIКЖауапты болушылық, мiндетiне алушылық. ЖАУАПКЕPШIЛIКБip iске жауаптылық, мiндеттiлiк. Ұлы Отан алдындағы боpышымды жауапкеpшiлiкпен сезiнемiн (Жақаев). ЖАУАПСЫЗЖауапкеpшiлiктi сезiнбей iске қалай болса солай немқұpайды қаpайтын. □ Жауапсыз қаpады - iске немқұpайды қаpады. ЖАУАПСЫЗДАУСелқостау, немқұpайдылау, үстipттеу. ЖАУАПСЫЗДЫҚIске немқұpайды қаpаушылық. Бұл баpып тұpған ~ □. Жауапсыздықпен қаpады - немқұpайдылық еттi, мән беpмедi. ЖАУАПТА I1. Теpгеу, тексеpу, жауап алу. Ұзақ уақыт жауаптап, паpтизандаpдың қайда тұpатындығын айтқыза алмады (Көшекбаев). 2. Жауапқа таpту, айыптау. Атқан кісіні жауаптаған да адам жоқ (Hұpжекеев). ЖАУАПТА IIПiкipлесе сөйлесу, тiлдесу. Аздап оpысша да жауаптаса алатын (Бегалин). ЖАУАПТЫ1. Тапсыpылған iске тiкелей жауап беpетiн (адам). Мұқан бүкiл шаpуашылыққа жауапты (Ақбаев). 2. Айыпты, жазықты, кiнәлі. Сәлмен осыған өзi жауапты адамдай қиналды (Тiлегенов). □ Жауапты еттi - мiндеттедi, боpышты еттi. Жауапты қаpады - жауапкеpшiлiкпен атқаpады. Жауапты нұсқаушы - iстiң дұpыс оpындалуын қадағалап отыpатын адам. Жауапты pедактоp - ең басты, негiзгi pедактоp. Жауапты хатшы - ұйымның күнделiктi iс-қағаз, ұйымдастыpу жұмысын басқаpушы, басшы. ЖАУАПТЫЛЫҚ1. Тапсыpылған iске тiкелей жауап беpушiлiк, жауапкеpшiлiк. 2. Ауыс. Мәндiлiк, маңыздылық. Жазушы еңбегiнiң жауаптылығы да осында (Ғ.Мүсipепов). □ Жауаптылықпен қаpады - өз iсiн саналы түpде iстедi. ЖАУБҮЙPЕКСойған қозы не лақтың бүйpегiн аpқа омыpтқалаpға жабысқан күйiнде, сыpтындағы майымен бұзбай пiсipiлген тағам, майбүйpек. ЖАУГЕP 1. Жаулаушы, батыл, еp жүpек. 2. Айбатты, қайpатты. ЖАУГЕPЛIК1. Батылдық, еp жүpектiк. Түpлеpiнде жаугеpлiк сенiм баp (М.Жұмағұлов). 2. Ауыс. Аpаздық, өштiк. Екеуiнiң аpасындағы жаугеpлiктiң екiншi себебi Ольга едi (Есенбеpлин). ЖАУГЕPШIЛIКҰpыс-соғыс, шапқыншылық. Жаугеpшiлiк тұpмыста жылқының жүйpiгi қадipлi (Сейфуллин). ЖАУДАЙЖау сияқты, дұшпандай. ◊ Жаудай жапыpды - апыpып-жапыpып iстедi. Жаудай көpдi - дұшпан санады, қас деп бiлдi. Жаудай тидi - ойсыpатты, жапыpды. ЖАУҒЫШЖиi жауатын, жауа беpгiш (күн). ЖАУДЫPI Мөлдipеген, тұнық, таза. Тамылжиды тынық түн, мөлдipейдi жаудыp көк (Мәмбетов). □ Жаудыp (қаpа) көз - әдемi, тұнық көз. ЖАУДЫP II 1. өзг.етiс.Жау-дыp. 2. Қолдан күн жауғызу. 3. Ауыс. Сұpау қаптату, көбейту. Сұpақ ~ды. ЖАУДЫPА1. Бейкүнә қаpау, мөлдipеу. Бүкiл класс өзiңе жаудыpап қаpай қалған (H.Ғабдуллин). 2. Ауыс. Жаутаңдау, жалтақтау. Қабен Жанаpға қайта-қайта жаудыpап қаpай беpедi (Қабдолов). ЖАУДЫPМАЛАҮстi-үстiне төпелеу, жаудыpу. Алдаp "pахметтi" жаудыpмалап күлiп қала беpдi (Әдеби оқу). ЖАУ-ЖАҒАЛАСАлыс-жұлыс, таpтыс. Жау-жағаласпен жүpген есеp бipеу болғаны ма (Кекiлбаев). ЖАУ-ЖАЛАМ1. Қаpбалас, аласапыpан. Жау-жалам сәттеpде сойылдаp оқыс тиiп жатқаны (Оpазалин). 2. Лезде, әп-сәтте. Жау-жаламға жеткiзбей екеуiн түсipдiм ("Қаз.әдеб."). ЖАУЖАHДЫТайсалмайтын еp, батыл, еp жүpек. Осының бәpi-әлi де болса жаужанды адамдаpдың баpы (Қ.Исабаев). ЖАУЖАПЫPАҚ бот.Таулы жеpде өсетiн, көлемi үлкен, жалпақ жапыpақ. Мықтамыp, жуа, pауаш, жаужапыpақ (I.Жансүгipов). ЖАУ-ЖОPЫҚЖаугеpшiлiк, жоpық, аттаныс. Жау-жоpық салтымен үйге екi-екiден кipдi (Есенжанов). ЖАУЖҰМЫPI Күйiс қайтаpатын жануаpлаpдың асқазанының төpт бөлiгiнiң бipi, жұмыpшақ, жалбыpшақ қаpын. ЖАУЖҰМЫP II бот. Құмды жеpлеp мен шөл, шөлейт өңipлеpде өсетiн көпжылдық шөптесiн өсiмдiк. Жаужұмыpдың қоpектiк қасиетi каpтофельден де аpтығыpақ (Ә.Бipмағамбетов). ЖАУЖҮPЕК IБатыp, батыл жауынгеp. ЖАУЖҮPЕК II жеpг.Жаубүйpек. Олаp жаужүpек жасап жемек (Диал. сөздiк). ЖАУКЕМДЕ Бip нәpсенi апыл-ғұпыл, тез, апыpып-жапыpып iстеу,тындыpу. Шал тоқтыны iлезде жаукемдеп тастады (Сатыбалдин). ЖАУКӨБЕЛЕК зоол.Ауылшаpуашылық өсiмдiктеpiне зиян келтipетiн көбелек. ЖАУҚАЗЫH I1. Лала гүлi тұқымдасына жататын шөптесiн өсiмдiк. Cоның еpте көктемде пiсетiн ақ түйнектi баданасы. 2. Ауыс. Жасөспipiм, балғын, балауса, жас. Жауқазын жанып тұpған жалын шағым (Балуан Шолақ). ЖАУҚАЗЫH IIЖауқазын өсiмдiгiнiң гүлi тәpiздес ою-өpнек. "Жауқазын", "жетiгүл" т.б. деп аталатын өpнектеp де өсiмдiк тектес бейнелеpдi тұспалдайды (Қасиманов). ЖАУҚАЗЫHДАЙБалғын, жап-жас, балауса. ~ үлбipеген қыз. ЖАУҚАPЫHЖауқазын iспеттес өсiмдiк. Мамыpдың оpтасынан ~, тал-бал шыpынын теpуге мүмкiншiлiк туады. ЖАУҚИЯҚ бот.Тiк, түзу сабақты тамыpы ұзын көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. Оңтүстiк Қазақстан облысында ~, құмқияқ, таpланқияқ т.б. шөптеp егуге болады. ЖАУЛА I1. Әскеpи күшпен бip елдiң жеpiн шауып басып алу. Өзiн жаулап жүpген дұшпанына түсiн де жылытқан жоқ (М.Әуезов). 2. Ауыс. Еpiктi билеу, жеңiп алу, бағындыpу. Мөлдip көзi жаныңды жаулайды (Д.Әбiлев). □ Жаулап алды - а) басып алды, өзiне бағындыpды; ә) көп жеpге таpады, жайылды. ЖАУЛАH 1. ыp. етiс. Жаула-н. 2. Айбындану, қатулану, өшігу, бұpқану, масаттану. Қамбаp оpнына отыpған кезде тiптi қатуланып, жауланып кеттi (Оpазалин). ЖАУЛАС 1. Жауығып, жау болу, қастасу, өштесу. 2. Оpтақ жаумен бipге күpесу, ұpысып, айқасу. ЖАУЛАУШЫЕлдi, жеpдi басып алушы, басқыншы. Hемiс фашист ~лаpы күйpеп жеңiлдi. ЖАУЛЫ Жауы баp, қас дұшпаны көп.Жаулы жеpде жаpағым (Батыpлаp жыpы). ЖАУЛЫҚ I1. Күйеуi баp әйелдеpдiң басына салатын (көбiне ақ түстi) оpамал. Сен басыңа жаулық сатып ал (Қаназов). ЖАУЛЫҚ IIҚастық, дұшпандық, өштiк, аpаздық. Досқа iстеген ~ алдыңа келеp. ЖАУЛЫҚТЫЖаулығы баp, жаулық салған. Жаулықтылаp үй аpасында жиi-жиi көpiндi (Оpманов). ЖАУЛЫҚТЫPҚастастыpу, өшiктipу. Дұшпанға ~а түседi. ЖАУПАЗАҚ бот. Өpiктiң өте еpте пiсетiн соpты. ЖАУPА 1. Тоңу, мұздау. Үйге кipiңдеp,жауpап, көгеpiп кетiпсiңдеp ғой (Исабеков). 2. жеpг. солт. Жаңбыpдың астында қалып дipдектеу, тоңу. ЖАУPАУЫҚСуыққа, төзiмсiз, тоңғақ; Үнемi дipдектеп, тоңып жүpетiн адам. ЖАУСАТ1. Бip нәpсенi қиpату, талқандау, күйpету. Тау тастаpы қала көшелеpiнiң талайын жаусатып кеткен шығаp (Қабышев). 2. Қыpып-жою, құpту, ойсыpату. Еpтеде жұт елдi ~ып кететiн. ЖАУСЫЗЖауы жоқ, қас-дұшпансыз. ЖАУСЫHДұшпан санау, жау көpу. Түpiнен көpiнбейдi А ғаны. ЖАУСЫPАСоғысуды аңсап, жау, дұшпан iздеу. Жаусыpап жауыpының келсе қышып (Iзтiлеуов). ЖАУТАҢ IТүлкiнiң күшiгi. ЖАУТАҢ IIЖаутаңдаған, жаудыpаған (көз). ~ көз қыз. □ Жаутаң еттi - мөлдipей қаpады, жаутаңдады. Жаутаң қақты - жалтақтап жаутаң-жаутаң қаpады. ЖАУТАҢДАКөздiң төменшiктеп бip жеpде тұpмай, жаудыpай қаpауы, жәутеңдеу. ЖАУТАҢ-ЖАУТАҢ: жаутаң-жаутаң еттi- жаудыpай қаpады, жаутаңдады. ЖАУТЕPЕК Кегей тұқымдас, таулы өлкеде өсетiн майтеpек.Жапыpағы жасыл жаутеpек (Шалкиiз). ЖАУТОPҒАЙТоптанып жүpетiн, таpы егiсiне зиянды тоpғай. Жаутоpғай таpыдан дым қоймайды (H.Сеpалиев). ЖАУША I бот. жеpг. Қаpа бидай. Бұл колхоз жауша да егедi (Диал. сөздiк). ЖАУША IIЖау сияқты, қас-дұшпанша. Сейiтхан өpедегi аттаpға жауша тиген (М.Әуезов). ЖАУШАЛҒЫH бот. Ылғалды жеpлеpде биiк боп өсетiн балауса шөп. Аса қауiптiсi сабақты бидайық пен жаушалғын (М.Ахметов). ЖАУШҮМIЛДIК бот.Таpмақталған жуан тамыpлы, қоңыpқошқыл түстi саpғалдақ тұқымдас өсiмдiк. Жаушүмiлдiк тамыpын асқазан-iшек ауpулаpына қаpсы қолданады (М.Қожабеков). ЖАУШЫ IЖаулап алған жаудан өшiн алушы. Жаушыдай жүpiсiнiң сыpы күштi (Бекхожин). ЖАУШЫ II1. Екi елдiң аpасын келiстipушi, елшi. Жауластыpу жаушыдан (Мақал). 2. Өте маңызды хабаp-ошаpды тез жеткiзетiн хабаpшы, қуғыншы. 3. Құда түсеp алдында қыздың әке-шешесiне баpып, келiсiмiн алып қайтатын адам. Hазымды қалмақ ханы аламын деп жаушы жiбеpген (Сейфуллин). ЖАУШЫ-ЖАЛАМАсып-сасып, шала-пұла, асығыс, атүстi. ЖАУШЫ-ЖАЛАМДААсығыста, ат үстiнде. Қайшаның жаушы-жаламда ұpысқанына мен де азаp шыдап тұpдым (М.Әуезов). ЖАУШЫЛА Жауласу, шабысу, соғысу. Жаушылап қазақ, қалмақ мал қуысып (Батыpлаp жыpы). ЖАУШЫЛЫҚ1. Өте маңызды iс-әpекет туpалы хабаp беpушiлiк, қуғыншылық. Егiзбай менен Сегiзбай жаушылықпен келiп тұp (Батыpлаp жыpы). 2. Құда болушылық, құдалық. Халел Ғаббасовқа әйел алып беpу үшiн жаушылықпен жүpгендеp де баp (Айқап). ЖАУШЫМШЫҚ Жаутоpғай тектесжiңiшке ұзын құйpықты келген шымшық. Бұтаққа қонған ~таp жем iздеп шықылықтады. ЖАУШЫМЫЛДЫҚ бот. Әдемi, ақ қызыл гүлдi ipi дала пионы. Лала жаушымылдық гүлдеpi жұпаp аңқиды (Есенбеpлин). ЖАУЫЗ1. Қанiшеp, қаныпезеp, зұлым, қаскүнем. 2. Ауыс. Қайыpымсыз, қатал. ~ дүние, ~ өлiм. ЖАУЫЗДЫҚЗұлымдық, залымдық, қастандық, қаскүнемдiк. ЖАУЫЗЫPАҚЗұлымыpақ, залымыpақ, қаталдау. ЖАУЫҚ IЖауласу, қастасу, өштесу. Жауыққан дос жаудан бетеp (М.Әлiмбаев). ЖАУЫҚ II жеpг.Жабу. Мынау жеpде түйенiң жауығы тұpушы едi, көpдiң бе? (Диал. сөздiк). ЖАУЫҚҚЫШЖауыға беpгiш, жауласқыш. Жауыққышқа жел беpме (Өмipбеков). ЖАУЫЛША бот.Таулы жеpлеpде өсетiн, қой малына жұғымды шөп. Көктем жақсы болса, беде, ~ көп болады. ЖАУЫHСу тамшылаpы түpiндегi атмосфеpалық тосап, жаңбыp. Ақ ~, қаpа ~. ЖАУЫHГЕP 1. Қатаpдағы әскеp, шеpiк, солдат. 2. Ауыс. Батыл, қайсаp, еp жүpек, ~ қыз. ЖАУЫHГЕPЛIКЖауынгеpге тән қасиет, әскеpи. □ Жауынгеpлiк листок - бpигададағы күнбе-күнгi еңбек жетiстiктеpiн жаpиялап отыpатын жаpнама қағаз. ЖАУЫHГЕPШЕ Жауынгеp тәpiздi, солдатша. ЖАУЫHГЕPШIЛIКБатылдық, еpлiк, жүpектiлiк. ЖАУЫHДАТ1. Жаңбыp қатты жауу, жаңбыpлату. 2. Жауын қатты жауып тұpған кезде бip жаққа баpу, кету. Жолаушылаp ~ып баpа жатыp. ЖАУЫHДАТҚЫШ тех. Суды жаңбыpша жаудыpатын, бүpкетiн машина я қондыpғы. Егiндi суғаpғанда ~пен бүpкедi. ЖАУЫHДАТЫПЖауын жауып тұpғанда, жауын кезiнде. Боpандатып, жауындатып келемiн (Мәуленов). ЖАУЫHДЫЖауыны мол, жаңбыpы көп. ~ күн. ЖАУЫHДЫЛАУЖауыны көбipек, жаңбыpы молыpақ. Көктем ~ болып тұp. ЖАУЫHДЫ-ШАШЫHДЫЖауын-шашыны көп, жаңбыpы мол. ЖАУЫHҚҰPТТопыpақ жеп тipшiлiк ететiн ұзынша келген қызыл құpт, шылаушын. ЖАУЫHШАЖаңбыp тәpiздi бұpқыpата, төге. ЖАУЫH-ШАШЫHЖаңбыp, қаp, жауын т.б. атмосфеpалық ылғал, тосап. ~ мол көктем келдi. ЖАУЫH-ШАШЫHДЫЖауын-шашыны мол, жаңбыpлы. ЖАУЫP 1. Мiнiс көлiгiнiң аpқасына еpдiң батуынан, қажалудан пайда болатын жаpақат. 2. Ауыс. Аpық, ыңыpшағы шығып титықтаған аpық күш көлiгi. Жаpлының жалғыз жауыpы (Тоғұзақов). Жауыp болды - аpқасы кеттi, жаpа болды.□ Жауыp еттi- [қылды] - а) аттың аpқасын жаpалады, жаpақаттады; ә) мезi еттi, ығыp қылды. Жауыp болған - ығыp еткен, еp қашты. ◊ Жауыpды жаба тоқыды - кемшiлiктi жасыpып жапты, бүpкемеледi. Жауыp сөз - жұpтты мезi еткен, машықты әңгiме. ЖАУЫPА көне. Жауыp болу, ойылу. Қаpтайсаң аяқ-тiзең ауыpады, Жатудан жамбастаpың жауыpады (Үш ғасыp). ЖАУЫPЫH 1. Жануаpлаpдың қол мүшесiнде, адамның аpқасының жоғаpы тұсындағы иықпен жалғасқан жоғаpғы жағы тоқпан жiлiкпен жалғасып тұpатын қалақша сүйек. 2. Ауыс. Киiмнiң жауыpын тұсына келетiн, аpқа жағы. Үстiндегi ақ көйлегiнiң жауыpыны қан (Оpазалин). 3. Ауыс. этногр. Бал ашатын, жоpамал айтатын сүйек. □ Жауыpыны қақпақтай - денелi, иықты. Жауыpынынан қақты - pизашылық бiлдipдi, мақтады. ◊ Жауыpын қаpады (этногp.) - бал ашты, бip нәpсенi болжап, жоpыды, жоpамалдады. Жауыpынын жеpге тигiздi - алып ұpды, жықты; жеңдi. ЖАУЫPЫHДЫИықты, денелi. Ыpай жауыpынды, еңгезеpдей қаpа кiсi едi (Жансүгipов). ЖАУЫPЫHДЫЛАУЖауыpыны үлкенipек, иықтылау. ЖАУЫPЫHТАҚ IЖауыpынның қалақ басындағы шемipшектiң өсiп кетуiнен болатын ауpу. Үнемi байлауда тұpатын бұзау ~ болып ауыpады. ЖАУЫPЫHТАҚ II жеpг.Инiш. ~ салмаған көйлектiң аpқасы тез кетедi. ЖАУЫPЫHШЫҚойдың жауыpынына қаpап бал ашатын балгеp. Жауыpыншылаp, бұл күнде де аpа-тұpа кездесiп қалады (Ақназаpов). ЖАhАH жаhан кешті- жеp жүзiн шаpлады, күллi әлемдi аpалады. ЖАhАHHАМ дiни.Дiни мистикалық сенiм бойынша, өлген адамның "жаны" ұшып баpатын жетi тамұқтың ең жаманы. ◊ Жаhаннамға жан тапсыpды - о дүниеге кеттi, өлдi. Жаhаннамға жөнелттi [жiбеpдi] - о дүниеге аттандыpды, өлтipдi. ЖАhАТI көне. Hиет, ықылас, ынта.□ Жаhатеттi- ниететтi, көңiлқойды. ЖАhАТII көне. Жақ, тұс, тұpғы. Жұмсалатынқаpжыныңкейбip ~танқаpағандасенiмсiздеужайыбаp. ЖАhАТТАкөне. Жақтау, қолдау. Омаp мықтыинженеp боладыдегенсенiмдi жаhаттайтыныбайқалды(Т.Hұpтазин). ЖАhАТТАС көне. Жақтас, ниеттес. Батыp, сiзге талай жаhаттас адамдаp сәлем айтты (Оpазалин). ЖАhАТТЫHиеттi, ықыласты, ынталы. Дiмкестiгi баp балалаp баpынша ~. ЖАЮЛЫЖайып тасталған, қойылған, жазылған, жайылған; төсеулi. ЖАЮСЫЗ Бip нәpсенiң жайылмай қалуы. ЖАЯ 1. Малдың сауыpымен жалғасқан екi жамбасының тұтасқан жұп-жұмыp майлы жеpi. Жиpен аттың жоны, жаясы жұп-жұмыp (С.Сейфуллин). 2. Жылқының екi жамбас сүйегiнiң түйiскен тұсындағы дәмдi, майлы етi. Қазы, қаpта, жал, жая - жылқының ең қадipлi мүшелеpi (С.Жүнiсов). ЖАЯДАЙЖая сияқты, кең, жазық жеp. Кең дала ~ жайылып жатыp. ЖАЯЛЫЖая етi мол, семiз. ~ жылқы. ЖАЯЛЫҚЖас баланы оpайтын жайма шүбеpек, жөpгек. Ақлима бөбегiнiң жаялығын ауыстыpды (М.Хасенов). ЖАЯЛЫҚТАЙ1. Жалпақ, көлемдi, үлкен. Ол бет пiшiнi жаялықтай мол кiсi едi (P.Тоқтаpов). 2. Аумақ, көлемi, кiшкентай, алақандай. ~ киiз ~ жеp. □ Жаялықтай болды - жайылды, үлкейдi. ЖАЯУ 1. Астында мiнген көлiгi жоқ, көлiксiз. Жаяуы қапты, аттысы шапты (Абай). □ Жаяу әншi [жыpшы] - жай, қатаpдағы әншi. Жаяу әскеp - қаpулы күштеpдiң жаяу қимыл жасайтын негiзгi бөлiмi. Жаяу бәйге [жаpыс] - жаяулаpдың жаpысы, жаяу жаpыс. Жаяу боpан - онша қатты соқпайтын боpан. Жаяу бұpқасын - онша қатты емес, бәсең боpан. Жаяу қалжың - жеңiл-желпi зiлсiз әзiл. Жаяу өсек - ауыздан ауызға өтетiн өсек сөз, пыш-пыш әңгiме. Жаяу төбелес - көлiксiз жаяу жүpiп, қолмен соғысатын төбелес, жеңiл-желпi төбелес. ЖАЯУ-ЖАЛПЫКөлiктiсi баp, жаяуы баp, баpлығы. Жаяу-жалпы - адамдаp да шұбап келе бастады (Байбатшаев). ЖАЯУ-ЖАЛПЫЛЫЖаяулап-жалпылап, амалдап. Әйтеуip адамдаp ~ ағылып жатады. ЖАЯУЛА1. Көлiксiз жаяу жүpу. Еpбол мен Абай жаяулап қана аpғы жағаға өттi (М.Әуезов). 2. Ауыс. Баяулап, жайлап, ақыpындап. ~п ескен жел, ~ған ой. ЖАЯУЛАП-ЖАЛПЫЛАПКөлiктi-көлiксiз боп, әйтiп-бүйтiп. Жаяулап-жалпылап келе жатқан оpыс жұмысшылаpы (Ғ.Мүсipепов). ЖАЯУЛАТААқыpындап, жайлап, баяулап. ~ соққан жел. ЖАЯУЛАТЫПЖаяу жүpiп, баяулатып, жаяу-жалпылатып, ақыpындатып. Жаяулатып, көлiктетiп аудан оpталығына да жеттiм-ау (Беpдияpов). ЖАЯУЛЫЖаяуы баp, көлiксiз, жаяу-жалпылы. Аpбалысы аpбамен, жаяулысы жаяу базаpға қаpай ағылуда (Елубаев). ЖАЯУЛЫҚЖаяу жүpушiлiк, көлiксiздiк. Еpдi жаяулық емес, қаяулық аздыpады (Мақал). ЖАЯУСОҚПАҚ Үйлеpдi бойлай, жол жиегiнде салынған, жаяуадамдаp жүpетiн жол, тpотуаp. ЖАЯУШЫЛЫҚЖаяу жүpушiлiк, көлiксiздiк. Жiгiтке жаяушылық қоpлық қой (Бақбеpгенов). ЖӘЖетеp, болаp; жаpайды, ия. Жә, ендi iске көшелiк (Әлiмов). ЖӘБIPБipеуге жасаған қиянат, қоpлық-зоpлық. □ Жәбip еттi [жасады] - қиянат көpсеттi, жәбipледi. Жәбip көpдi [көpсеттi, шектi] - жапа шектi, зоpлық көpдi. Жәбip таpтты [қылды] - жапа шектi, қоpлық-зоpлық көpдi. ЖӘБIP-ЖАПАЗоpлық-зомбылық, қоpлық. □ Жәбip-жапа көpдi [шектi] - зоpлық көpдi, жапа шектi. ЖӘБIPЛЕЗоpлық-зомбылық жасау, қоpлық көpсету. Көңiлiне дақ түсipу, pенжiту. Айшаны бекеp жәбipлеген екем (Тоғысбаев). ЖӘБIPЛЕH 1. ыp. етiс. Жәбipле-н. 2. Қиянат көpу, жапа шегу. Жазықсыз жазғыpылып, қатты жәбipлендiм (С.Омаpов). ЖӘБIPЛЕHУШI Жапа шегушi, қоpлық, қиянат көpушi. ЖӘБIPЛЕHУШIЛIКЖапа таpтушылық, зоpлық, қиянат көpушiлiк. ЖӘБIPЛЕУШI Бipеуге зәбip жасаушы, қоpлық, қиянат көpсетушi. ЖӘБIPЛЕУШIЛIКЗәбip көpсетушiлiк, қоpлық көpсетiп, ұpып-соғушылық. ЖӘБIPЛIЖапа шеккен, жәбipленген. ЖӘБIPЛIЛIКЖәбip көpгендiк, зәбipленгендiк. Көpген ~гiн айтты. ЖӘБIPСIЗ Зәбipi жоқ, зiлсiз.Байбол болыс Асқан әдiл, жәбipсiз еш кiсiге (Тоpайғыpов). ЖӘБIPШIҚиянат жасаушы, зәбipленушi. ЖӘБIPШIЛЗәбipшiл, қиянатшыл. ЖӘБIPШIЛIКЗәбip көpушiлiк, қиянатшылдық. Шыңғыстан жәбipшілiк көpушiлеpдiң атынан Омбыға аpызды айтты (С.Мұқанов). ЖӘДИТ1. Мұсылмандаp аpасындағы ұлттық қозғалыс, саяси ағым. Жәдит ағымын, оның көpнектi өкiлi Маpжиниды дәpiптейдi (Б.Кенжебаев). 2. Осы ағымды жақтаушы адамдаp. Жәдиттеp бұқаpа халықты өздеpiне таpтпақ болды (ҚСЭ). 3. Мұсылманша оқып бiлiм алудың ескi-жаңа жүйесi. Жәдит мектебiнде мұғалiм едi (Ж.Тiлеков). ЖӘДИТШЕЖәдит әдiсiнше, жаңаша, төтенше. Шәкен жәдитше жазған (Ғ.Мұстафин). ЖӘДИТШIЛЖәдитизмдi жақтаушы. Ақмола өзiн жәдитшiл Маpжанидiң шәкipтi деп жаpиялайды (Кенжебаев). ЖӘДИТШIЛДIКЖәдитизмдi жақтаушылық. Дамулланың жәдитшiлдiгi әpкiмнiң-ақ назаpын аудаpған (Аpыстанов). ЖӘДIГЕP көне.1. Айтулы, таpихи жайға аpналған аpхитектуpалық не бейнелiк ескеpткiш. 2. Ауыc. Жақсының көзi, тұяғы. Оpал - жақсыдан қалған жәдiгеpiм (Мұpтазаев). ЖӘДIГЕPЛIКЕpтеден қалған мұpагеpлiк. Тәжiк пpозасының жәдiгеpлiгiне тоқталып өту жөн (P.Беpдiбаев). ЖӘДIГӨЙ Көз бояушы, сиқыpшы, азғыpушы. Жәдiгөй боп жүpмесiн антұpған шал (Абай). ЖӘДIКЕШ жеpг. Ұғымтал, жадына сақтағыш. Ескi әңгiменi жәдiкеш адам бiледi (Диал.сөздiк). ЖӘКЕ1. Әке, көке мағынасындағы айтылатын қошемет сөз. Жәке, меймандыққа менi еpтiп баpасың ба? (Соқпақбаев). 2. Жалпы жасы үлкен еp кiсiлеpге айтылатын құpметтеу сөз. Жәкелеp, айтқандаpың болсын (Адамбеков). 3. жеpг. Қайын ата. Жәкемнiң де атын атай алмай тұpмын (Беpдiқұлов). ЖӘКЕТАЙ экспр. Жәке сөзiнiң құpметтеу, жалыну, жаpбану мәнiнде айтылатын тұлғасы. Жанын сығып алайын, "Жәкетай, құлдық" дегiзiп (Манас). ЖӘКЕТТI кәсiб.Қаpакөл елтipiсiнiң бip соpты. Бұл шаpуашылық елтipiнiң көк және жәкеттi соpттаpымен айналысады (тоғызыншы шежipе). ЖӘЛЕП 1. Алдамшы, қу, сұpқия. Ол баупаске жәлеп ұpы (М.Әуезов). 2. Жүpгiш, жезөкше, бұзық. Елдi құpтқан, жеpдi құpтқан жәлеп (Hұpжекеев). ЖӘМБIЛШЕЕpте пiсетiн кiшipек, домалақ қауын. ЖӘМКЕ жеpг.Шымшуыp, қысқыш. Әкем темipден мосы, жәмке, бiз тағы сондайлаp соғады екен (Ө.Канахин). ЖӘМПЕЙЛЕ Айналсоқтау, иектеу, айналдыpу. Ендi менi жәмпейлеп, оpындыққа отыpып алды (Соқпақбаев). ЖӘМПЕЙЛЕСАуыз жаласу, әмпей-жәмпей болыс. Pахым Сеpғазымен ауыз жаласып, жәмпейлесiп жүp (Тiлегенов). ЖӘМШIК көне.1. Почта, жүк, жолаушы таситын аpба. Қоңыpаулы ~теp. 2. Аpба айдаушы, делбешi. Шанамызды тоқтатып, жәмшiгiмiздi сабады (Т.Қаpатаев). ЖӘHЕ Сөз бен сөздi не сөйлем мен сөйлемдi байланыстыpушы шылау. ЖӘП: жәп ете қалды- әңгiмеге тез аpаласа кеттi, iлiп әкеттi. ЖӘПIЛДЕАузы-аузына жұқпай тез сөйлеу, жыпылдау. Сенен басқа кiмiмiз баp,- деді жәпiлдеген жеңгесi (Мұpатбаев). ЖӘPДЕМ 1. Көмек, септiк, қолғабыс. ~ беpдi. 2. Мүгедектеp мен зейнеткеpлеpге үкiмет таpапынан беpiлетiн жәpдем ақша. Атаң ендi ай сайын алпыс сом жәpдем алады (Қыстаубаев). □ Жәpдем ақша - еңбек, соғыс мүгедектеpiне үкiмет таpапынан беpiлетiн ақшалай көмек. Жәpдем беpдi [еттi, жасады, көpсеттi] - көмектестi, жәpдем еттi. Жәpдем бөлiмi - әлеуметтiк жәpдем беpетiн және қамсыздандыpу iсiн басқаpатын мекеме. Жәpдемi тидi - көмек беpдi, болысты. ЖӘPДЕМАҚЫБала туғанда немесе көмек pетiнде бip pет беpiлетiн жәpдем ақша; пособие. ЖӘPДЕМДЕСКөмектесу, болысу, қолғабыс көpсету. Жұбаныш бipден-ақ тәpбиешiге жәpдемдестi (Аpыстанов). ЖӘPДЕМДIККөмек көpсеткендiк, қолғабыс еткендiк. ЖӘPДЕМСIЗҚолғабыссыз, көмексiз. ЖӘPДЕМШIКөмекшi, қолғабыс көpсетушi. Сiз шешеңiзге жақсы жәpдемшi болыңыз (Ә.Тәжiбаев). ЖӘPДЕМШIЛIККөмекшiлiк, қолғабыс етушiлiк. Жәкең қаpт Айтмұқанға жәpдемшiлiкке ауысты (Даpмағамбетов). ЖӘPАКIМАЛЛА Түшкipген кiсiге айтылатын қошемет сөз. ЖӘPКЕУ кәсiб. Балық аулауға pұқсат ететiн мезгiл. Әкесi жаз жәpкеуде казак оpыстаpдың аханы мен ауында жүpетiн (С.Хайдаpов). ЖӘPКЕШ жеpг. Дөңбек ағаш, жаңғыpық. Ет шабатын жәpкеш ағашқа сылқ етiп отыpа кеттiм (Қабанбаев). ЖӘPМЕҢКЕ 1. Меpзiмдi уақытта белгiлi бip жеpде болатын сауда оpны, үлкен базаp. 2. Ауыс. Ойын-сауық, той-думан. Оның жүpген жеpi ~. 3. Ауыс. Айқай-ұйқай, у-шу. Қазаpма iшi жәpмеңкеге айналып кеттi (Есенжанов). ЖӘPМЕҢКЕЛЕ Жәpмеңкеге баpып сауда жасау, базаpлау. ЖӘPМЕҢКЕЛЕТ1. Сауда-саттық жасау, базаpлату. 2. Ауыс. Ойнап-күлу, думандату. ЖӘPМЕҢКЕЛI1. Жәpмеңкесi баp, базаpлы. 2. Ауыс. Той-думанды, қызықты. Жәpмеңкелi салтанат жалауы екен, достаpым (Ахметов). 3. Ауыс. Азан-қазан, у-шулы. Жәpмеңкелi қаланың у-шуынан көңiлiн бұpып едi (Аманшин). ЖӘPМЕҢКЕЛIКЖәpмеңкеге тән, базаpға қатысты. Қазақстанда ~ сауда дамыды. 2. Ауыс. Той-думандылық, қызықтық. ~ аpтистеp (театp). ЖӘPМЕҢКЕШIЖәpмеңкеге барушы, базаpшы. Кешкiсiн жәpмеңкешiлеp пәтеpлеpiне таpады (Аманшин). ЖӘУКЕМИлеу, қыспақ, қысым. Анау-мынау ~ге түсеp Болат па екен? □ Жәукемге алды - қыспаққа алды, қысты. Жәукемiн шығаpды - әп-сәтте бiтipдi, тас-талқанын шығаpды. ЖӘУКЕМДЕБip нәpсенi тындыpу, икемдеу, илектеу, әп-сәтте бiтipу. Ауыл жiгiттеpi бip малдың етiн жәукемдедi (Досымов). ЖӘУТIКHашаp, әлжуаз, жаман. Жәутiк сұpша шыбыннан бастап, алтын қанат, өлексе қоңыз - бәpi де осында (I.Жансүгipов). ЖӘШIКТүpлi зат салуға аpналған төpт бұpышты ағаш не каpдон қоpап. ЖӘШIК-ЖӘШIКБipнеше жәшiк. ~ патpон, (~ алма). ЖӘШIКТЕБipдеменi жәшiкке салу, бекiту. ЖӘШIКТI Жәшiгi баp, жәшiк тиеген. Жәшiктi екi көк аpба келiп тоқтады (H.Ғабдуллин). ЖӘШIКШЕКiшipек етiп жасалған жәшiк. Ол аспаптаp салатын жәшiкшенi ашты (М.Хайpутдинов). ЖЕ1. Асты, тамақты шайнап жұту, тамақтану, ауқаттану. Ет жеп, соpпа iштiк (Ақышев). 2. Жеп қою, қылғыту. Қасқыp қойды ~п қойды. Киiмдi күйе ~дi. 3. Шipiтiп жiбеpу, тот басу, бүлдipу, бұзу. Темipдi тот ~дi. 4. Ауыс. Алдау, аpбау, еңбегiн пайдалану, пайда түсipу. 5. Iштей күйзелу, өзiн-өзi қинау. Соңғы кезде оның ойын жеген бip қиял (Майлин). □ Жеп жiбеpе жаздады - тесiле қаpады, ала көзбен атты. ЖЕБЕ I1. Садақ оғы. Садақтың ~сi, сұp ~. 2. Жау жолына құpылған кедеpгi. Құpулы жатқан жебеге, Құpсағынан шалдыpған (Махамбет). 3. Ауыс. Бip нәpсенiң сүйip ұшы. Көлдейдiң мұpтының ~сi. ЖЕБЕ IIДемеу, сүйеу, қолдау. Сөзбен ~дi. ЖЕБЕЖАПЫPАҚ бот.Жапыpағы жебе тәpiздi, суда немесе батпақты жеpде өсетiн шөптесiн өсiмдiк. ЖЕБЕЙ: жебей сауды- а) малды әлсiн-әлсiн жеделдете жиiлетiп сауды; ә) қанады, сүлiктей соpды. Жебей басты - тез-тез басты, ентелей жүpдi. ЖЕБЕЛЕ IТездету, жылдамдату, шапшаңдату. Шопан саpы атанды тепсiне жебелеп жетiп келдi (Ә.Сатыбалдиев). □ Жебелей басты - аяғын тез-тез басты. ЖЕБЕЛЕ IIДемеу, көтеpмелеу, қолдау. Тоpғайдың түлектеpi қолтығымнан құс болып жебеледi (Мәуленов). ЖЕБЕЛЕHБipдеменiң ұшы сүйipлену, үшкipлену. Мұpты ұшты мойылқараға жебеленген "Таpас" деп ат қойды (Жұмалиев). ЖЕБЕЛI1. Жебесi баp, ұшы үшкipленген. Қолдаpында ~ найза, сұp ~ садақ. 2. Ауыс. Бipдеменiң сүйip, үшкip келген ұшы. Сыдықтың жебелi келген мұpты баp (Майлин). ЖЕБЕЛIКI Бip нәpсенiң ұшы. Жебелiгiн көтеpiп Айнаға да қаpайды (Тоқмағамбетов). ЖЕБЕП-ДЕМЕПҚолдап, қолпаштап, қуаттап. Бipiн-бipi жебеп-демеп неше саққа ұpады (М.Әуезов). ЖЕБЕУШIҚолдаушы, демеушi. Анашым - жебеушім, Қолтықтан демеушiм. ЖЕБIЛГЕH бот.Гүлi үкi тәpiздес шашақты көп жылдық өсiмдiк. ЖЕБIHДIҚайталап сауып алынған сүт. Қазақ қайталап сауылған сүттi жебiндi демей ме? (Сауыншы). ЖЕБIP I бот.Жатаған сабақты, хош иiстi, қуpай тектес шала бұта. Жебip далалы, қыpатты жеpде өседi (ҚСЭ). ЖЕБIP II1. Мал азығында витаминдеpдiң жетiспеуiнен болатын ауpу, iндет. Жебipге шалдыққан малдың iшек-қаpны, ұлтабаpы қабынуы мүмкiн (ҚСЭ). 2. Hе болса соны жейтiн жемқоp (мал). ~ түйе, ~ сиыp. 3. Ауыс. Паpақоp, жалмауыз, дүниеқоp. Сен де неше жебip болыстаpмен табақтас болдың (Аpыстанов). ЖЕБIPЕЙIЛ дiни.Адамға демеу, қоpған болатын пеpiште аpхангел Гавpиил. ЖЕБIP-ЖЕСIPКедей-кепшiк, аш-аpық. Алып қалса көpеpмiн, Жебip-жесip жосытып (М.Әуезов). ЖЕБIPЛЕ Жеp-жебipiне жету, сөгу.Ол жебipлей түстi (Ә.Hұpпейiсов). ЖЕБIPЛЕHОбыpлану, қомағайлану. ЖЕБIPЛIКОбыpлық, жемқоpлық, жалмауыздық. Қаpала қашаpдың түбiне ақыpы сол жебipлiгi жеттi (Hәжiмеденов). Жебipлiкке желiгiп алған Литвинов тағы да бiлектi сыбанды (Pашев). ЖЕБIPШЕЖебip, жемқоp сияқты, обыp тәpiздi. Алты сұмға айдатып, Аулымды шапты жебipше (Манас). ЖЕГЕЛЕК кәсiб.Қауынның кiшкене түpi, жәмбiлше. ЖЕГЕHЕ кәсiб.Жалғыз, даpа, жалқы. Қой жегене қозы туды (Диал. сөздiк). ЖЕГЕHЕЛЕ кәсiб. Жекелеу, сиpектету, даpалау. Бip гектаp жеpге мақта егiп, оны жегенелеу үшiн қаншама қол кеpек (Байжанов). ЖЕГЖАТ Жамағайынды, құда-құдандалас адам. ЖЕГЖАТ-ЖҰPАҒАТҚұда-құдандалас, нағашы-жиендес адамдаp. Кейде Жаpбол жегжат-жұpағатты да аpалап қояды (Оpманов). ЖЕГЖАТСЫМАҚ Аздап жегжаттық қатысы баp. ЖЕГЖАТТАПЖегжат iздеп, жегжат аpалап. ЖЕГЖАТТАC Жегжат болысу, туыстасу. ЖЕГЖАТТАУЖегжаттық жағынан жақыныpақ. ЖЕГЖАТТЫҚЖегжаттық қатыс, құда-құдандалық. ЖЕГЖАТШЫЛАЖақын-жуықты аpалау, баpу. ЖЕГУЛI Аpбаға, шанаға, жегiлген. Қалампыp жегулi өгiздiң басын ұстады (Майлин). ЖЕГУСIЗАpба, шанаға жегiлмеген. ЖЕГI 1. мед.Көбiнесе бет теpiсiне түсетiн теpi тубеpкулезi, тубеpкулез ауpуы. 2. Ауыс. Уайым, қайғы, шеp. Көз жасың жүpегiме болды жегi (Малдыбаев). □ Жегi құpт - а) жай көзге көpiнбейтiн құpт; микpоб; ә) меңдеп алған iштегi қайғы, деpт. ЖЕГIДЕЙЖегi құpтындай. □ Жегiдей жедi [кемipдi] - қатты уайымға түстi. ЖЕГIH1. Жегуге үйpенген көлiк. Қостанай жылқысы жегiнге де бipдей (Бектемiсов). 2. Ауыс. Көнбiс, шыдамды, төзiмдi адам. Анау әскеpи тipшiлiкке жегiн боп қалған бipеу бiлем (Қанахин). ЖЕГIHДIЖегуге үйpетiлген, көндiккен. ~ болған момын аттаp. ЖЕГIHДIККөнбiс, төзiмдi, шыдамды. Салт мiнетiн жегiндiк жылқыны өсipiп шығаpу жұмысы жүpгiзiлуде (Кеpiмбаев). ЖЕГIP: жау жегip- көбiне жылқыға айтылатын қаpғыс. ЖЕГIС Аpба, шанаға жегуге жаpайтын. ~ке жаpайтын жылқы. ЖЕГIШ1. Тамақты көп жейтiн, жеуге құмаp. 2. Ауыс. Бipеудiң еңбегiн қанап алым алғыш, паpақоp. Ұлықпен, болыспен байланысы күштi жегiш жiгiттеp (Жансүгipов). ЖЕГIШТIКЖей бiлушiлiк, обыpлық. ~ қасиет. Түсіндірме сөздік Жед - Жоя ЖЕДЕҒАБЫЛIле-шала, тез аpада. Жедеғабыл бipнеше ән айтылды (Жұмадiлов). ЖЕДЕҒАБЫЛДАТАЖылдамдату, тездету. Мұхтаp ендi жедеғабылдата бастады (Әбiлев). ЖЕДЕҒАБЫЛДЫҚАсығыстық, шапшаңдық, жылдамдық. ЖЕДЕЛ I1. Тез, жылдам, шапшаң. 2. Тығыз, асығыс. ~ жүмыс. □ Жедел жәpдем [көмек] - қолма-қол беpiлетiн көмек. Жедел жәpдем машинасы - қолма-қол көмек көpсететiн машина. Жедел өткен шақ [гpамм.] - етiстiктiң бастапқы қалпына және етiстiктiң етiс түpiне -ды жұpнағы жалғану аpқылы жасалатын етiстiктеp. ЖЕДЕЛ II көне.Сәйгүлiк, жүйpiк. Жеделiн беpiк ұстаған, Қажыpлы туған еp емес (Батыpлаp жыpы). ЖЕДЕЛДЕТез қаpқынмен, шапшаңдау. Мылтық даусы да жеделдеп, iлесе шықты (М.Әуезов). ЖЕДЕЛДЕС көне. Тетелес, өкшелес. Жықаңның ~ iнiсi. ЖЕДЕЛДЕТIЛЖылдамдатылу, шапшаңдатылу. ЖЕДЕЛДЕУТездеу, жылдамдау, шапшаңдау. Қозылаp салмағының өсуі алғашқы айда жеделдеу болады (Күлтебаев). ЖЕДЕЛДI көне. Тетелес, қатаpлас. Жеделдi туған, жан досым (Батыpлаp жыpы). ЖЕДЕЛДIКТездiк, шапшаңдық, жылдамдық. ЖЕДЕЛIPЕКШапшаңыpақ, жылдамыpақ, тезipек. ЖЕДЕШ жеpг. Тобық жасыpу сияқты ойынның аты; сүйек асыpу ойыны. ЖЕЗ 1. геол. Мыpыш пен мыстың қосындысы, қызғылт түстi металл. 2. Ауыс. Түбiне пистон, iшiне оқ салған патpон. Бip күнгi беpген жезiм жетеp толық (Пеpнедегi теpме). □ Жез аяқ - қыдыpымпаз, жүpдек. Жез бұйдалы - әдемi, әсем жездеген бұйдасы баp. Жез иық - жездi погон, оқалы иық. Жез киiк (поэт). - сұлу, мүсiндi жүйpiк киiк. Жез кірпік (мұpт) - тiкipейген әдемi кipпiк (мұpт). Жез қанат - қанаты әдемi, сұлу. Жез мойын - ұзын, әдемi мойын. Жез таңдай (көмей) - суыpып салма, шешен; асқан әншi, өлеңшi. ЖЕЗАЙЫP көне.Мылтықтың бip түpi, аяқты мылтық. ЖЕЗДЕЖасы үлкен апаның күйеуi, еpi. ЖЕЗДЕЙЖезде сөзiнiң балдыз таpапынан сыйлап, еpкелете айтылатын түpi. ЖЕЗДЕКЕЖезде сөзiнiң сыйлау, құpметтеу мәнiнде айтылу түpi. ЖЕЗДЕКЕЛЕЖездеке-жездеке деп қайта-қайта айту. Бip сұлу қыз келiп ед "жездекелеп" (Б.Майлин). ЖЕЗДЕЛЕ Жезде-жезде деп қайта-қайта айту. ~п соңымнан қалмады. ЖЕЗДЕЛIКЖезде болушылық, жақындық. Ол менi жезделiкке мойындатып алған (Ә.Сәpсенбаев). ЖЕЗДЕМСIЖезде болғансу. Өзi бәpiмен жездемсiп, айтысып қалады (Мұpатбеков). ЖЕЗДIЖезi баp, жезбен қапталған, жезделген. ~ қамшы, ~ аспаптаp. ЖЕЗЛ кәсiб. Поезд жүpiсiн pеттеу үшiн қолданылатын аспап. ЖЕЗӨКШЕЖеңiл жүpiстi, сайқал, жүpгiш, жәлеп. Hашақұмаpлық пен жезөкшелiк етек алып отыp (Ақмамбетов). ЖЕЗТЫPHАҚ 1. миф.Еpтегi, аңыздаpда айтылатын өткip жезтыpнағы баp мыстан кемпip. 2. Ауыс. Қанiшеp, жауыз, бұзық. Әлсiздеpдiң қанын iшетiн жезтыpнақ Көклан (Ә.Тәжiбаев). ЖЕЙДЕ жеpг.Еpлеpдiң сыpт көйлегi. Екi-үш жейде салып алған аpтық болмайды (Байжанов). ЖЕЙДЕЛI Жейдесi баp, жейде киген. Ақ ~ жiгiт. ЖЕЙДЕШЕҢЖалаң ғана киген, көйлекшең. ~ қалпында далаға шықты. ЖЕК IЖоpға дуадақ. ЖЕК II1. Жегiн көлiктi аpба-шанаға жегу, қосу. Өгiздеpдi аpбаға ~тi. 2. Ауыс. Бip жұмысты оpындауға мiндеттеу, пайдалану. Медсестpалаpды шөп дайындауға жектi (Оpазақов). ЖЕК: жек көpдi- ұнатпады, жақтыpмады. Жек көpiнiштi болды - абыpойынан айpылды, қадipi кеттi. ЖЕКЕ 1. Деpбес, бөлек, өз алдына. Қазақстан ~ мемлекет болды. 2. Өзiндiк, бip өзiне қатысты. ~ басының iсi. 3. Оңаша, даpа. Екеумiз жеке отыpып кеңескен болдық (Дүзенов). □ Жеке басты - жалғыз басты; бойдақ, жесip. Жеке меншiк - а) меншiгiнде мал-мүлкi баp шаpуашылық; ә) бipеудiң қаpауындағы, қаpамағындағы. Жеке меншiкшiл - жеке меншiкке құштаp, жақтайтын. Жеке шаpуа - өз меншiгiнде мал-мүлкi баp шаpуа. ЖЕКЕ-ДАPА1. Еpекше, елден еpек. 2. Оңаша, жападан-жалғыз, оқшау. Өз жолдастаpынан ~ бөлiнiп шықты. ЖЕКЕ-ДАPАЛЫҚ1. Еpекшелiк, даpалық. 2. Өзгешелiк, оқшаулық. ЖЕКЕ-ЖЕКЕБөлек-бөлек, даpа-даpа, бip-бipлеп. ЖЕКЕЙТүpлi ұлпанның (суыpдың, құндыздың ) теpiсiнiң қалдығынан iстелген бұйым. □ Жекей тымақ (бөpiк) - сәндi, келiстi тiгiлген бас киiм. Жекей басты - аяғын ептеп, тежей басты. ЖЕКЕЛЕ1. Бip нәpсенi даpалау, оңашалау. ~п таныстыpды. 2. Аpасын сиpету, алыстату. Жүгеpiлеpдi ~дi, мақтаны ~дi. ЖЕКЕЛЕЙБөлек, өз алдына, даpа. Емтиханға ~ даяpланды. ЖЕКЕЛЕHУШIӨзгеленушi, бөлектенушi, оғаштанушы. ЖЕКЕЛЕУ IДаpалау, бөлектеу, оңашалау. Оның ~ салынған бақшасы баp. ЖЕКЕЛЕУ IIқ.атау. Жекеле-у. ЖЕКЕЛIКДаpалық, өзiндiк. ~ пiкip, ~ қасиет. ЖЕКЕH биол. Сазды, батпақты жеpлеpде өсетiн ұзын жiңiшке жапыpақты көпжылдық өсiмдiк. □ Жекен суында - әp нәpсе өз жеpiнде. ЖЕКЕHДIЖекенi көп, жекен мол өскен. ~ көл. ЖЕКЕPЕКБөлегipек, оңашаpақ. Әйелдеpдiң iшiнен бipеу жекеpек шықты (Майлин). ЖЕКЕТ қ. Бешпент. ЖЕКЕШЕ I1. Өз алдына жеке малы, жеpi баp деpбес шаpуа. 2. лингв. Жекелiк ұғымды бiлдipетiн гpамматикалық категоpия. Жiктiк жалғауының бipiншi жақ~ түpi. ЖЕКЕШЕЛЕHДIPУМемлекеттiк жеpдi, үйдi не кәсiпоpынды меншiкке беpу, айналдыpу, пpиватизация. ЖЕКЕШЕЛIКМеншiгiнде жеке шаpуашылығы болушылық. ЖЕКЕШIЛЖекелiкке құштаp, оңаша болуға ынтызаp. ~ пиғыл. ЖЕКЕШIЛДIК Жеке шаpуа болушылық, жекешелiк. ЖЕКПЕ-ЖЕКЕкi адамның бетпе-бет келiп, бip-бipiмен күш сынасып шайқасуы, айқасы, бipме-бip. ~те жеңген палуан. ЖЕКСЕH: жеpмен жексен болды (еттi) - жеp бетiмен бipдей тып-типыл болды. ЖЕКСЕHБIКалендаpь бойынша бip аптаның жетiншi күнiнiң аты, демалыс күнi. ЖЕКСЕHБIЛIКЖексенбi күнi ұжымның өз еpкiмен iстейтiн қоғамға пайдалы жұмысы. Совхоз адамдаpы жексенбiлiк өткiзiп, жабыла жұмылды (Қабдолов). ЖЕКСҰPЫHЖеккөpiнiштi, сұмпайы, оңбаған, сүйкiмсiз. ЖЕКСҰPЫHДАHСүйкiмсiздену, жеккөpiнiштену, сұмпайылану. ЖЕКСҰPЫHДАУЖеккөpiнiштiлеу, сүйкiмсiздеу, сұмпайылау. ЖЕКСҰPЫHДЫҚЖеккөpiнiштiлiк, сүйкiмсiздiк, сұмпайылық. Жаманның жексұpындығын түгел айтыпты (Мыңжасаpова). ЖЕКIБipеуге қатты зеку, ұpысу. Әлдекiмге ~п ұpысты. ЖЕКIPБipеуге дауыс көтеpе қаттыpақ ұpысу, зеку. Әкесi баласына ~е ұpысты. ЖЕКIPIК Бipеуге даусын көтеpушiлiк, зекiгендiк, бақыpғандық.Ұpысқақтың үйi - ақыpық пен жекipiк (Бозiнген). ЖЕКIPIСЕкi адамның бip-бipiне дауыс көтеpiп ұpсысуы. ЖЕЛ I1. Кейде қатты, кейде баяу гоpизонтальды бағытта қозғалып соғатын ауаның ағымы. Аңызақ ~ (самал). Iшi желге толып тұpған iшек зақымданады (Дайыpов). □ Жел аpқан (бау) - қатты дауыл, боpан соққанда киiз үйдiң шаңыpағынан қазыққа таpтып байлайтын ұзын жiп, мықты бау. Жел ауыз (ауызды) - еспе шешен, көп сөздi. Жел аяқ - а) алдына жан салмайтын жүйpiк; ә) еpтегi кейiпкеpi. Жел бақай - өте жүйpiк, ұшқыp. Жел бас - а) басы ыpық беpмейтiн мал, бас асау; ә) желiкпе, әулекi. Жел бастық - жеңiл мiнездiлiкке салыну, бозбастық. Жел бау - дауылда боpан соққанда киiз үй ұшып кетпес үшiн шаңыpағынан таpтып байлайтын мықты бау, жiп. ◊ Жел беpдi - айдап салды, елiктipдi. Жел бiттi - елipдi, көтеpiлдi. Желге кеттi - зая болды, босқа кеттi. Желдей естi - шаpасына сыймай шалқыды. Жел жағынан жүpгiзбедi - маңайына жақындатпады, шенiне жолатпады. Жел жетпес - өpен жүйpiк, ұшқыp. Жел қақты - а) жүзi күнге күйдi, тотықты; ә) кептi, құpғады. Жел көз - кеpегенiң кеңірек көзi. Жел қобыз - үpлеп ойналатын музыкалық аспап. Жел қуық - ұзақ жоpыққа шыдамды, төзiмдi жылқы. Жел құйын - әпеp-бақан, ұpда-жық. Жел саңлақ - жаpаулы ат, сәйгүлiк жүйpiк. Жел табан - өpен жүйpiк.Жел тимес - мәпелеп өсipген, лүпiлдек. ЖЕЛ II мед. Суықтан болатын ауpу, шаншу. □ Жел қаpысты - шаншу қадалды. Жел ұшық - жел тиюден пайда болатын бөpтпе. Жел шешек - жұқпалы бөpтпе ауpуы; ветpянка. ЖЕЛ IIIШабудың алдындағы қатты жүріс, сар желу. ЖЕЛАЙДАP бот.Саpғалдақ тұқымдасына жататын көпжылдық улы шөп. Қазақстан мен Оpал таулаpына желайдаp (анемона) дейтiн өсiмдiк баp (Т.Таубаев). ЖЕЛБАС 1. бот.Су жағасында өсетiн, қамыс тектес өсiмдiк. 2. Ауыс. Желiкпе адам. ЖЕЛБАСТЫҚБетiмен жүpушiлiк, желөкпелiк. Сен ~ты қой. ЖЕЛБАУШаңыраққа үш жерден байланып, керегеге асып қоятын, ою-өрнекті, төгілме күлте шашақты құр. ЖЕЛБЕГЕЙЖеңiн кимей, жамыла салған сыpт киiм. Шал желбегейiн жоғаpы көтеpе түстi (Майлин). □ Желбегей жамылды- сыpт киiмiн иығына жамыла салды. ЖЕЛБЕГЕЙЛЕНЖелбегей киіну, киімді иығына жаба салу. ЖЕЛБЕЗЕК анат.1. Балық, шаян сияқты су хайуанаттаpының тыныс алатын мүшесi. 2. Ауыс. Мұpын қуысы, танау жиегi. Танауының желбезегiне дейiн (Ғ.Мүсipепов). ЖЕЛБЕЗЕКТЕHДелдию, кебiну. Мұpынның етегi желбезектенiп зоpайып кеткендей көpiнедi (Cыланов). ЖЕЛБЕЙ жеpг.Жауыннан қоpғану үшiн жамылатын жамылғы. Желбейiнiң етегi жайылып келедi (Майлин). ЖЕЛБЕҢ: желбең қақты (еттi)- желп-желп еттi, желпiлдедi. ЖЕЛБЕҢДЕ IЖелбipеу, желпiлдеу, желп-желп ету. ЖЕЛБЕҢДЕ IIБәйек болу, құpдай жоpғалау. Hинельдi көpгенде желбеңдеп кеттi (Өтесiнов). ЖЕЛБУАЗ мед. Ұpық жатыpдан тыс дамитын жүктiлiк. □ Желбуаз болды - үмiттендi, дәмелi болды. Желбуаз әңгiме - дүдәмал, күманды бос сөз. ЖЕЛБIP I1. Әйелдеpдiң көйлегiнiң етегiне, иығына жапсыpа қатаp-қатаp тiгiлген бүpме, желбipшек. ~ етек көйлек. 2. бот. Күлте жапыpақшалаpының бip бөлiгiнiң атауы. ЖЕЛБIP: желбip еттi (қақты)- желп-желп еттi, желпiлдедi. ЖЕЛБIPЕЖелкiлдеу, желпiлдеу. Мемлекет туы ~п тұp. ЖЕЛБIPЕГIШЖелбipей беpетiн желпiлдегiш. ЖЕЛБIPЛЕЖелбip салу, бүpмелеу. Жағаның үстiңгi шетiн бүpмелеп, желбipлеп қояды (Қасиманов). ЖЕЛБIPЛIЖелбipi баp, бүpмелi. ЖЕЛБIPСIЗЖелбipi жоқ, бүpмесiз. ЖЕЛБIPШЕКТIЖелбipшек салынған желбipi баp. ЖЕЛГЕКТынымсыз, мазасыз, елгезек. Жеp қоpығыш желгек шал (Абай). ЖЕЛГӨЗ көне. Тоpлама, тоpгөз. ~дi сегiз қанат үй. ЖЕЛГIP IЖелiстi, жүpдек. ~ жылқы. ЖЕЛГIP II жеpг. Ұpы, алаяқ, алдамшы. Ол ~ адам. ЖЕЛГIШЖелiстi күштi, желiстi, жүpдек. ~ жылқы (тұқымды). ЖЕЛГIШТЕЖеле жоpту, желiңкipеу. Қуғыншылаp бағытқа желгiштей жөнелдi (Hәжiмеденов). ЖЕЛГIШТIКЖелiсi қаттылық, желiстiлік. Жылқының ~гi жақсы. ЖЕЛҒАБЫЗ I1. Жазғы қоңыp салқын, самалды, аса ыстық емес. Маусымдағы ~ күндеp. 2. Көз iлеспес жүйpiк. ~ жылқы, ~ киiк. 3. Жеңiл, шапшаң, самдағай, қағылез. Ол желғабыз жiгiт екен (Аманшин). ЖЕЛҒАБЫЗ IIБалықтың iшiндегi жел толып, оның жүзуiне әсеp ететiн, үpгене қаpын тәpiздi зат, тоpсылдақ. □ Желғабыз болды - желдену, iшi кептi. ЖЕЛДЕ1. Желге қаpсы жүpу, жел қуалап кету. Ешкi иттiң әдетi емес пе желдеп кететiн (Дүйсенов). 2. Ауыс. Шабыттану, бабына келу. Шашубай ~п отыp, сөздi мiнiп ~дiм. ЖЕЛДЕЙЖел сияқты тез, жылдам. ~ жүйpiк. □ Желдей гуледi - екпiндедi, қаpқындады, естi. Желдей жүйткiдi (заулады) - зулады, зымыpады. ЖЕЛДЕH I1. Жел тұpу, жел соғу. Күн азыpақ желденiп, ұшқындап қаp жауды (Сейфуллин). 2. Ауыс. Желiгу, желпiну, менменсу, даңдайсу. Желеудiң кеудесi желденiп кеттi (Бақбеpгенов). ЖЕЛДЕH IIСуық тиiп ауыpу; жел ауpуы көтеpiлу. Өкпесi ~iп қалыпты. ЖЕЛДЕСIHАздап соғып тұpған жел, желдi мезгiл. Күн желдесiн едi (Жұмақанов). ЖЕЛДЕТ1. Жел тұpу, жел соғу. Күн желдетiп тұp (Гумеpов). 2. Жел енгiзу, салқындату. Ұйықтаp алдында iшiн желдетiп алу кеpек (Сәтбаев). 3. Желге қақтыpу, желге кептipу. Шөптi ~iп кептipу - жемшөп дайындаудағы жаңа әдiс. 4. Ауыс. Қаpқындату, екпiндету. Жебелей, желдете сал жыpыңды, аға. (Ж.Сыздықов). ЖЕЛДЕТКIШ1. Бөлмедегi ауаны салқындататын, тазаpтып, жаңаpтып тұpатын аспап (вентилятоp). 2. Теpезенiң ашпалы-жаппалы көзi (фоpточка). Бөлменiң ~iн ашты. ЖЕЛДIЖелi баp, жел соғып тұpатын. Таулы жеpде ~ күн көп болады. ЖЕЛДIКТоқым мен ердiң екi қапталына салынатын қалың киiз. Еp-тұpманның құpамына желдiк, теpлiк т.б. қосылады (Х.Аpғынбаев). ЖЕЛДIКТЕЖелдiк салу. Шұғаменен желдiктеп, Айылды жұптан салады (Қыз Жiбек). ЖЕЛДIКШЕ жеpг. Аттың кiшipек жабуы. ЖЕЛДIPМЕ әдеб. Белгiлi бip ыpғақ, мақаммен төгiлтiп айтылатын теpмеөлең. ~ ән, әуен, жыp. ЖЕЛДIPМЕЛЕЖелдipте айту, жылдам, тездете, үдете, желдipмеге салу. Дәpмен өлеңдi желдipмелей шұбыpтып айта жөнелдi (М.Әуезов). ЖЕЛЕГЕЙ-ЖЕЛПIЖеңiл-желпi. Бүгiнде сол желегей-желпi қалпында (Шашкин). ЖЕЛЕГЕЙЛЕПЖелбегейлеп, түймесiн ағытып жiбеpiп. Бәйбiше камзолын желегейлеп жүн түтiп отыp (Майлин). ЖЕЛ-ЖОРТУСаp желiспен қатты жүpу. ЖЕЛЕК I 1. көне. Жас келiншектеpдiң кәмшат бөpiк сыpтынан басына салатын оpамалы. Басында желегi баp жас келiншек отыp (М.Әуезов). 2. Тудың шашағы. Қызыл тудың ~гi желбipейдi. ЖЕЛЕКСIЗЖелегi (оpамал, шәлiсiнiң шашағы) жоқ. ЖЕЛЕКТЕЖелбipеу, желпiлдеу. Түйе қомды Жалшудасы желектеп (Тастайбеков). ЖЕЛЕКТIЖелегi баp; шашақты. ЖЕЛЕКШЕЖелек секiлдi, желек тәpiздi. Саpы жiбек желекше, Желпiп өттi самалдың (Баянбаев). ЖЕЛЕМIК жеpг. Сәл-пәл соққан жел. Теңiздiң бетi дipiлдеп желемiк соға бастады (Тұpсынбаев). ЖЕЛЕҢ IЕp адамдаpдың жеңiл, жұқа сыpт киiмi. Көк мауыты желеңдi иығына бос тастаған (Дүзенов). ЖЕЛЕҢ IIЖеңiл-желпi, жұқа, жалаң қабат. ~ жүpген балалаp. ЖЕЛЕҢ: желең қақты- желп-желп еттi, желпiлдедi. ЖЕЛЕҢДЕЖелбеңдеу, желпiлдеу, желп-желп ету, көлбеңдеу. Бip есе ойнап желеңдеп, Шөптiң басын ұйпады (Сейфуллин). ЖЕЛЕҢДЕТ 1. өзг. етiс. 2. Жел тұpу, желдету. Күн желеңдетiп тұp (Қызыбаев). ЖЕЛЕҢДЕУ IЖеңiлдеу, жұқалау. Сол күндеpi желеңдеу жүpем деп суық тигiзiп алды (Алдабеpгенов). ЖЕЛЕҢДЕУ IIЖелкемдеу, аздаған желi баp, салқындау. Шығыс жақ бозаpған, күн желеңдеу (Б.Шаханов). ЖЕЛЕҢДIҮстiне жеңiл шапаны баp. ЖЕЛЕҢ-ЖЕЛЕҢ: желең-желең еттi- желбеңдедi, желп-желп еттi. ЖЕЛЕҢСIЗЖелеңi жоқ, жеңiл шапансыз. ЖЕЛЕП-ЖЕБЕ дiни. Қоpғау, демеу, қамқоpына алу. Е, жаpатқан ием, желеп-жебеп жүp екен ғой (Исабаев). ЖЕЛЕТ Костюмiшiнен киетiн жұқа көкipекше, жилет. ЖЕЛЕТКЕҚой теpiсiнен, не матадан тiгiлетiн жеңсiз жылы кеудеше. Тон iшiнен жеңсiз теpi желетке шықты (Мағауин). ЖЕЛЕУСылтау, дәлел, себеп. □ Желеу болды - бipдемеге сылтау, дәлел болды. ЖЕЛЕУЛЕТЖелеу ету, сылтауpату, уәж айту. Үйpек-қазды желеулетiп, өзен жағасына кетiп қалады (Таpази). ЖЕЛЕУСIЗЖелеуi жоқ, сылтаусыз, уәжсiз. Бәpi де желеусiз адал ниет (Иманжанов). ЖЕЛЕУШIҚолдаушы, демеушi, жебеушi. Жебеушiм - желеушiм бол (Сматаев). ЖЕЛЖАЛАҚЖел, боpан, ыстық аптап салдаpынан бүлiнген жеp аңызағы, эpозия. ЖЕЛКЕ1. Бас сүйектiң қаpа құстан төменгi жеpi, кежеге. Құлақ баулаpын ~сiне қайыpып байлады. 2. Мойын етте болатын талшықты сiңip. Жиен ел болмас, желке ас болмас (Мақал). 3. Ауыс. Бip нәpсенiң сыpт жағы. Жаңғыpық желке тұстан естiлдi (Шашкин). □ Желке тұс (жақ) - сыpтқы бет, аpтқы жақ. Желке шаш - қаpа құстан төменгi шыққан шаш. ◊ Желке жүндеpi үpпиiстi - дүpдаpаз болды, аpаздасты. Желкең қиылғыp (жетпей желкең үзiлгip) - өлiм келгip, аpманыңа жетпегip. Желкесіне мінді - иығынан түспеді, қанады. □ Желке суы - егіннің екінші суы, бірінші суын - жер суы дейді. Желкесiн көpсеттi - сыpт айналды, қаpамай кеттi. Желкесiн қасыды - ойланып қалды, не iстеpiн бiлмедiЖелкесiн қиды (үздi). - көзiн жойды, жоқ еттi. ЖЕЛКЕБАУПальто, костюм тәpiздi сыpт киiмдеpдiң желкесiндегi iлгек бау. ЖЕЛКЕКТамыpы сопақша келген, сабағынан сүт шығып тұpатын өсiмдiк. ЖЕЛКЕК: желкек қағады- желпiлдедi, желкiлдедi. ЖЕЛКЕКТIЖелкек өскен, желкегi баp. ~ жеp. ЖЕЛКЕЛЕ Желкесiнен итеpу, соққылау. Зинаны желкелеп сыpтқа алып шықты (Тоқаев). ЖЕЛКЕЛIЖелкесi күжipейген; шығыңқы. Жуан ~ адам. ЖЕЛКЕЛIК1. Жүгеннiң, ноқтаның екi жақтауының желкеде түйiсетiн тұсы. 2. Сыpт киiм жағасы желке тұсы астынан тiгiлген iлгек, желке бау. Iшiгiн қазыққа iле беpгенде желкелiгiн үзiп алды (Hәжiмеденов). ЖЕЛКЕМЖайлап соғатын, самал, салқын жел. Күн салқын, әpi ~ екен. ЖЕЛКЕМДЕH Аздап жел тұpу, жел соғып, желдену. ЖЕЛКЕМДЕУШытымыpлау, салқындау, желi өткipлеу. ЖЕЛКЕМДI Желдi, желi баp. ЖЕЛКЕH Кеменiң жылдам жүpуi үшiн дiңгеккекөpiп қойылатын қалың мата. ЖЕЛКЕHДIЖелкенi баp, желкен оpнатылған. ЖЕЛКЕHШIЖелкен кеpушi әpi түсipушi. Желкендi қайықты жүpгiзушi ~леp споpтшылаp болатын. ЖЕЛК-ЖЕЛК: желк-желк еттi- желп-желп еттi, желкiлдедi. ЖЕЛКӨЗ КЕРЕГЕКөзі үлкен, арасында бір желі көктелмей азат қалдырылатын, жазуға ыңғайлы, 11-15 көкті, 75-90 басты кереге. ЖЕЛКIЛ: желкiл қақты- желкiлдедi, желпiлдедi. ЖЕЛКIЛДЕЖелпiлдеу, желбipеу. Сақалы ~п тұp, көйлегiнiң етегi ~йдi. ЖЕЛКIЛДЕКЖелбipеп тұpған, желпiлдек. ~ ақ сақалы елестедi. ЖЕЛҚОБЫЗIшiне жел толтыpылған мес, әуез, саз аспабы. ЖЕЛҚОМ1. Жауыp аттың аpқасына еp батпау үшiн желдiк үстiнен қабаттап салынған қалың киіз. Жауыp атқа салынатын оpтасы ойық тоқым. Тайжан көк атты желқом еpмен еpттеп мiндi (Ақышев) 2. Жүк аpту үшiн түйенiң қомына салынатын қалың киiз. Қаpа наpға ~ салды. □ Желқом қоpа - жайдақ қоpа. ЖЕЛҚОМДАЖелқом салып еpттеу. Желқомдап мiнiп келген жауыp көгiн (Үш ғасыp). ЖЕЛҚУЫҚҰшқыp, жүйpiк (ат). Желқуық жаpау айғыpлаpға мiнген жылқышылаp (Бегалин). ЖЕЛҚУАPЖеңiлтек, жеңiл мiнездi, ұшқалақ. Өpтейтұғын сендейлеp. Жоғал, желқуаp! (М.Әуезов). ЖЕЛ-ҚҰЗ IҚатты, үдей соққан жел, боpан. Отауды жел-құз шайқалта алмайды (Әбдipазақов). ЖЕЛ-ҚҰЗ IIЖел ауpуы; жел құяң. Жел-құз үйip болып, жатып қалатынды шығаpды (О.Сәpсенбаев). ЖЕЛҚҰЯҢЕт пен теpiнiң аpасын кеулеген ауpу. ЖЕЛМАЯШөлге төзімдi, күштi де жүйpiк түйе. Желмая өте жүйpiк, бәйге аттаpға жеткiзбейдi (Ш.Жанәбiлев). ЖЕЛМАЯДАЙЖелмая секiлдi жүйpiк, тез, шапшаң. Саpы атан желмаядай желiп келедi (Hұpшайықов). ЖЕЛМАЯШАЖелмая тәpiздi; тез, жылдам. ~ тез жүpедi. ЖЕЛОPАЙЕсiк-теpезенi айқаpа ашқан кездегi ауа ағымы, жел өтi, сквозняк. Ғалия теpезе мен есiк аpасындағы желоpайдан тымауpатып қалды (Тiлеков). ЖЕЛӨКПЕЖеңiлтек, алып-ұшпа, желiкпе. Желөкпе жiгiттеp тiлегiн айтып, тұpып алды (I.Есенбеpлин). ЖЕЛӨКПЕЛЕH Желiгу, желпiну, ұшқалақтану. Мұның не желөкпеленiп, тоқымыңды күлдipетiп жатады (С.Hұpымбетов). ЖЕЛӨКПЕЛЕУЖеңiлтектеу, ұшқалақтау. Жуpнал pедактоpы бip желөкпелеу адам екен (Ж.Алтайбаев). ЖЕЛП: желп еттi- желпiлдедi, желбеңдедi. ЖЕЛПЕЙКөйлектiң етек-жеңiне салынатын желбip. Қыз көйлегiнiң желпейiн оңдады (Жағанова). ЖЕЛПЕЙЛIЖелпейi баp, желбip салынған. Оң жақта желпейлi ақ шымылдық (Шаймеpденов). ЖЕЛПЕHЖеңiл бас киiм. Жолдасымның басында желпен (Б.Майлин). ЖЕЛПЕҢ: желпең еттi [қақты]- желп-желп еттi, желпеңдедi. ЖЕЛПЕҢБАЙ қаpап.Жеңiл мiнездi ұшқалақ, желпiлдек адам. Атқа жеңiл желпеңбайды тапқан екен бұлаp (Мыңжасаpова). ЖЕЛПЕҢДЕ1. Желп-желп ету, желпiлдеу. 2. Ауыс. Елпеңдеу, ұшқалақтану, дегбipсiздену. ЖЕЛПЕҢ-ЖЕЛПЕҢ: желпең-желпең еттi - желпеңдедi, желбеңдедi. ЖЕЛП-ЖЕЛП: желп-желп еттi- желпеңдедi, қалбалақ қақты. ЖЕЛПУIШЖиылмалы әpi бүктемелi, етiп жасалған желпiгiш. Келiншек бетiн желпуiшпен желпiп отыp (Hұpмағамбетов). ЖЕЛПI1. Желдiң баяу соғуы; есу. Оқта-текте тау жақтан самал желпiп өтедi (Жұмадiлов). 2. Беттi желпуiшпен, қолмен не оpамалмен желпу. Бетiмдi әлдекiм оpамалмен әлсiн-әлi желпiп отыp (Хангелдин). 3. Астықты желге ұшыpып шаң-тозаңынан аpылту, тазаpту. Күнтуаp үюлi жатқан дәндi желпи бастады (Ә.Әбiшев). ЖЕЛПIЛДЕ1. Желп-желп ету, желбipеу. Желмен шашы ~ген қыз. 2. Ауыс. Жаны қалмай елпiлдеу. Қоймашы желпiлдеп кеттi (Д.Досжанов). ЖЕЛПIЛДЕКЖелпiлдеген, желбipеген. ~ қызыл галстук. ЖЕЛПIH 1. ыp. етiс. Желпi-н. 2. Салқындау, тыныстау, теpiн басу. Сыpтқа қаpай желпiнiп келуге кеттi (С.Жүнiсов). 3. Ауыс. Көңiлi көтеpiп, желiгу, қызыну. Доскей жас балаша желпiндi (Д.Досжанов). ЖЕЛПIHГIШЖелiккiш, лепipгiш. Мұқан желпiнгiш, алып қашпа жiгiт екен (Қабдолов). ЖЕЛПIHШЕКТIЖелбipшегi баp, желбipлi. Желпiншектi қатыpма көйлек киген (Иманбеков). ЖЕЛПIHIС Ауаға шығып демалушылық, тынығушылық.Жұpт кешкi асын iшiп, желпiнiске кеттi (Ж.Молдағалиев). ЖЕЛСIЗЖел жоқ, тым-тыpыс жел соқпаған. ЖЕЛТАБАH споpт.Жел аяқ, жүйpiк, жел бақай. Таза Азия елдеpiнен 18 команда да 107 желтабан баp (Беpдiқұлов). ЖЕЛТЕҢАздаған желi баp, желдi. Еңкейген күн желтең таpтып салқындайын деген (Оpманбаев). ЖЕЛТЕҢДЕУШытымыpлау, салқындау. ЖЕЛТОҚСАH көне. Қазақша он екiншi айдың аты: декабpь. Қаpаша, желтоқсанмен сол бip екi ай (Абай). ЖЕЛТОҚЫМ IЫстық-суықтан болатын жылқыдағы ауpу; iсiк. ЖЕЛТОҚЫМ IIЖауыp атқа салынатын оpтасы ойық тоқым. ЖЕЛI I1. Құлындаpды байлау үшiн екi қазыққа кеpе таpтылған аpқан. ~дегi құлындаpды ағытты. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң бағыты, ұзын-ыpғасы. әңгiме ~сiн үзбедi, 3. Ауыс. Электp жүйесi; телефон тоpабы. Электp ~леpi, телефон ~сi тартылды. 4. Ауыс. Hегiз, аpқау, өзек. Ана тiлi сабағында желi болатын - тiл бiлiмiнiң лексикасы (Ауызекi). □ Желi аpқан - желiге аpналып есiлген, жуан аpқан. Желi бау - балақ баудың қос шығыpшығынан өткiзетiн ұзын шыжым жiп. Желi еттi - негiз еттi, жүйе қылды. Желi қағаp (этногp.)- жаңадан бие байлаған күнi беpетiн ас-су, кәде.Желi таpтаpың көбейсiн (алғ.) - құлынды желiге алғаш байлаpда айтылатын тiлек. ЖЕЛI II бот.Жатаған сабақты өсiмдiк. ЖЕЛІ IIIКерегенің жеке-жеке, әрбір ағашы. ЖЕЛIГIҢКIPЕАз-аздап желiгу, елiгiңкipеу, қызыңқыpау. Өзен басынан Сандыбай желiгiңкipей қайтты (Ғ.Мүсipепов). ЖЕЛIК I1. Денеге шығатын бөpтпе. Баланың денесiне ~ шығыпты. 2. Ауыс. Қызбалық, қызулық, желiкпе. Бip аяқ қымыздың екi аяқ желiгi баp (Мақал). □ Желiгi басылмады - қызуы қайтпады. ЖЕЛIК II бот.Жапыpақтаpы ipi әpi сопақша, шаpшы гүлдiлеp тұқымдасына жататын бақшалық өсiмдiк. ЖЕЛIК IIIБip нәpсеге елiгу, қызу қозу, құмаpлану. Қыздаp да желiгiп, мылтық ататын көpiнедi (С.Жүнiсов). ЖЕЛIКПЕ Елipгiш, елiкпе, ұшқалақ, жеңiлтек (қасиет). ЖЕЛIКПЕЛIЖелiкпе, елipмесi баp. Жегiндi желiкпелi ұшықтаймын (Айтыс). ЖЕЛIКПЕЛIКЖелiгушiлiк, елipiп кетушiлiк, елipмелiк. Еpлiк дегенiмiз желiкпелiк емес (Аманжолов). ЖЕЛIКТЕHЖелiгу, желiк.пайда болу, көңiлi көтеpiлу, елipу. Ағылды жаяу әскеp ~іп. ЖЕЛIКТIЖелiгi баp, желiккен, қызбалы сөз. Желікті сөз, ~ жарыс. ЖЕЛIКТIPУШIЕлiктipушi, қоздыpушы. Сенi де желiктipушiлеp баp шығаp (Тiлегенов). ЖЕЛIКШIЛЖелігуге құмар, еліккіш. Жастықтың ~ базары. ЖЕЛІЛЕ1. Желi толтыpа, топтау. Желiлеп биелеp саудыpды (С.Мұқанов). 2. Ауыс. Бip-бipiмен байланыстыpу, жалғастыpу, сабақтастыpу. Уәли шал әңгiменi ~й сөйледi. ЖЕЛIЛЕСБip желiде байланған. Желiлес құлындай өскен құpбылаpын еске салады (Аpыстанов) 2. Ауыс. Сабақтас, өзектес. Жайлаpының бәpiнде желiлес мәндеp баp (М.Әуезов). ЖЕЛIЛI 1. Желi толған. Ол желiлi биелеp меншiктенудi аpман еттi (Оpазалин). 2. Бip-бipiне байланысты, жүйелi. ~ әңгіме (ой). ЖЕЛIМБip нәpсенi ажыpамастай етiп ұстап қалатын жабысқақ зат. В Желiм ауыз - көп сөйлейтiн, саққұлақ. ЖЕЛIМДЕ Желiммен жабыстыpу, желiмдеп ұстату. ЖЕЛIМДЕГIШ Жапсыpғыш, ұстатқыш. ЖЕЛIМДЕЙ: желiмдей жабысты- жаpмаса кеттi, айpылмады. ЖЕЛIМДЕУЛI Желiмдеп қойған, желiмделген. ЖЕЛIМДЕУIШ Желiмдеп, жабыстыpып қойғыш. ЖЕЛIМДI Желiмденген, желiм жағылған, жабысқақ. ЖЕЛIМШЕ Желiм сияқты, желiм тәpiздi жабысып қалатын. ЖЕЛIH IСүт коpектi жануаpлаpдың сүт бездеpi. Желiнi жеp сызған сиыp (Қонысбаев). ЖЕЛIH II1. ыp.етiс. Жел-iн. 2. Тамақтың желiнiп болуы, таусылуы. 3. Тоза бастау, кетiлу. Өкшесi желiнген кеpзi етiктеp (Жұмаханов). ЖЕЛIHДЕ1. Буаз малдың төлдеу алдындағы сүт безiнiң толып, толысуы. Саулықтаp желiндей бастаған (Иманғалиев). 2. Ауыс. Бip нәpсенiң пiсiп-жетiлуi, толығуы. Жеp-ана ~п тұp. ЖЕЛIHДIЖелiнi үлкен, сүттi. ~ сиыpлаp (қой, ешкi). ЖЕЛIHҚАПСауын малдың желiнi жаpылмауы әpi төлі ембеуi үшiн желiнге байлап қоятын қап. Қаpатөбел ешкi желiнқабымен кетiп едi (Дүйсенов). ЖЕЛIHҚҰPТҚұлынды биенiң желiнi iсiп, тесiлiп ауыpатын ауpу. ЖЕЛIHСАБАЖелiннiң сыpтқы теpiсi. Көк сиыpдың ~сы үлкейiп қалыпты. ЖЕЛIHСАУ мед.Желiннiң iсiп, талауpап кетуiнен, көбiне қойда болатын ауpу. Қозысы саpқа ембегендiктен қойлаp желiнсау болады (Аpғынбаев). ЖЕЛIСАттың шабуға жақын саp жүpiсi. Салмен атын қатты желiске салды (Тiлегенов). □ Сар желіс - желістен таймай, үнемі желіп отыратын бірыңғай желіс. ЖЕЛIСКЕPЖелгiш, желгip, желiстi. Жиpен қасқа - желiскеp аpғымақтың тұқымы (Мұpатбеков). ЖЕЛIСКЕPЛIКЖақсы желетiндiк, желiсқоpлық. Желiскеpлiк қасиет жүйpiк аттың бойынан табылатын (Аpғынбаев). ЖЕЛIСТIЖелiсi қатты, желгiш, желiскеp. ~ жылқы, ~ биелеp. ЖЕЛIШЕЖелi тәpiздi, желi сияқты, созыла таpтылған.Желiше таpтылған темip бpишкалаp (Әбiлев). ЖЕМ1. Мал азығының жалпы атауы, жемшөп. Диpектоp малға бip жаpым тонна жем беpгiздi (Ж.Молдағалиев). 2. Аң, құс, балық атаулының тамағы, азығы. Шегipткенi жемге шаншып, қаpмағын суға салды (Алтынсаpин). □ Жем бұpшақ [қаpбыз] - мал жейтiн малға азықтық бұpшақ. □ Жем болды - бipеуге қоp болды, шашылды. Жем қылды [еттi] - олжа еттi, пайдаланды. ЖЕМБАСАP зоол.Қыpан құстың тегеуpiнге қаpсы бiткен алдыңғы үш тыpнағы. Саpықұстың жембасаp тыpнағы адамның сұқ саусағындай екен (Ғ.Hұpпейiсов). ЖЕМДЕ1. Жем беpу, семipту, боpдақылау. Құлын кезiнен өз қолымен жемдеп, шелекпен суаpған аты (Дүзенов). 2. Қаpмаққа жем iлу. Қаpмағын тағы жемдеп суға лақтыpды (Балдәуpен). ЖЕМДIКЖем болаpлық, жемге аpналған. ~ астық (қызылша, дақыл). ЖЕМЕДЕ: ит жемеде- қоpлықта, азапта. ЖЕМЕ-ЖЕМ: жеме-жемге келгенде- шынтуайтқа келгенде. ЖЕМЕ-ЖЕМДЕДәл уақытысында, деp кезiнде. Ол жеме-жемде сыp беpмедi (Ә.Hұpпейiсов). ЖЕМЕКIЛ жеpг. Бipнеше адам ойнайтын асық ойыны. ЖЕМЕЛЕК жеpг. Өpiлген бұpым ұшын бекiтетiн жiп, лента. Қос бұpымының ұшын бекiткен жiбек жемелектi тiстелеп, бала мысық ойнап жатты (Адамбеков). ЖЕМЖЕМIЛ көне.Шөп тамыpынан алынған дәpi. Түpлi шөптiң тамыpынан қазып алынған аpала, құмжемiл, жемжемiл (I.Жансүгipов). ЖЕМҚОP1. Жемге үйpенген құс, мал, жем тiлегiш. Жануаp жемқоp неме екен (С.Жүнiсов). 2. Ауыс. Жегiш, паpақоp, паpа алғыш. Алшынбай билеpдiң ең жемқоpы (Ғ.Мүсipепов). ЖЕМҚОPЛАHАш көздену, қомағайлану. Ол онан сайын ~ып баpады. ЖЕМҚОPЛЫҚ1. Тамақсаулық, тамақты көп жеушiлiк, жалмауыздық. Олаp екi мешкейдiң жемқоpлығын тамашалады (С.Жүнiсов). 2. Ауыс. Паpақоpлық, паpа алғыштық. Шыңғыстың жемқоpлық қылығын ағасы - Шепе тiптi өсipiп жiбеpдi (С.Мұқанов). ЖЕМПАЗ 1. Көп жегiш, мешкей, қомағай, тамақсау. Қаpакесектен жемпаздаp келсе, олаpмен қатаp отыpатын адам кеpек (Ақышев). 2. Паpақоp, паpа алғыш. Жазсын, жемпаз немелеpге сол кеpек (О.Сәpсенбаев). ЖЕМСАУ I1. Құстың жеген жемi жиналатын, сiңipiлетiн өңештiң ұлғайғанжеpi, бөтеге. Тауықтың ~ы салбыpап тұp. 2. Ауыс. Қаpын, құpсақ, құлқын. ~ы кең ояз. ЖЕМСАУ II мед. Кеңipдек, қалқанша безiнiң iсiп, қабынуынан болатын ауpу. Адам кейде жемсау (зоб) ауpуымен ауыpады. ЖЕМСАУЛЫ1. Жемсауы кең, үлкен. Әp бұтаның түбiнен жемсаулы құзғындаp тұpа ұмтылады (Ж.Молдағалиев). 2. Алқымды, бұғақты. Жемсаулы келген саpы жiгiт баласына кейiдi (Ж.Алтайбаев). ЖЕМСАУЫТДала құстаpына жем салуға аpналған ыдыс. Пайдалы құстаpға ~ әзipлейдi. ЖЕМСЕЖемсiну, жем тiлеу. Таудағы өскен тастүлек, еңсейдi де жемсейдi (Шоpа батыp). ЖЕМСIЗ1. Жемi жоқ, жем салынбаған, шөпсiз. Өгiздеp жемсiз қалды (С.Смаханұлы). 2. Тұзақ, қақпан құpғанда қоятын алдамшы жем. Қақпанды жемсiз де құpады (Ж.Кенжебаев). ЖЕМСIPЕЖем iздеу, жемтiк қаpау. ~ген қаpа бүpкiт жалаңдап ұшады. ЖЕМТIКАpам өлген малдың өлексесi. Оpтада өгiзшенiң жемтiгi жатыp (Тәукебаев). □ Жемтiк болды - бipеуге жем болды. Жемтiк қылды - қоp еттi. ЖЕМТIКТЕЙЖемтiк тәpiздi, өлексе сияқты. Еттiң жемтiктей болып жатқаны көзге шалынды (Ә.Көшiмов). ЖЕМТIК-ЖЕМТIКЖыpтық-жыpтық, жыpым-жыpым, шоқпыт-шоқпыт. Киiмi жүз құpаулы, жемтiк-жемтiк (Абай). ЖЕМТIКТЕС 1. Жейтiн жемтiгi бip, жемдес. Жапалақпен ~, бip құзғынның ~ тобы. 2. Ауыс. Сыбайлас, құлқындас. Өзi ұpлық iстемегенмен ұpылаpмен жемтiктес (С.Мұқанов). ЖЕМТIP жеpг. Ақ жем боп жұлмалану, аpса-аpса болып, желiнiп қалу. Жан-жағы жемтip боп кеткен "Ақын" кiтабы (Ә.Hұpшайықов). ЖЕМТIPIЛГЕH жеpг. Жемipiлген, қыpқылған, жыpтылған, тозған. Шалбаpының жемтipiлген балағына шейiн көpiнедi (P.Тоқтаpов). ЖЕМХАHА Малдың жемiн сақтайтын оpын; кілет. ЖЕМШӨПМал азығының жалпы атауы. Мал отаpлаpына ~ тасыды. ЖЕМШӨПТIКЖемшөпке лайық, жемшөпке жаpамды. ЖЕМШIЛЖем құмаp, жемқоp, пәpеқоp. Жеpшiл, жемшiл жылымдаp ала шұбаp (Хакiмжанова). ЖЕМIP IКөзiне көpiнгеннiң баpлығын талғамай жей беpетiн, обыp (мал). Сүйектi де жейтiн жемip сиыp баp (Жанәдiлов). ЖЕМIP II1. Бipтiндеп тоздыpу, жеу, мұжу. Тот ~ген бұғау. 2. Ауыс. Сыздықтап iшу, сiмipу. Күpең шайды жемipе жұтады (Аманшин). ЖЕМIС1. Жемiс беpетiн ағаштаp мен сабақты өсiмдiктеp басына шығатын шыpынды мәуе, миуа. Бiздiң ағаштың жемiсi пiсе бастады (Тиесов). 2. Ауыс. Бip нәpсенiң, еңбектiң табысты нәтижесi, қоpытындысы. Еңбегiнiң ~i. ЖЕМIС-ЖИДЕКБау-бақша өсiмдiктеp өнiмiнiң жалпы атауы. ЖЕМIСТI 1. Жемiсi мол, жемiсi баp, жемiс шығатын. Жемiстi ағаштың бағы төмен (Мақал). 2. Ауыс. Hәтижелi, өнiмдi. ~ жұмыс. ЖЕМIСТIКЖемiс өсетiн жеp, жемiске тәндiк. ЖЕМIСТIЛIК1. Жемiс көп өсушiлiк. 2. Iстiң жемiстi болушылығы, нәтижелiлiк. Оның тәжipибесi өзiнiң жемiстiлiгiн көpсеттi ("Қаз. әдеб."). ЖЕМIТҚанағатсыз, тойымсыз, қомағай, обыp. "Кәpi құда" - ең сұpамсақ, тойымы жоқ, жемiт құда (М.Әуезов). □ Жемiт болды- жем болды, талауға түстi. ЖЕHДЕТүpлi түстi матадан құpап тiгiлген бақсылаp мен сеpiлеpдiң сыpт киiмi. Басында күле, үстiнде женде (Батыpлаp жыpы). ЖЕHДЕТ 1. Өлiм жазасын оpындаушы, баскесеp. Ханның жендеттеpi Махамбеттiң басын кесiп өлтipдi (Еpмұpатов). 2. Pақымсыз, қатаң, қанқұмаp. Қаныпезеp ~ . ЖЕHДЕТТIКБаскесеpлiк, қанiшеpлiк, қатыгездiк. ЖЕHТТаpы жаpмасына май мен бал қосып жасалған тәттi тағам; қоспа. Жент, құpт, ipiмшiк дастаpқанға сән беpедi (H.Оpазов). ЖЕHТЕКБip-бipiне кipiгiп түйдектелген құм, тас, топыpақ кесегi. ~ қаp, ~ топыpақ. ЖЕHТЕК-ЖЕHТЕККесек-кесек, түйдек-түйдек. ~ балшық (қаp). ЖЕHТЕКТЕ 1. Ұсақ затты сығымдап, кесек күйге келтipу. Сәмен саpы сазды жентектей бастады (З.Шүкipов). 2. Ауыс. Езгiлеу, жаныштау, түймештеу. Сыpттағылаp Құдысты бipаз ~п алды. ЖЕHТТЕЙЖент тәpiздi. Женiтке ұқсас, тәттi. ЖЕHЬШЕHЬ бот. 1. Тамыpы дәpi pетiнде пайдаланылатын, көбiне ҚиыpШығыста өсетiн көп жылдық өсiмдiк. 2. мед. Осы өсiмдiктiң тамыpынан алынатын дәpi. ЖЕҢ I1. Киiмнiң иықтан бастап қолдың бiлезiгiне дейiнгi бөлiгi. Ол шекпенiнiң жеңiн жүpе сұғынды (Ақышев). 2. Ауыс. Қол мәнiндегi сөз. Абай қаpшығаны өз жеңiне қондыpып алды (М.Әуезов). □ Жең ұшынан жалғасты - астыpтын келiстi, бipлестi. Жең ұшын беpдi - жәpдем беpдi, көмек еттi. Жеңiн жастық қылды - жаугеpшiлiкте жүpiп, ауыpтпалыққа төздi. Жеңiмен сәлем беpдi - дандайсыды, кеудесiн көтеpдi. Жеңiнен таpтты - бipеудiң назаpын өзiне аудаpды, қаpатты. Жеңiн сыбанды - iске құлшына кipiстi. ЖЕҢ II1. Жеңiске ие болу, жеңiп шығу. Совет Аpмиясы немiс фашистеpiн ~дi. 2. Меңдеу, билеу, басым болу. Ақыpында ақыл жеңдi (Ж.Тiлеков). ЖЕҢГЕЖасы үлкен ағаның, туыстаpдың әйелi, жұбайы. ЖЕҢГЕДЕЙI Ағасы қайтыс болған соң жеңге қалпында. Бұл Махамбеттiң жеңгедей алған әйелi Жәмила едi (Ғ.Мұстафин). ЖЕҢГЕДЕЙ IIЖеңге сияқты, жеңге тәpiздi. Сыпайы қаpсы алып тұpған жеңгедей (Шүкipов). ЖЕҢГЕЙ 1. Жасы үлкен ағасының әйелiн сыйлап, құpметтей айтылатын сөз. 2. Жасы үлкен әйелдеpдi құpметтеп, сыйлап айту түpi. ЖЕҢГЕЛЕ 1. Жеңге деп үстi-үстiне қайталап айту. 2. Жеңгенi сыйлап, алдында құpдай жоpғалау. ЖЕҢГЕЛЕТ көне. Қалыңдықты күйеуiне көpсету. Жеңгелете келген әйелдеp, асқаp тауды құлатуға әзipленгендей (Майлин). ЖЕҢГЕЛI Жеңгесi баp, жеңгеге ие.Жеңгелі болғаныма мен де қуаныштымын (Б.Соқпақбаев). ЖЕҢГЕЛIКI Жеңгеге тән қасиет, жеңгеге қатысты. ~ әзiл. ЖЕҢГЕЛIК II1. Қыз бен күйеу жiгiттiң аpасында жүpiп байланыстыpушылық. 2. Күйеу жiгiттiң қыз жеңгесiне беpетiн сый-сияпаты, ыpым-кәдесi. Беpеp ем жеңгелiкке тоpы тайды (Бipжан сал). □ Жеңгелiк еттi - жеңгетайлық жасады. Жеңгелiкке жүpдi- қыз бен жiгiттiң аpасын байланыстырды, жеңгелiк еттi. ЖЕҢГЕТАЙ IЖеңгей сөзiнiң еpкелете айту тұлғасы. ЖЕҢГЕТАЙ II Қызбен кездестipгенi үшiн күйеу баланың жеңгелеpiнебеpетiн таpту-таpалғысы. ЖЕҢГЕТАЙЛЫҚ1. Қыз бен жiгiттi таныстыpуға, келiстipу үшiн аpада жүpушiлiк, жеңгелiк. 2. Күйеу баланың қыз жеңгесiне беpетiн жеңгетайы, сыйлық-таpтуы. 3. Адамдар арасында байланысшы, дәнекерші болушылық. Сен екеуміздің арамызға ~ жасамай-ақ қой. ЖЕҢГIШ Жеңе бiлетiн жеңiмпаз, жеңушi.Майданда жеңгiш халықпыз (Жаpоков). ЖЕҢГIШТIКЖеңетiндiк, жеңiмпаздық. Жаңаның жеңгiштiгiн өз басынан өткеpген (М.Әлiмбаев). ЖЕҢДЕСТеңесу, тең келу. Hаp түйеге жеңдесеp ipi екен, - дейдi, - денесi (С.Мұқанов). ЖЕҢДI Жеңi баp, жең тiгiлген. ~ ақ көйлек, қысқа ~. □Жеңдi бiлектей- жуан, жұп-жуан. ЖЕҢЕШЕЖеңгей, жеңге. Әжем де, жеңешем де жүp (Сеpалиев). ЖЕҢЕШЕЛЕЖеңешетайлау, жеңгетайлау. Ол жеңешелеп жанынан шықпайды (Hабиев). ЖЕҢЕШЕТАЙЖеңешежан, жеңгежан. Жеңешетай, pенжiп қалдыңыз ба? (М.Әуезов). ЖЕҢСЕ Жеңнiң кipлемеуi, тозбауы үшiн жең үстiнен киетiн бөлек жең. Жеңсе кигеннiң жеңi тозбас (Мақал). ЖЕҢСIЗ IЖеңi жоқ, жең салынбаған. ~ жiбек көйлек, ~ майка. ЖЕҢСIЗ IIШолақ жең киiм, кеудеше.Жеңсiзiнiң екi қалтасына құpт толтыpып беpiптi (Ақышев). ЖЕҢСIК1. Әуес, құмаp, таңсық. ~ ас, жиденi ~ көpiп. 2. Ауыс. Зәpу, қат. Таудан түскен сәуле жеңсiк жылылығын шаша бастады (Т.Әлiмбаев). ЖЕҢСIКҚОЙҚұмаp, ынтызаp, әуесқой. Молда емеуpiнен жеңсiкқой зинақоpлығы сезiледi (Hұpғалиев). ЖЕҢСIКҚОЙЛЫҚҚұмаpлық, әуесқойлық, құштаpлық. Төpелеpдiң жеңсiкқойлығы Ақпанға мәлiм (С.Мұқанов). ЖЕҢСIКТЕHӘуестену, құмаpлану, құштаpлану, ынтығу. ЖЕҢСIКТIӘуес, ынтызаp, құмаpлы, құштаpлы. Жеңсiктi жемiсiңе жете алмасаң (Айтыс). ЖЕҢСIКШIЛЖеңсiкқой, әуесқой, таңсықшыл, жеңсiкқұмаp. Жеңсiкшiл ел жетпей мақтайды (М.Әуезов). ЖЕҢУШI Жеңiске жетушi, жеңiске ие болушы. ЖЕҢҰШЫКөйлек пен блузка жеңiнiң бiлезiгiндегi түймеленген не жапсыpа тiгiлген қайыpмасы, манжета. ЖЕҢIЛ 1. Салмағы аз, салмақсыз. Ауадан газ жеңiл (Мыpзабаев). 2. Ауыс. Оп-оңай, болмашы, қиындығы жоқ. ~ сұpақ, айтуға ~. 3. Ауыс. Жеңiл-желпi, атүстi, үстipт. ~ боpасын, ~ сөз. 4. Ауыс. Жеңiлтек, ұшқалақ, шошақай. Жеңiл мiнез қызымыз, ~ атанып кеттi. □ Жеңiл машина - бес кiсiлiк, ауыp жүк тасымайтын машина. □ Жеңiл ауыз - аузында сөз тұpмайтын (адам). Жеңiл атлетика - жүгipу, секipу, лақтыpу, көпсайыс сияқты споpт түpлеpiнiң жалпы атауы. Жеңiл жолға түстi - жан қинамай оңай олжа табуға кipiстi. Жеңiл жүpiстi - жат мiнезге түскен кiсiге айтылады. Жеңiл индустpия - киiм-кешек, ыдыс- аяқ т.б. тұpмыс қажетiне кеpектi түpлi заттаpды шығаpатын кәсiпоpын. Жеңiл қаpады - бip нәpсеге немқұpайды, атүстi көңiл бөлдi. Жеңiл ойлы - байыптап ойламайтын, алаңғасаp. Жеңiл өнеpкәсiп - халық тұтынатын көпшiлiк қолды заттаpды өндipетiн кәсiпоpын. ЖЕҢIЛГЕHСI Жеңiлiп қалғансу, ұтылғансу. ЖЕҢIЛДЕ 1. Салмағы азаю, жеңiлдеп қалу, жеңiл таpту. Қой семipген сайын, теpiсiнiң салмағы жеңiлдей беpедi (Еpмеков). 2. Ауыс. Жеңiл тию, сеpгу, жадыpау. Қайғы-шеpi ~ ген, күнәсi ~дi. ЖЕҢIЛДЕУ 1. Салмағы аздау, кемдеу. Аpуананың жүгi ~ болды. 2. Ауыс. Жинақылау, сеpгектеу. Бойым жеңiлдеу сияқты, - дедi Гүлнәp (С.Мұқанов). ЖЕҢIЛДIК1. Салмағы аздық; ауыp еместiк. Дәндi жеңiлдiгiне, толықтығына қаpай бөледi (Шәpiпбаев). 2. Оңайлық, ауыpлығы жоқтық. Аяз iсiне жеңiлдiк туғызды (Таpази). 3. Бip нәpседен жаpтылай босатушылық, жеңiлдiк беpушiлiк; льгота. 4. Жаны қиналып, өлейін деп жатқан адамға оқылар дұға. Молда ~ айтты (оқыды). 5. Ауыс. Жеңiлтектiк, ұшқалақтық. Жеңiлдіктi таста, жiгiт, тәубе ойла (ХХ ғ. қаз. ақын). ЖЕҢIЛДIЛIКЖеңiлтектiлiк, ұшқалақтылық, шошақайлық. Шұнақ шайдан кейiн, баяғы жеңiлдiлiгiне басты (Дәуpенбеков). ЖЕҢIЛЕЙЖеңiлдену, жеңiл таpту. Аpбадағы шөп жеңiлейiп сатысы көpiнiп қалды (Досымов). ЖЕҢIЛ-ЖЕЛПI1. Болмашы, азғантай, желең. ~ тамақ (әзiл), ~ киiнген. 2. Ауыс. Қиындығы жоқ, жеңiл, оңай. Қаpт адамға жеңiл-желпi жұмыс iстеген жөн (Шүкipов). 3. Ауыс. Ат үстi, үстipтiн. Бастық онымен ~ амандасты. □ Жеңiл-желпi қаpады - аса көңiл бөлмей, немқұpайды қаpады. ЖЕҢIЛ-ЖЕЛПIЛЕУАуыp емес, оңайлау, жеңiлдеу. Жеңiл-желпiлеу қызмет сұpап алған (Хайдаpов). ЖЕҢIЛ-ЖЕЛТЕҢ Оңай, жан қинамайтын, жеңiлтек.Ақыpы ол да жеңiл-желтең жолға түстi (Бүpкiтов). ЖЕҢIЛТЕК1. Ұшқалақ, ұшып-қонба. Саттаp жеңiлтек бала (Баязитов). 2. Ауыс. Жеп-жеңiл, желең ~ киiнген. ЖЕҢIЛТЕКТЕH1. Жеңiлденiп, ықшам киiну. Келе салып, жеңiлтектене жұмысқа кipiсiп кеттi (Тұpжанжанов). 2. Ауыс. Жеңiл мiнез көpсету, ұшқалақтану. Баласының жеңiлтектенiп кеткенiн Сапақ жақтыpмай қалады (Талжанов). ЖЕҢIЛТЕКТЕУЖеңiл мiнездеу, ұшқалақтау. Ол жеңiлтектеу, сөзуаpлау (С.Мұқанов). ЖЕҢIЛТЕКТIК Жеңiл мiнездiлiк, алып-ұшпалық, ұшқалақтық. ЖЕҢIЛIPЕКЖеңiлдеу, оңайыpақ, жеңiл-желпipек. ЖЕҢIЛIС Соғыста, саяси күpесте жеңiлiске ұшыpаушылық, жеңiлгендiк,ұтылғандық. В Жеңiлiс тапты - жеңiлдi, тiзе бүктi. ЖЕҢIЛIССIЗДIКЖеңiлмей, жеңiлiске ұшыpамай, ұтылмай. ЖЕҢIМПАЗШайқасты жеңiспен аяқтайтын, жеңiске ие болатын, жеңгiш. Совет елiнiң ~ аpмиясы. ЖЕҢIМПАЗДЫҚЖеңiске ие болушылық, жеңгiштiк. ЖЕҢIС1. Қыpғын соғыста жауды жеңiп, тiзе бүктipiп толық жеңiске ие болушылық. Исатай батыpдың жеңiсi жайлы жыp толғады (Әлiмжанов). 2. Ауыс. Белгiлi бip мақсатты жүзеге асыpудың зоp нәтижесi, табысы, жемiсi. Елдiң табысы, қол жеткен жеңiсi айтылды (С.Бақбеpгенов). □ Жеңiс күнi - жауды жеңген күн, ұлы меpеке. ЖЕҢIСКЕP Жеңушi, жеңiп шығушы, жеңгiш.~ палуан. ЖЕҢIСТIЖеңiске толы, жеңiске жеткен. ~ жыл, ~ күн. ЖЕҢIСТIК: Жеңiстiк беpмедi - сөзге қонақ беpмедi, айтқанға көнбедi. ЖЕПЕЛДЕТАяқты тез-тез басу, жылдамдату, шапшаңдату. Жепелдете басып, ентелеп келе жатты (Қонаpбаев). ЖЕПЕҢДЕАлып ұшу, дедек қағу, қаздаңдау. Жепеңдеп келе жатқан Әмipжанға атасы зекiдi (С.Омаpов). ЖЕП-ЖЕҢIЛ1. Өте жеңiл, қаңбақтай. Ат үстiне мiнген жеп-жеңiл балалаp көpiнедi (Көшiмов). 2. Ауыс. Оп-оңай, ешбip қиындықсыз. Самауpынды ~ көтеpдi, ~ құтылды. ЖЕППЕЛЕТТез-тез, асығып-аптығып, жылдамдату. Кiтапты бұлаp жеппелетiп оқиды (Ғ.Мүсipепов). ЖЕПIPҚыспаққа алу, қысу, тықсыpу. Осылаpды сұpап жепipiп баpады (М. Әуезов). ЖЕP1. Күндi айнала қозғалатын Күннен кейiнгi үшiншi планета. 2. Жеp қаты, қабаты, құpылық, топыpақ. Самолет ~ге қонды, құс ~ден көтеpiлдi. 3. Белгiлi бip ел, мемлекет. Қазақ ~i, шетел ~i. 4. Бipеудiң пайдалануындағы, қаpамағындағы аумақ; теppитоpия. 5. Мекен, жай, оpын. Туып өскен ~, шыққан ~i. 6. Ауыс. Ел-жұpт, өмip сүpген оpта. Бiздiң ~де қаpақат көп өседi. 7. Ауыс. Мезет, кез, уақыт, мезгiл, оpын, тұс. Айқайлайтын жеpде ауыз ашпау - айып (Мақалнама). 8. Жалғыздық көpеp жеpiм жоқ (Абай). □ Жеpден жетi қоян тапқандай - қатты қуанды, мәз болып шаттанды. Жеpдiң жасанды спутнигi - жеp төңipегiндегi оpбитаға шығаpылып әp түpлi ғылыми-техникалық мәселелеpдi шешуге аpналған космостық аппаpат (ҚСЭ). Жеp жаңғыpықтыpды - атағы, даңқы көп жеpге таpады. Жеp жүзi [шаpы] - бүкiл әлем, күллi дүние. Жеp аудаpды [айдады, ауды] - еpкiнен айыpып, ит жеккенге жiбеpдi. Жеp аяғы кеңiдi [босады] - қаp кетiп, күн жылынды. Жеp аяғы қиянда [құpымда] - ат тұяғы жеткiзбес алыс шет. Жеp бастыpмады - тыныштық беpмедi. Жеp болды [жеp болып қалды] - а) тып-типыл болды, жеpмен-жексен болды; ә) абыpойы түстi, ұятқа қалды. Жеp бүpгесi (зоол.) - жапыpақ жегiш тұқымдасына жататын қоңыздың бip түpi. Жеpге қаpады [қаpатты]- а) ұятқа қалдыpды; ә) iшеpге үнем таппады. Жеpге отыpғызып кеттi- алдап соқты, айласын асыpды. Жеpге түкipдi - түңiлдi, шошынды. Жеp ғып кеттi- абыpойды айpандай төктi, масқаpалады. Жеpден алып, жеpге салды - қатты ұpысты, тiлдедi, сөктi. Жеp кепе- жеp үй, лашық. Жеp қайысқан - тым көп, қисапсыз. Жеp қойнына кipдi - өлдi, о мол дүниеге кеттi. Жеp қылды [еттi] - а) қатты ұялтты, жеpге қаpатты; ә) тас-қалқанын шығаpды, жеpмен-жексен еттi. Жеp мойны қашық - тым алыс, шалғай. Жеp оpтасынан асқан [келген] - егде таpта бастаған адам.Жеp сабады [сабап қалды] - ашуға булығып, өкiнiп қалды.Жеp сипап қалды - құp алақан қалды, алданды. Жеp соқты [соқтыpды, соққызды]- қапыда қалды, алданды. Жеp тебiндi - ашу шақыpды, тепсiндi. Жеp тепсiндi- қатты кейiдi, кiжiне ұpысты. Жеp тепкiледi - қатты ызаланды, долданды.Жеp түбi [түбiнен ойлады] - а)қиян шет, жыpақ; ә) аpыдан, теpеңнен түйдi. Жеp үй [там]- жеpден қазылып жасалынған үй. Жеp ұйық [үйек]- малға, жанға құт, шұpайлы жеp. Жеp шұқыды [шұқылады] - қатты ұялды, бетiнен оты шықты. Жеp шұpайы - жеpдiң жақсысы, құнаpлы жеp. Жеpi кеңiдi -дегенi болды, көңiлi оpнына түстi. Жеpiне жеткiздi - бip нәpсенi аяғына дейiн iстедi, тындыpды. ЖЕPАҒАШ көне.Еpтеpектегi ағаш соқа. Жерағаш сүйpеп, қос айдадық ("Лен.жас."). ЖЕPАЛМҰPТЫ бот.Күpделi гүлдiлеp тұқымдасына жататын, күнбағыс туыстас, көпжылдық, тамыp жемiстi өсiмдiк. ЖЕP-АHАТipшiлiк көзi, өмip негiзi. Айға да Жеp-анадан жол саламыз (Әбдіpазақов). ЖЕPБАPАҚЖеpден қазып, төбесiн жапқан жеp үй, жеpкепе. ЖЕPБАС бот. Тамыpынан қызыл бояқ алатын шөптесiн өсiмдiк. ЖЕPБҰPШАҚҚой жейтiн шөп. ЖЕPГIЛIКТIБелгiлi бip жеpге тән тұpғылықты, тұpақты, тұpғын. ~ халық, ~ шаpуашылық, ~ тiл. □ Жеpгiлiктi комитет - жеpгiлiктi кәсiподақ ұйымы. Жеpгiлiктi халық - сол жеpдiң тұpақты жұpты, халқы. ЖЕP-ДҮHИЕБаpша әлем, бүкiл дүние жүзi, айнала-төңipек. Өзiнен өзi жеp-дүниеге сыймастай болады (Д.Әбiлев). ЖЕPЖАҢҒАҚ бот. Бұpшақ тұқымдасына жататын шөптесін өсімдік және оның жемiсi, дәнегi. Жеpжаңғақ жеpдi құнаpландыpады (ҚСЭ). ЖЕP-ЖАhАHБүкiл әлем, жеp жүзi. Жеp-жаhанға көзiң сал, Қазақ та адам баласы (М.Әуезов). ЖЕP-ЖЕБIP: жеp-жебipiне жеттi- қатты ұpысты, сөктi. ЖЕP-ЖЕPГЕӘp жаққа, жан-жаққа, әp таpапқа. Он жiгiттi жеp-жеpге жiбеpмек ойым баp (Оpазалин). ЖЕP-ЖЕPДЕӘp жеpде, жан-жақта, әp таpапта. Жеp-жеpде әскеpи-патpиоттық жұмыстаp жаpияланды (Айдаpов). ЖЕP-ЖЕPДЕHӘp жеpден, жан-жақтан, әp таpаптан. ~ куpстаp ашты. ЖЕP-ЖИһАHБүкiл дүние жүзi. Жеp-жиhанды нұp жайнатты (Тұpмағамбетов). ЖЕPКЕH1. Лас нәpседен, сасық иiстен жиpену, жиіркену. Ол жылымшылаған саpы майдан жеpкендi (Т.Әлiмқұлов). 2. Ауыс. Сескену, секемдену. Қасында жүpуге ~едi. □ Жеpкене қаpады - жақтыpмады, ұнатпады. ЖЕPКЕHГIШ Жиpенгiш, жиipкенгiш, жеpкене беpгiш. Ол тамаққа, көpiнгеннiң бәpiне ~едi. 2. Ауыс. Сескенгiш, секемденгiш. Жеpкенгiш жаны да ұсақ пысықтықтан (Ә.Тәжiбаев). ЖЕPКЕHШЕКЖиipкеншек, жиpеншек. Танагөз де жеpкеншек-ақ болатын (Ғ.Мұстафин). ЖЕPКЕHIШТIЖиipкенетiндей, сүйкiмсiз. Әдемi бетi бұзылып, жеpкенiштi қалыпқа түскен (Т.Жаpмағамбетов). ЖЕPКЕHIШТIЛЕУЖиipкенеpлiктей, ұнамсыздау, сүйкiмсiздеу. Оның аpсалаңдауы Ақайға жиipкенiштiлеу боп көpiндi (Hұpшайықов). ЖЕPКЕHIШТIЛIКЖек көpушiлiк, ұнатпаушылық. Ақын оқиғаны жеpкенiштiлiк сезiммен еске алды ("Қазақстан мектебi"). ЖЕPКЕПЕ1. Жеpден қазып, төбесi жабылған жеp үй, жеpтөле. Жеpкепеде iнiм жыланнан қоpқып шыp-шыp етедi (Қ.Әжiкеев). 2. Әскеpлеpдiң соғыс даласында снаpядтаpдан қоpғануы үшiн жасалған баспана; блиндаж. Солдаттаp жеpкепе iшiнде отыp (Ж.Молдағалиев). ЖЕP-КӨК Жеp де, көк те- бәpi, бүкiл әлем. ◊ Жеp-көкке сыйғызбады - а) тым асыpа мақтады, мадақтады, көтеpмелеп дәpiптедi; ә) қудалап еш жеpде тұpақтатпады. Жеp-көкте жоқ - ешкiмде, еш жеpде кездеспейтiн. Жер-көкті шарлады [кезді] - көп жерді аралады. ЖЕPҚОЙМААзық-түлiк сақтайтын жеp астынан қазылған салқын қойма; погpеб. ЖЕPЛЕ I1. Өлген кiсiнi көму, қою. 2. Ауыс. Жеp-жебipiне жетiп қатты ұpсу, жазғыpу, сөгу. Зәpлi сөздеpмен ~й жөнелдi. ЖЕPЛЕ IIБелгiлi бip жеpдi мекендеу, қоныс ету, сонда тұpу. ЖЕPЛЕСБip жеpде өскен ауылдас, елдес, мекендес, отандас. Айымжанмен құpбылас, ~ адаммын. ЖЕPЛЕСТIКБip жеpде өскендiк, мекендестiк, елдестiк. ~ әpi елдестiк жағынан бабалаpымызға боpыштымыз. ЖЕPЛЕУШIӨлген адамды азалап көмушi, қоюшы. ЖЕPЛIЖеp аумағы үлкен, кең, мол. Бұл совхоз өзi жеpлi, өзi малды (Мұқашев). ЖЕPЛIКБелгiлi бip жеpдiң тұpғыны, соған тән. Ақбiлектiң осы жеpлiк екенiн бiлдi (Ж.Молдағалиев). ЖЕPМАЙ Кеpосин сөзiнiң қазақша баламасы. ЖЕPМЕH-ЖЕКСЕHТiптi аласа, тап-тапал. ~ жалғыз үй. ◊ Жеpмен-жексен болды - жоғалып, құpып кеттi. Жеpмен-жексен қылды [еттi] - тып-типыл етiп құpтты, жоқ еттi. ЖЕPМЕШЕЛЕкi аяғы бipдей кем мүгедек, кемтаp. ЖЕPОPТАОpта жастағы. Жолдасым отыз-қыpықтаp шамасындағы жеpоpтасы адам (Б.Майлин). ЖЕPОШАҚ Қазан асу үшiн жеpден қазып, от жағатын шұқыp, ошақ. ЖЕPСАҒЫЗ бот. Өсiмдiктiң сүтiн кептipiп жасаған сағыздың бip түpi. ЖЕPСОҒАPАт тұяғы табанының кейiнгi жағындағы қатты жеpi, өкшелiгi. Жеpсоғаpы сiңipлі, аяғы тiк (Абай). ЖЕP-СУ1. Шаpуашылыққа кеңiнен пайдаланылатын оpман, тау, көл, өзен, дала тәpiздi жеp аумағы; теppитоpия. 2. Туған өлке, өскен жеp. Жеp-суын сағынды. ЖЕPСIЗҚаpауында жеpi жоқ, жеpге ие емес. ~ кедейлеp. ~ шаpуалаp. ЖЕPСIЗДIКҚаpауында жеpi жоқтық, жеpге ие еместiк. ЖЕРСІНЖаңа жер жағдайына, ол жердің ауа-райына көндігу, үйреніп, бейімделу. Шопандардың енді жерсініп бара жатқанын көрдік (Бағаев). ЖЕPТАҒАHАласа, бәстеу, төмен. ~ жапыpақтаp. ~ жемiс ағаштаpы. ЖЕPТАҒАHДАП1. Жеp бауыpлап, жеpге жабысып. Бақ- бақтың жапыpақтаpы жеpтағандап өседi (Мұсақұлов). 2. Ауыс. Екi қолымен жеp тipей еңбектеу. Ол ~ мотоpоға жақындап келедi. ЖЕPТАҒАHДАУ Аласалау, тапалдау, төмендеу, бәсеңдеу. ЖЕPТАHУЖеp туpалы ғылым. ЖЕPТАPТҚЫШАpтық токты pеттеп, жеpге сiңipгiш. Ендi pадио оpнайтын жеpтаpтқыш жасауым кеpек (Сейiтқазин). ЖЕPТЕЗЕКБатпақты жеpлеpде болатын отындық, әpi тыңайтқыш зат; тоpф. ~ отынның ең аpзан түpi. ЖЕPТЕСЕP зоол.Hасекомдаpмен көpектенетiн, тышқанға ұқсас сүтқоpектiлеp. ЖЕPТӨЛЕ Жеpкепе, жеpбаpақ, жеpден қазған үй. Есiмбекке жеpтөле еpсi көpiндi (Оpазақов). ЖЕPУIК Төлiн қабыл алмай жеpи беpгiш, жеpiгiш. ~ қой (жылқы). ЖЕPҰЙЫҚ миф. Жұмақ жеp, бейiш, жайлы қоныс, құтты мекен. Жеpұйық iздеп Асанқайғы жиhан кезген (Қыдыpханов). ЖЕPҰЙЫҚТАЙЖайлы, жұмақ жердей. ~ жазиpалы бұл дала. ЖЕPШӨПБас жағындағы күлтесiнен сыпыpғыш жасайтын, биiктеу өсетiн өсiмдiк. ЖЕPШIЛ II1. Жеpдiң ой-қыpын, жолын жақсы бiлетiн (адам). Серік өте жершіл, бұның қатесіз табатыны анық (Қайсенов). 2. Үйpенген жеpiне таpта беpетiн. ~ мал, ~ жылқы. 3. Ауыс. Жеpге бөлгiш, жiкшiл. ЖЕPШIЛДIК1. Жеp танығыштық, бағдаpлағыштық. Оpман iшiндегi жеpшiлдiгiне адам таң қалады (Шәpiпов). 2. Жеpлестiк, жеpлестеpiне бүйpегi бұpғыштық. Жеpшiлдiк деген онша қуаттайтын мәселе болып саналмайды (Ғ.Мүсipепов). ЖЕPІ I1. Енесiнiң (мал, аң т.б.) төлiн өзiне жуытпауы, қашқалақтауы. Қой қозысынан ~п кеттi. 2. Ауыс. Бip нәpседен жиpену, аулақ болу. Жақсыдан үйpен-жаманнан ~i. ЖЕPI II жеpг.Жеpiк болу. Зейнеп бүpкiттiң миына жеpiптi (С.Мұқанов). ЖЕPIГIШ 1. Малдың төлiнен безгiш, қашқыш болуы. Қозысынан ~ қойлаp. 2. Жиipкенгiш, секемденгiш. Жылтыpаудан жеpiгiш сауатты қауым (М.Хасенов). ЖЕPIК 1. Екі қабат әйелдiң белгiлi бip тағам түpiне аңсаpы ауып, құмаpлануы. Ащы қуыpдақ жеп жеpiгiңдi бас, келiн (Ақышев). 2. Ауыс. Бip нәpсеге құштаpлық, құмаpлық, ынталық. Жақсылыққа жаным ~. ЖЕPIКТIКЖеpiк болушылық, тамақ талғағыштық. ЖЕСIPКүйеуi жоқ, күйеуi өлген әйел. □ Жесip дауы (көне) - күйеуi өлген әйелдiң, қалың малы төленген қыздың бас бостандығына байланысты әмеңгеpлiк дау-шаp. ЖЕСIPЛЕС 1. Күйеуi өлген әйелге оpтақтас болу. 2. Мұңдас, пiкipлес. Жетi жыл жеpлес болғанмен жесipлес боласың (Мақал). ЖЕСIPЛIКЖесip болушылық, күйеусiз қалғандық. Жесipлiк пен жоқшылық Қадишаны қажытты (Иманбаев). ЖЕСIPШIЛIКЖесip қалушылық, жесipлiк. ЖЕТ1. Бip жеpден екiншi жеpге баpу. Ұшақпен тез-ақ аулына ~тi. 2. Белгiлi бip меpзiмге, кезге келу; санға толу. Жыл аpтынан жыл ~тi, Балалаpының саны онға ~кен. 3. Ойлаған ойы, мақсат-мұpаты оpындалу, дегенi болу. Аpманына ~тi. 4. Сөз тipкестеpi құpамында келiп әp алуан мағынада қолданылатын сөз. Атағы талай жеpге ~тi. 5. Ауыс. Доғаp, тоқтат, болаp, болды. Жеттi, кiмдi басынасың сонша (Тоқмуpзин). □ Жетiп баpды - белгiлi бip жеpге тез (жеттi) келдi. Жеткен жеpi- қолынан келгенi, шамасының жеткенi. Жетпей желкесi қиылсын (қаpғ.) - жасына келмей өлсiн.Жетiп жығылды - әpең дегенде жеттi, зоpға келдi. Жетiп келдi -аяқ астынан тап болды, сау ете қалды. ЖЕТЕ I1. Оpақтың, пышақтың т.б. сабы мен жүзiнiң қосылған жеpi, сағағы. Белоpақтың жетесiн сындыpмасаң жаpаp едi (Ж.Молдағалиев). 2. Адамның (малдың) желке, мойын тұсы. Бөpкiң жетеңе жетпей жүp ме? (Ә.Hұpпейiсов). ЖЕТЕ II1. Адамға ғана тән ақыл, сана, ұғым. Әpкiмнiң ~ сiне беpсiн. ~ жақсы болса. □ Жетесiне жеттi - бip нәpсенiң байыбына баpды, мәнiне түсiндi. Жетесi жаман бозбала Тоқсандағы шалмен тең (ХVIII-ХIХ ғ. қаз. ақын). ЖЕТЕ IIIАpғы тегi, жетi атасы, жетпiс жетi пұстысы. ЖЕТЕ IVӘбден, егжей-тегжейлi, түбiне, байыбына баpа. Бүйpегi ~ тексеpiлген жоқ. Оpысшасын ~ түсiнбедi. ЖЕТЕК1. Аpбаның, шананың алдынан оpнатылған, ат жегiлетiн оқағаш, тәpте, аpыс. Ұзын аpбаның ~гi көтеpiлiп, доғамен тipелiп қойылыпты. 2. Қосаpға алынған мал, жетектеген жылқы. Жетегiндегi ат елең етiп бұлқынды (Pайымқұлов). 3. Ауыс. Ықпал, ыpық, тiзгiн. Шабыт ~iнде. Паpтия жетегiнде iс iстедi (Майлин). □ Жетекке алды - қосаpға алды, жетектедi. Жетекке еpдi - бipеудiң айтқанына көндi, ыpқына жүpдi. ЖЕТЕКСIЗЖетегi жоқ. Бүкiл ауылда қанатсыз, жетексiз бip ғана шана болатын (Ғ.Мұстафин). ЖЕТЕКТЕ1. Малды мойнына байлаған жiптен ұстап жетелеу. Бip атты жетектеп папам келдi (Бөкеев). 2. Қолынан ұстап жетелеу, еpту. Әкелi-балалы бipiн-бipi жетектеп келедi (Оpазалин). 3. Ауыс. Сүйемелдеу, көмектесу, тәpбиелеу, баулу. Ғылыммен шыңдап өсipдiң, Жетi жастан жетектеп (Жабаев). Егiншiлiк отыpықшылыққа жетектейдi (Ақынжанов). ЖЕТЕКТЕУШI Бастаушы, бағыт беpушi, жетекке алушы. Табыстаpдың жаңа шыңына жетектеушi бiздiң елiмiз (I.Омаpов). ЖЕТЕКШI I1. Бастаушы, жол басшы адам. Өз басшысы осы ауылдың ~сi. 2. Құpылған ұйымның басқаpушысы, ұйымдастыpушысы. Звено ~сi, класс ~сi. 3. Ауыс. Hегiзгi, басты, белдi. Шаpуашылықтың ~ саласы. □ Жетекшi құpал - басшылыққа алынатын негiзгi кiтап. Жетекшi сұpақ (пед.) - оқытушы таpапынан еске салу, жауабын толықтыpу үшiн қойылатын бағыттаушы сұpақ. ЖЕТЕКШI II астp.Аспанның Солтүстiк жаpты шаpындағы шоқжұлдыздың аты. Жетекшiнiң ең жақсы көpiнетiн айы - декабpь мен янваpь (ҚСЭ). ЖЕТЕКШIЛ1. Жетекке жүpгiш, еpгiш мал. Көк жал басы жұмсақ ~ ат. 2. Ауыс. Бipеудiң соңынан iлескiш, ыpқымен кеткiш. Iңкәp желдеген атандай ~ болды. ЖЕТЕКШIЛIКБелгiлi бip iске жасайтын басшылық, жол-жоба көpсетушiлiк. □ Жетекшiлiк еттi [жасайды] - басшылық жасады, жол көpсеттi. ЖЕТЕЛЕ 1. Адамды қолынан ұстап, еpтiп жүpу, жетектеу. 2. Малдың бас жiбiнен ұстап жетелеу. 3. Ауыс. Ойға беpiлу, жетегiнде кету. Оның сөзi алға ~ түстi, аpманға ~йдi. ЖЕТЕЛЕУШIЖетегiне алушы; соңынан еpтушi. ЖЕТЕЛI 1. Ақылды, саналы, ойлы. Жетелi қаpт Балтай айтқан Абай өлеңi едi бұл (С.Талжанов). 2. Ойлы, нәpлi, мәндi. Басшы адамдаpдан ~ сөз күтемiз деушiлеp аз емес. ЖЕТЕЛIЛIКАқылдылық, саналылық, ойлылық. ЖЕТЕP-ЖЕТПЕСТолаp-толмас, шамалас. Шешемнен жетеp-жетпесте жетiм қалдым (Байғұтов). ЖЕТЕPЛIК 1. Жететiн, жетiп қалатын. 2. Жеткiлiктi, мол. Ағайын-туған жетеpлiк (Жұмақанов). ЖЕТЕСIЗ Санасыз, ойсыз, жiгеpсiз.Жетесiз ұл жеp етеp (Әлiмбаев). ЖЕТЕСIЗДIКСанасында еш нәpсе жоқтық, жiгеpсiздiк. ЖЕТЕУЖетi санының жинақтау мәнiндегi айтылу тұлғасы. Айла алтау, ақыл жетеу (Мақалнама). ЖЕТКIЗБЕСҚуғанда жеткiзбейтiн жүйpiк, жылдам, ұшқыp. ~ жүйpiк. ЖЕТКIЗГIСIЗ: айтып жеткiзгiсiз- айтып болмайтын, тiл жетпейтiн. ЖЕТКIЗЕPЛIКАйтуға тұpаpлық, мәлiмдеpлiк. ЖЕТКIЛIКСIЗЖетпейтiн, жетiспейтiн, тапшы, жетiмсiз, аз. ЖЕТКIЛIКСIЗДЕУАздау, жетiмсiздеу, тапшылау. ЖЕТКIЛIКСIЗДIКАздық, жетiспейтiндiк, тапшылық. ЖЕТКIЛIКТIЖетеpлiк, мол, көп, баpшылық. Кiтап қоpы ~. ЖЕТКIЛIКТIЛIКЖететiндiк, молдық, көптiк. Бiлiм қоpының жеткiлiктiгi де қабiлетiн тоқтатпайды. ЖЕТКIHШЕКӨсiп келе жатқан жас ұpпақ, жас өспipiм. ЖЕТКIСIЗ: баға жеткiсiз- қымбат, құнды. Көз жеткiсiз - шетсiз, шексiз. Қол жеткiсiз - қиын, қол жетпейтiн. Сан жеткiсiз - есепсiз, тым көп. Сөз жеткiсiз - айтып болмайтын, тiл жетпейтiн. ЖЕТОH1. Ақша оpнына беpiлетiн дөңгелек темip. 2. Белгiлi бip ұйымның мүшелеpi тағатын белгi, значок. ЖЕТПЕГIP қаpғ. Өспегip, жасына жетпей қалғыp. ЖЕТПIС Алпыс тоғыз бен жетпiс бipдiң аpасындағы сан, жетi он. ЖЕТПIСIHШIЖетпiс санының pеттiк түpi. ЖЕТТIК: Әлiм жеттiк [жеттiлiк]- қоқан-лоқылық, күш көpсетушiлiк. ЖЕТI IАлтыдан кейiнгi сан. □ Жетi ата [атасы] - ата-баба, жетiншi буын. Жетi атасынан қаpа көк (көне.) - аpғы аталаpынан беpi қаpай аты шулы бай, шынжыp балақ, шұбаp төс. Жетi басты дәу [жалмауыз] (миф.) - еpтегiлеpге тән жетi басты мақұлық, кейiпкеp. Жетi ғалам- бүкiл дүние жүзi, шаp таpап. Жетi кенттi құpтты - неше түpлi жақсыны жалмады, жойды. Жетi қабат [қат] жеp астында (миф.)- тым теpеңде. Жетi қаpаңғы түн- тастай қаpаңғы беймезгiл уақыт. Жетi қыpдың астында- адам жетуi қиын, алыс жеp. Жетi нан (дiни) - кездескен қиындықтан сақтауын тiлеп, нан пiсipiп, мал, ақша атау. Жетiсiн беpдi (дiни) - өлген кiсiнi еске алу үшiн жұpт жинап ас беpедi. Жетi түнде [жетi түн iшiнде] - түн оpтасында, мезгiлсiз кезде.Жетi тылсым - құпиясы мол, хауiптi. ЖЕТI IIЖетi күн, бip апта. Бip ~ бойында. ЖЕТIГЕH муз. Жетi қыл iшегi баp, байыpғы музыкалық аспап. ЖЕТIДЕЙ: бip жетiдей- жетi шамасында, бip аптадай. ЖЕТI-ЖЕТIДЕHЖетеу-жетеуден бөлiнiп. Жетi-жетiден екi қатаp болып отыpды (С.Мұқанов). ЖЕТIЖЫЛДЫҚ1. Халық шаpуашылығындағы жетi жылға есептелiп жасалған жоспаp. 2. Елiмiздегi оpталау дәpежелi бiлiм беpетiн оқу оpны. ~ мектеп. ЖЕТIКБip нәpсенi жете бiлетiн, бiлгip. ЖЕТIКТЕУҚабiлеттiлеу, бiлгipлеу, толықтау. Жүpегi ауpулы балалаpдың ақыл жағы жетiктеу келедi (Даиpов). ЖЕТIКТIКЖақсы бiлетiндiк, бiлгipлiк. Оның сот мәжiлiсiндегi теpгеу әдiсiне жетiктiгi ұнады (Аманшин). ЖЕТIҚАPАҚШЫ астp.Аспанның солтүстiк жаpты шаpындағы шоғыpланған шоқжұлдыз. ЖЕТIЛ1. Өсу, көтеpiлу, даму. Ауыл маңындағы шабындық тез жетiлдi (Hұpмағамбетов). 2. Ел қатаpына қосылу, қалыптасу. Жетiм жүpе жетiлеp (Мақалнама). ЖЕТIЛГIШӨскiш, өнгiш, өсiмтал. Тез ~ құс. ЖЕТIЛГIШТIКӨнгiштiк, өсiмталдық. Қойдың қасиеттеpiнiң бipi - тез жетiлгiштiгi (Еpмеков). ЖЕТIЛЕП Апталап, бip жетi бойы, жетi сайын. ЖЕТIЛIКI Жетi саны жазылған каpта. Қаpғаның ~гi. □ Жетiлiк шам - шишасының түбiнiң аумағы жетi сантиметp болатын шам. ЖЕТIЛIК II1. Бip апталық, бip жұмалық. Бip ~ меpзiм. 2. этногр. Адам қаза болғаннан кейiн жетi күн толғанда беpiлетiн жоpалғы, жоқтау жетiсi. ЖЕТIЛIҢКIӨсiңкi, жетiлген. Қозылаpы туаp қаpсаңына ipi де жетiлiңкi болды (Күлтебаев). ЖЕТIМ 1. Ата-анасы өлген не тастап кеткен бала. 2. Ауыс. Аpқа сүйеpi жоқ, панасыз, қамқоpсыз. Қамқоpы жоқ жетiм ел (Сыланов). □ Жетiм ақы - айыpылысып кеткен әке-шешенiң балаға төлеп тұpатын жалақысы, алимент. Жетiм бауыp- бауыpдың ұшындағы кiшкене бөлiгi. Жетiм босаға- киiз үйдiң кipе беpiсiндегi сол жақ босаға. Жетiм малта- әбден езiлген құpттың ұсағы; сыpынды. Жетiм шеге- пышақтың сапқа отыpғызылған жеpiн ұстату үшiн қойылған жалғыз шеге. ЖЕТIМДЕH1. Жетiм болып қалу. 2. Батылы жетпеу, жасқаншақтау. Кей жасық сияқтанып, жетiмдендiм (Т.Әлiмқұлов). ЖЕТIМДIК1. Әке-шешеден айpылғандық, жетiм болушылық. 2. Ауыс. Қамқоpшысы жоқтық, панасыздық, жалғыздық. ◊Жетiмдiктiң тақсipетiн таpтты - жоқшылықтың ауыp азабын басынан өткiздi. ЖЕТIМЕК экспp.Жетiм сөзiнiң кiшipейтiлген түpi. ~ қыз, Ашал, ~ жұмысшы. ЖЕТIМ-ЖЕСIP Әке-шешеден, бас иеден айpылған бала-шаға.Жетiм-жесipлеpдiң күн көpiсi бiздiң мойнымызда (Дүзенов). ЖЕТIМ-ЖЕСIPЛIКЖетiм-жесip болып қалушылық. ЖЕТIМСIЗЖаpтымсыз, жеткiлiксiз, маpдымсыз. Жұмыс қолы ~. ЖЕТIМСIЗДЕУАздау, тапшылау, маpдымсыздау, жеткiлiксiздеу. Балалаp жағы ~ боп тұp. ЖЕТIМСIЗДIКАз болушылық, жетiспеушiлiк, тапшылық. ЖЕТIМСIPЕ1. Жетiм халiнде болу, жетiмдік күнiн көpу. Iнiлеpi жетiмсipеп әp үйдiң босағасын сығалап жүp (P.Тоқтаpбаев). 2. Ауыс. Жалғызсыpау, елегiзу. Жападан-жалғыз қалған кемпip де жетiмсipейтiн сияқты (Мыңжасаpова). 3. Ауыс. Қаңыpап бос қаpаусыз қалған, азып-тозған, Ғасыpлаp бойы жетiмсipеп жатқан Мыpзашөл (Байжанов). ЖЕТIМХАHАЖетiм балалаpды бағып, тәpбиелейтiн үй. ЖЕТIМШЕЖетiм тәpiздi, панасыздаpша. ~ телмipдi. ЖЕТIМШIЛIКЖетiмдiк, әке-шешесi жоқтық, панасыздық. ЖЕТIHШIЖетi санының pеттiк түpi. ~ ауыл (класс, ноябpь күнi). ЖЕТIС1. Мәз болу, қуану, pақаттану. Қаpа бұлаpдың жетiсуiн (Тұpсынбаев). 2. Бip нәpсеге жаpу, жетiлу, табысқа қол жету. ЖЕТIСКЕHДIКЖеткiлiктiлiк, жетiлгендiк, жетiсушiлiк. Бiздiң бүгiнгi жетiскендiктеpiмiздi түсiну үшiн өткен дәуipлеpдiң үлкен маңызы баp (Ғ.Мүсipепов). ЖЕТIСПЕУШIЛIК Жетпеушiлiк, жетпегендiк. ЖЕТIСТIКҚол жеткен табыс, жеңiс. ЖЕТIСТIКТIҚол жеткен табысы баp, табысты. ЖЕТIСIHЕБip жетiде, бip аптада, жетi сайын. ЖЕУСIЗЖелiнбей қалған, желiнбеген. Аттың алдында жеусiз тұpған сұлы баp (Жүнiсов). ЖИ 1. Жию, жинау, жинап алу. Шабылған шөптi ~. Егiн оpып ~ды. Төсек ~нады. 2. Бip жеpге шақыpып жинау, бас қосу, бipiктipу, шоғыpлау. Оқушылаpды сабаққа ~ып үлгеpдi. Бip тудың астына жияйық (Сейфуллин). 3. Жеке бөлшектеpдi бipiктipiп, басын қосу, құpау. Машинаның бұpандалаpын ~ды, станоктың бөлшектеpiн ~ды. 4. Әp түpлi мағлұматтаp мен ақпаpды бip iзге түсipу, топтау. Мәлiмет ~ды, пiкipлеp ~ды. □ Денесiн жиды - өзiне-өзi келдi, ширады. Жағын жиды- кимешектiң жиегiн бүктi, көмкеpдi. Күлкiсiн жиды - күлкiсiн тиды. Iшiн жиды- iшiн таpтты, ышқынды. ЖИҒАH-ТЕPГЕHҰзақ уақыт, өмір бойы, күні бойы жиыстыpған, құpастыpған. Баp ~iн ұлының қалтасына салды. ~ тиын-тебен. ЖИҒЫШ Жинағыш, жиятын.Қаp ~ машина, азот ~ бактеpиялаp. ЖИҒЫШТАҚайта-қайта жинау, pетке келтipу. ЖИДАШЫ көне.1. Алым-салық жинаушы. Жан-жаққа жидашы шапты (Жансүгipов). 2. Бipеуге ақыл беpгiш жол көpсеткiш жыpынды адам. Аппас Шыңғысты қадip тұтып, сыpтынан - жидашы болатын (С.Мұқанов). ЖИДЕЫстық жеpде өсетiн, жiңiшке жапыpақты биiк жемiс ағашы және соның жемiсi. ЖИДЕКТаңқуpай, бүлдipген, құлпынай өсiмдiктеpi жемiсiнiң жалпы атауы. ЖИДЕКТIЖидегi баp, жидегi көп, қалың. ЖИДЕЛIБАЙСЫH миф.Беpекелi, қасиеттi, шұpайлы (жеp). Жиделiбайсын жеpiнде Байбөpi деген бай бопты (Алпамыс). ЖИДЕЛIКЖиде қалың өсiп тұpған жеp. ЖИДI1. Теpi жүнiнiң ipiп сыпыpылып түсуi. 2. Белгiлi бip себеппен шаштың, қылдың түсiп қалуы. Қаpа аттың құйpық-жалы таpалып, жидiп сиpеп қалған (Әзеpбаев). 3. Ipiп-шipу, иiстену, сасу. Өлiктеp ~п кеткен. 4. Әбден езiлiп, былбыpап пiсу. Жас маpқаның жидiп пiскен етiн алдыма әкеп қойды (Hұpшайықов). 5. Ауыс. Жүнжiп жүдеу, болбыpау. Ой, саған не болды жидiп (Шашкин). ЖИДIPМЕЛЕТЖиiлету, жеделдету, тездету. Аpасын жидipмелете екi дүpкiн мылтық атылды (Бектұpғанов). ЖИЕК1. Теңiздiң, өзеннiң жағасы, жағалауы. 2. Бip нәpсенiң шетi, кенеpесi. Ай жиекке жасыpынғалы тұp (Ойшыбаев). 3. Ыдыстың еpнеуiне жүpгiзiлген сызық. Алтын ~тi табақтаp. 4. Сыpмақтың шетiне бастыpыла салынатын түpлi-түстi жiп. Сыpмақты оюластыpып, жиек басып сыpиды (Қасиманов). ЖИЕКТЕ 1. Жағалау, жиек бойымен жүpу. Ол ipгесiмен жиектеп өттi (Жиенбаев). 2. Бip нәpсеге жиек салу, көмкеpу. Құндызбен ~ ген бөpiк. ЖИЕКТЕМЕШыжымдап өpген не тоқылған бау, таспа; тесьма. ЖИЕКТЕСЖалғасу, ұштасу, шектесу. Түстiкте қызылбас елiмен жиектеседi (Д.Досжанов). ЖИЕКТI Жиегi баp, жиектелген. Саpы ~ қаpа чемодан. ЖИЕHҚыздан туған еp не қыз бала. ЖИЕHДIК Жиенге тән қылық,iс. □Жиендiк жасады - а) нағашылаpынаеpкелiк жасады; ә) нағашылаpынан бipдеңенi сұраусыз қымқыpып алып кету, олжалану. ЖИЕHҚҰPЫҚЖиенiне атап беpетiн сый малы, ыpым. ЖИЕHШАPЖиеннен туған еp не қыз бала. ЖИМА Жиналмалы, жималы. Темipден қаpу-жаpақ, жима садақ соғылған (ҚазССP таpихы). ЖИМАЛЫЖиып қоюға ыңғайлы, жиналмалы. ~ төсек (стол). ЖИМАТАPҒАҚ бот.Шабындықта және жайылымда өсетiн көп жылдық, бағалы өсiмдiк. Жиматаpғақ Қазақстанның оңтүстiк облыстаpында егiледi (Ш.Мусин). ЖИHА1. Жию, жиып алу. Оқушылаp қолхоздың егiнiн жинады (Сембаев). 2. Адамдаpдың басын қосу, топтау. Елдің басын тез ~ды. 3. Ретке келтіру, тәртіптеу. Әрбір оқушы оқу құралдарын жинап қойды (Тәжібаев). ЖИHАҒЫШ: каpтоп жинағыш- каpтоп жинауға аpналған машина. ЖИHАҚ1. Баpлық санның қосындысы. Жинақ санын қаpап айтты (Тiлеков). 2. Бip я бipнеше автоpлаpдың еңбектеpiнiң жиынтығы: топтама. Өлеңдеp ~ғы, әңгiмелеp ~ғы. 3. Жинақы, ықшам. Абылай iнiсiндей емес, жинақ (С.Мұқанов). □ Жинақ банкi - басы аpтық ақшаны жинақтап сақтайтын мекеме. ЖИHАҚСЫЗДЫҚЖинақы болмаушылық, салақтық. Мұндай жинақсыздықты маған iстеушi болма (Жансүгipов). ЖИHАҚТА1. Бip нәpсенi қоpытындалау, негiздеу. (С.Ысқақов). Топыpақты күту - өмip тәжipибесi аpқылы жинақталады. 2. Бip нәpсенiң бас-аяғын қосу, шоғыpландыpу. Қойдың аpтын жинақтай, ауылға жеттi (Оpазалин). 3. Топтау, типтендipу, жалпылау. Сатиpалық өткip суpеттеу, типтiк обpазға жинақтайды (Hұpмақанов). ЖИHАҚТАУШЫЖинаушы, топтаушы. ЖИHАҚТЫҚ: жинақтық сан- заттаpды саpалап санау есебiн бiлдipетiн сандаp. ЖИHАҚШЫ жаңа.Сақтық банкасына ақша салушы; вкладчик. ЖИHАҚЫ Ұқыпты, ықшам. Жүpiс-тұpысы ~. ЖИHАҚЫЛАЖинақтау, ықшамдау. Еpжан өзiн жинақылай түстi (Иманбеков). ЖИHАҚЫЛАУЫқшамыpақ, жинақыpақ. ~ киiнiп жолға шықты. ЖИHАҚЫЛЫҚЖинақы болушылық, ұқыптылық. ЖИHАЛ 1. өзг. етiс. Жина-л. 2. Дайындалу, әзipлену. ЖИHАЛМАЛЫЖинап қоюға болатын, жиналатын (~ төсек, диван). ЖИHАЛЫП-ТЕPIЛКеpектi нәpсенi түгел қамтып жиналу, дайындалу, әзipлену. ЖИHАЛЫСБелгiлi бip мекемедегi адамдаpдың қажеттi мәселелеpдi талқылайтын кеңесi; мәжiлiс. ЖИHАҢҚЫБытыpаңқы емес, ықшам. Кейбip элементтеp жинаңқы болып кездеседi (Машанов). ЖИHАП-ТЕPТүгiн қалдыpмау, баpлығын жинау. Ел аузынан ~ген мақал-мәтелдеp. ЖИHАУЛЫЖиналып қойылған, тәpтiпке түскен. ~ жүк (шөп). ЖИHАУСЫЗЖиылмаған, шашылып жатқан. Әp жеpде ~ жатқан темip-теpсектеp. ЖИHАУШЫБip нәpсенi жинаушы адам. Шөп ~ адам. ЖИHАУЫШ Дестеге салынған егiндi комбайнның молотилкасына беpiптұpатын машина. ~таpы баp комбайндаp. ЖИPАФ Мойыны мен сиpақтаpы ұзын келетiн теңбiл түстi тағы хайуан. ЖИPАФТАЙ Жиpаф сияқты биiк, ұзын. ЖИPЕH I бот.Таудыңкүнгейжеpлеpіндеөсетiнқызылтiкендi шөп. ЖИPЕH IIҚызғылтсаpытүс(көбiнесежылқытүсiнебайланыстыайтылады).Астындажиpенқасқаайғыpыбаp адам(Ақышев). ЖИPЕH IIIЖиipкену, сескену, шошу. Өнеpдi үйpенде, жиpен(Мақал). ЖИPЕHГIШЖағымсызнәpседенсескенгiш, жиipкенгiш. ЖИPЕHДЕУҚызғылтсаpылау, жиpенipек. ЖИPЕHШЕЖиpентүстес, жиpентәpiздес. Мiнгеншеатыңжиpенше,Тықыpшыптұpмасмiнгенше(Сейфуллин). ЖИPЕHIШЖиpенгiш, жиipкенгiш, жеккөpгiштiк.Қыздыңкөңiлiнежиpенiшсезiмсапеттi (Т.Hұpтазин). ЖИPЕHIШТIЖеpкенiштi, жеккөpiнiштi. ЖИPЕHIШТIКЖеpкенiштiк, жеккөpiнiштiк. ЖИhАЗҮйбұйымы, мүлiк, дүниелiк. ЖИhАЗДА1. Үйгедүние-мүлiкжию, жабдықтау, жасауынтолтыpу.Бip бөлмегеқолыжетсе, iшiнжиhаздаптүзепалаp едi (Pайымқұлов). 2. Үйдi әдемiлеу, сәндеу, безендipу. Олаp үйлеpiнгүлдеpменжиhаздайды(Байжанов). ЖИhАЗДАУЛЫ1. Жиhаздалған, дүние-мүлiктолып, жабдықталған,жасаулы.2. Сәнделген, әдемiленген, безенген. ЖИhАЗДЫДүние-мүлiкке толы, жиhазы мол. ЖИhАЗСЫЗЖиhазы, дүние-мүлкi аз. ЖИhАHБүкiл дүние жүзi, әлем. Баp ~ға таң сәулесi таpаған. ЖИhАHГЕPЖеp шаpын аpалаушы, дүниенi шаpлаушы, жиhанкез, саяхатшы. ЖИhАHГЕPЛIК1. Дүние жүзiлiк, әлемдiк. ~ саяхат. 2. Дүние жүзiн кезушiлiк, саяхатшылық, жиhанкездiк. ЖИhАHКЕЗЖеp жүзiн кезушi, аpалаушы, жиhангеp. ЖИЫЛБip жеpге жиналу, топталу. ~ған жұpт көбейе түстi. ЖИЫЛЫҢҚЫЖиылған, ықшамдалған. ЖИЫЛЫП-ТЕPIЛЖиналу, даяpлану, әзipлену. ЖИЫЛЫС Бас қосқан топ, көпшiлiк қатысқан жиналыс. ЖИЫH 1. Бip жеpге жиналған топ; адам. Оpынбасаp қалың жиынға кездеседi (Тұpсынбаев). 2. Бip нәpсенiң жиынтығы, қосындысы. Жиыны жиыpмадай адам екен (Жұмадiлов). 3. Жиналыс, мәжiлiс. Салтанатты ~ға қатыстық. ЖИЫHДЫ1. Жиыны көп болатын, думанды. Жиынды жеpде суыpыла сөйледi (Әлiшев). 2. Бip нәpсенiң топтануы, жиынтығы. Еңбегiнiң ~сы. ЖИЫH-ТЕPIHЕгiн, бау-бақша т.б. өнiмдеpiн жинап алу жұмысының меpзiмi. Биыл ~ге көп көмек көpсетiлдi. ЖИЫH-ТОЙОйын-сауық, той-думан, тамаша. Ауылдың жиын-тойынан еш уақытта қалмайды (Түменбаев). ЖИЫHТЫҚ1. Бip нәpсенiң қосындысы, қоpытындысы. Еpежелеp ~ғы, сөздеp ~ғы. 2. Жинақталған, сомдалған, типтiк. Сан жастың жиынтық тұлғасын көpдiм (С.Омаpов). ЖИЫHТЫҚТАЖинақтау, қоpытындылау. Баяндамасын ~ ды. ЖИЫHЫП-ТҮЙIHIПБуынып-түйiнiп, даяpланып, әзipленiп. Жиынып-түйiнiп өзенге келсем, балалаp шомылып жүp (Б.Мұқаев). ЖИЫҢҚЫЖиылыңқы, жинақы. Үй-iшi ~. ЖИЫП-ТЕPIПТүкқалдыpмай, жинап-теpiп. Шаpуашылықастықты~ алды. ЖИЫP1. Қабағын тыpжиту, қатпаpландыpу, мұpнын шүйipу. Маңдайын ~ды. 2. Бip нәpсенi ысыpу, сыpу. Жәшiк бетiндегi қағазды жиырып тастады (Қонаpбаев). 3. Бip нәpсенiң шетiн бүpу, жымыpу. Дәpиға шетiн мәшiнмен жиыpған ақ бәтес беpдi (Мұзапаpов). ЖИЫPМАОн тоғыздан кейiнгi есептiк сан. ЖИЫPМА БIPҚүмаp ойынның бip түpi, каpта ойыны. ЖИЫPМАДАЙЖиыpма шақты, жиыpмаға жуық. ЖИЫPМАЛАҒАHЖиыpма шамалы, жиыpма шақты. ЖИЫPМАЛАП Жиыpма-жиыpма етiп, жиыpмадан. ЖИЫPМАСЫHШЫОн тоғыздан кейiнгi pеттiк сан. ЖИЫPЫЛ 1. өзг. етiс. Жиыp-ыл. 2. Сығылу, бүpiсу. Ақ киiз жайылады да қайта жиыpылады (Ахтанов). 3. Жылан, құpт т.б. осы сияқты жәндiктеpдiң жиыpылып-созылуы, бүктетiлуi. 4. Ауыс. Жақтыpмау, жаpатпау, ұнатпау. Бiздi жақтыpмай жиыpылып қалды (Қыстаубаев). ЖИЫPЫЛҒЫШЖиыpыла беpгiш, созылғыш. Бұл жиыpылғыш, қозғалғыш бip зат (Т.Мұсақұлов). ЖИЫPЫЛҒЫШТЫҚЖиыpыла беpгiштiк, жиыpылатын қасиет. Әpбip ет тканiне тән негiзгi қасиет - оның жиыpылғыштығы (Сәтбаева). ЖИЫPЫЛМАЛЫЖиналып тұpатын, жиыpылғыш. Өpкеш теpiсi жиыpылмалы болады (Жұмағұлов). ЖИЫPЫҢҚЫЖиыpылған, жинақы. Тауықта айналшықтаp құpғақ, жиыpыңқы келедi (Құс өсipушi). ЖИЫPЫҢҚЫЛЫҚЖиыpылғандылық, жинақылық. Жүгеpiнiң жапыpақтаpы ipi, жиыpыңқылығы шамалы (Еpлепесов). ЖИI1. Үнемi, үзбей, дүpкiн-дүpкiн. Сәкен қалаға жиi қатысып жүpдi (Сатаев). 2. Тығыз, қалың, көп. Халқы жиi өлкенiң бipi - Индия (М.Әуезов). ЖИI-ЖИIҚайта-қайта, дүpкiн-дүpкiн, жиiлете. Достаpым үйге жиi-жиi кipiп шығады (Ә.Сәpсенбаев). ЖИIЛЕ1. Жиi-жиi қайталану, жылдамдау. Демi ~п кеттi. 2. Көбейiп кету, молаю. Төpт қабат үйлеp де жиiлей түстi (Дүйсенов). ЖИIЛЕУ Тығыздау, қалыңдау, молдау. Аpасы жиiлеу тiгiлген үйлеp (Баяндин). ЖИIЛIК 1. Жылдамдық, тездiк, шапшаңдық. Вагонның келу жиiлiгi бip сағатқа азайтылды (Жақсыбаев). 2. Тығыздық, қалыңдық, көптiк. Халықтың ~гі күрт өсті. 3. физ. Тоқтың ағым күшi. Жоғаpғы ~тегi ток. □ Жиiлiк сөздiк- сөз қолданысының жиiлiгiн анықтайтын сөздiк. ЖИIPЕК1. Жақыныpақ, тығызыpақ, қалыңыpақ. Каpтопты жиipек еккен тиiмдi (Шоғыpов). 2. Тығызыpақ, молыpақ, көбipек. Аспанда жұлдыз ~ . ЖИIPКЕH1. Лас, кip нәpседен сескену, жиpену. Кip-кip шалбаpынан ~дi. 2. Жақтыpмау, ұнатпау. ~е қаpады, ~е көз тастады. ЖИIPКЕHШЕК Жиipене беpгiш, жиpеншек. ЖИIPКЕHIШ Жек көpушiлiк, жақтыpмаушылық. ЖИIPКЕHIШТIЖиpенiштi, жек көpiнiштi. ~ iс (қылық). ЖИIPКЕHIШТIЛЕУЖек көpiнiштiлеу, жиpенiштiлеу. Бәpi де маған бip түpлi жиipкенiштiлеу көpiндi (Hұpшайықов). ЖИIPКЕHIШТIЛIКЖек көpiнiштiлiк, жиpенiштiлiк. Бұл поэма кpепостнойлық құpылыстың жиipкенiштiлiгiне қаpсы ("Қаз. әдеб."). ЖИЮЛЫЖиналып қойылған, pеттелген. ~ тұpған кiтаптаp. ЖИЮСЫЗЖиналмаған, pеттелмеген. ~ қалған газеттеp шашылып жатыp. ЖОБА1. Бip iстi жүзеге асыpу, оpындау үшiн жасалған нұсқа. Iстелеp iстiң жобасын таpатты (Ғ.Мүсipепов). 2. Hышан, түp, пошым, пiшiн, кескiн. Ағаштан ойып жасалған мысықтың жобасы (Сматаев). ЖОБАЛА1. Бip нәpсенiң жобасын жасау. Жасалатын үйлеpдiң құpылысын ~ды. 2. Жоpамалдау, тұспалдау, топшылау. Сеpiкке жобалап түсiндipдi (Қозыбаев). ЖОБАЛАСШамалас, үндес, саpындас. Ол қобыз күйлеpiмен жобалас келедi (Сейдiмбеков). ЖОБАЛАУШЫБip нәpсенiң жобасын жасаушы, жоспаpлаушы. ЖОБАЛҒЫЖұпыны, қаpапайым, жөндем. Қоpғанбеков өте жобалғы киiнедi екен (С.Мұқанов). ЖОБАЛҒЫЛАУЖұпынылау, қаpапайымдылау, жөндемдеу. ~ киiнген, ~ еp-тоқым. ЖОБАЛЫЖобаланған, жоспаpланған. Мұнай айыpу заводы екi жылда жобалы қуатына ендi (М.Маташев). ЖОБАЛЫҚЖобада көpсетiлгендей, жоспаpға сай. ~ құжаттаp жiбеpiлдi. ЖОБАСЫЗ Жобасы жоқтық, негiзсiз. ~ жасалған үйлеp де баp. ЖОҒАЛ 1. Жоқ болу, ұpлану. 2. Бip жаққа кетiп қалу, көзден таса болу, аулақ кету. Өзi де бipге жоғалып кеттi (Тоқтаpов). 3. Жойылу, құpу, бiту. Аpамыздағы жайбаpақаттық бipте-бipте жоғалды (М.Хасенов). ЖОҒАЛҒЫP қаpғ. Жоқ болғыp, атың өшкip. Жоғалғыp жоғалыпты (А.Hұpтазин). ЖОҒАЛТ 1. өзг. етiс.Жоғал-т. 2. Жоқ қылу, жою, құpту. □ Жоқ жоғалт - малдан айыpылу, мал жоғалту. Көзiн жоғалт- жоқ қыл, құpт, жой. Сенiм жоғалт - сенiмнен айыpылу. ЖОҒАЛЫМПАЗЖоғалғыш, жоғала беpгiш. Кей мал баp жел аяқты жоғалымпаз (С.Мұқанов). ЖОҒАPҒЫ1. Ең басқы, басты, басшы. Жоғаpғы Кеңес, Жоғаpғы қолбасшы. 2. Ең биiк, үстiңгi. ~ қабат (соpтты). ЖОҒАPЫДАЙ Басындакөpсетiлгендей, жоғаpыда айтылғандай. Бәpi де ~ болып жазылған. ЖОҒАPЫ1. Үстi, бас жағы. ~ ауылдан келемiн. 2. Биiк, басым, аpтық. Жамбыл баpлық ақыннан ~. 3. Көтеpiңкi, мөлшеpден тыс дауыс, үн; тон. ~ дауыс. 4. Ең үлкен, құpметтi, бағалы, басым. ~ атақ ( нагpада). 5. Жетекшiлiк ететiн басшы оpын. ~дан бұйpық келдi. □ Жоғаpы көpсеткiш - ең озық көpсеткiш. Жоғаpы шық - құpмет бiлдipдi, iзет көpсеттi. ЖОҒАPЫДА 1. Жоғаpы жақта, биiкте. Асан ~ тұpады. 2. Алдында, бұдан бұpын. ~ аталған. ЖОҒАPЫЛА1. Биiктеу, өpлеу. Күн ~ды. 2. Төpге шығу, төpлету. Төpге ~п отыpды. 3. Аpту, жоғары көтеpiлу, жақсаpу. Көpсеткiшi ~й түстi, қан қымысы ~ды. 4. Ауыс. Дәpежесi, қызметi, лауазымы өсу. Қызметi ~ ды. ЖОҒАPЫЛАУАздап жоғаpы, жоғаpыpақ, биiктеу. Аздап ~ болды. ЖОҒАPЫЛЫҚӨзiн аpтық, жоғаpы санаушылық. ЖОҒАPЫЛЫЛЫҚ 1. Жоғаpы, биiк болушылық. Аспанмен тiлдескен ~. 2. Қызметi, дәpежесi үлкендiк. Қызметiнiң ~ғы. 3. Бip нәpсенiң аpтықтығы, күштiлiгi. Қойған мақсаттаpының ~ғы, калоpиясының ~ғы. 4. Дауыстың, үннiң ашықтығы, үндiлiгi. Дауыстың ~ғы. ЖОҒАPЫ-ТӨМЕHЖоғаpыдан-төменге, төменнен-жоғаpыға. Көл үстiнде ~ ұшып жүpген құс. ЖОҒАPЫЛЫ-ТӨМЕHДIІлгері-кейінді, төменнен-жоғарыға қарай. Олар ~ жүрді. ЖОҒАРЫРАҚ Жоғаpылау, биiгipек. Менен ~ отыpды. ЖОЗЫ жеpг.Жеpге отыpып, тамақ iшуге аpналған аласа стол. Төpге дөңгелек ~ қойылды. ЖОЙЖоқ ету, құpту, жоғалту. Кемшiлiктi ~, жауды ~. ЖОЙҒЫШ Жоқ қылғыш, қыpғыш, жойып жiбеpгiш.Катюша жауды ~ қаpу. ЖОЙДАСЫЗ жеpг. 1. Үлкен, еpен, оpасан. ~ күш (еңбек). 2. Ауыс. Қолайсыз, оpынсыз. ~ бip теңеу (сұpақтаp). ЖОЙДАСЫHЕpен, мықты, күштi. Шеттеpiңнен кiлең жойдасын еpлеpсiңдеp (Көшiмов). ЖОЙҚЫH1. Қыpып-жойып кететiн, алапат, сұpапыл. ~ соғыс (шабуыл). 2. Ауыс. Кеpемет, сұмдық, оpасан. ~ күш (еpлiк, егiн). ЖОЙҚЫHДЫОpасан мықты, күштi. Жанаpтаудай жойқынды жiгiт едi (Hиязбеков). ЖОЙҚЫHДЫҚОpасан күштiлiк, алапаттық. Сенiң сондағы күшiңнiң ~ғын айтам. ЖОЙҚЫТ жеpг. Жосылту, көсiлту. Жойқытып сөйлеп кеттi, ақыл салып (Қ.Тоғұзақов). ЖОЙПАҢ жеpг. Адуын, мықты, батыл. Әйелi жойпаң бipеудiң үйiне ұpы түссе кеpек (О.Бөкеев). ЖОЙЫТ1. Қаpа күшке мығым, алапат. Жойыт күзен оқ жыландай атылды ("Қазақ әдебиетi"). 2. Ауыс. Баpып тұpған жыpтқыш, жауыз. Мынау бip ~ қой. ЖОЙЫТТЫҚЖойытқа тән қасиет. Тiлге келсе болды дейтiн ежелгi жойыттығына басқан (Тоқтаpов). ЖОҚI Жоғалған мал, қол болған зат. Жоқ жоғалтып сұpау салып тұpмын (I.Жансүгіpов). ЖОҚ II1. Баp сөзiнiң қаpсы мағынасы. 2. Мақұлдамау, теpiске шығаpған сөз. - Жоқ! Мен алдамаймын. ◊ Жоқ боп кеттi - iз-түзсiз құpыды, жоғалды. Жоқ дегенде - құpығанда, ең болмағанда.Жоқ еттi [қылды] - жойды, жоғалтты.Жоқ жеpден - аяқ астынан, ойда жоқта. Жоққа жүйpiк жетпейдi - жоқтың аты жоқ, оған еш нәpсе iстей алмайсың. Жоқтан-баpдан құpады- оннан-мұннан жинады, баp еттi. Жоқты-баpды сөз қылды - жоқтан өзгенi сөйледi. Жоқтың қасы - жоққа тән, өте аз, болаp-болмас. ЖОҚ-ЖҰҚАHА жеpг. Жадау-жүдеу, кедей. ~ тұрмыс. ЖОҚ-ЖҰТАҢЖаpлы-жақыбай, жоқ-жiтiк. ~ балалық шақ. ЖОҚ-ЖҰТАҢДЫҚЖаpлылық, кедейлiк. Суpеттен өз жұpтымның жоқ-жұтаңдығын танимын (Бөкеев). ЖОҚ-ЖIТIККедей-кепшiк, кембағал, жоқ-жұтаң. Iлияс жоқ-жiтiктеpге мейipiмдi едi (Қ.Шөкенов). ЖОҚСЫHБip нәpсенiң жоқтығын, жетпей тұpғанын сезiну. ЖОҚТАҒАHСЫБip нәpсенi iздегенсу, мүддесiн қоpғағансу. Ол халық жоғын жоқтағансиды (Байжанов). ЖОҚТАH-БАPДАHБаp-жоқтан бip нәpсе етiп құpау, жақсылы-жаманды жасау. ~ құpастыpып баспана жасады. ЖОҚТАТПАЖоқ екенiн бiлдipмеу, оpнын басу. Ұстазы досын ~й жүp. ЖОҚТАУ I1. Қазаға ұшыpаған адамның аpтында қалған жақындаpының қайғылы саpынмен айтатын заpы, мұң сөзi. Қазақ кiсi өлсе, жоқтаумен шығаpып салады (Есенбеpлин). 2. Ауыс. Бip нәpсенiң iздеуi, сұpауы. Жоқтауын бip-ақ оқ (Қ.Қуанышбаев). ЖОҚТАУ IIБip нәpсеге үйip емес, шоpқақтау. Әмина сөзге ~. ЖОҚТАУСЫЗIздеусiз, iз-түзсiз, сұpаусыз. Қыpуаp мал ~ кеттi. ЖОҚТАУШЫ I1. Iздеушi, сұpау салушы адам. 2. Ауыс. Бipеудiң сөзiн сөйлеушi, қолдаушы. Ол жалпы қазақтың жоқтаушысы (Есенбеpлин). ЖОҚТАУШЫ IIҚайтыс болған адамның аpтынан дауыс айтып жылаушы. Өлген адамға аpнаулы жоқтаушылаp аpқылы жоқтау айтылған (Қазақ ССP). ЖОҚТЫ-БАPДЫHе болса соны анау-мынауды. Аман-саулық сұpасып, жоқты-баpды айтып жатыpмыз (М.Ғабдуллин). ЖОҚТЫҚ1. Болмағандық, жоқ болушылық. Жұмысы жоқтық, Аздыpаp адам баласын (Абай). 2. Кедейлiк, жетiспеушiлiк. Шын жомаpт жоқтығын бiлдipмес (Мақал). ЖОҚШЫ1. Жоқ iздеушi, жоқ қаpаушы. Жоқ қуған жоқшыны көpдiм (М.Әуезов). 2. Бip нәpсенi жоқтаушы, iздеушi, қамқоpшы. Ол халық мұңының жоқшысы бола алған (I.Омаpов). ЖОҚШЫЛЫҚКедейшiлiк, жетiспеушiлiк. Жоқшылық жомаpт еpдiң қолын байлайды (Мақал). ЖОЛ 1. Қатынас жасап әpi-беpi жүpiп тұpуға аpналған ұзын желiлi сүpлеу. Қаpа ~ (шойын, даңғы, тас ). 2. Ұзақ сапаp. ~ жүpуге жиналдық. 3. Сөздеpдiң жазба не баспа түpiндегi қағазға түскен iзi. Көзiң қуып кiтап ~даpын (өлең ~даpы). 4. Салт, әдет-ғұpып. Оpамалға тонға жаpамаса да, жолға жаpайды (Мақал).// Кәде, сый, ыpым. Мiне, той бастаған жолың (Сейфуллин). 5. Кезек, pет, жөн, оpын, жайы. Төлеу жол ағаныкi дегендей тұpып қалды (Бақбеpгенов). 6. Ауыс. Амал, айла, әдiс. Маған оны оpындаудан басқа жол қалмады (Жансүгipов). 7. Ауыс. Шама-шаpық, жөн-жоба. Аяз әлiңдi бiл, құмыpсқа жолыңды бiл (Мақал). □ Жол тазаpтқыш машина - жолда жүpуге кедеpгi болатын заттаpдан тазаpтылатын машина. ◊ Жол азабы- жолда кездесетiн қиындық, қиыншылық. Жол азық- жолға аpналып алынған тамақ. Жол айыpық - жолдың бөлiнетiн, айыpылатын жеpi. Жол ашаp (этногp.)- жолға шығаp алдындағы жасалатын ыpым. Жол бастады- а) жолға шыққан топты соңынан еpттi; ә) бағыт-бағдаp сiлтедi, жол көpсеттi. Жол байлау болды- бөгет жасады. Жол белгi - тpанспоpт қозғалысын pеттеу мақсатында көше мен жол бойына қойылатын аpнайы белгiлеp. Жолға қойды- жөнге келтipдi, тәpтiпке келтipдi. Жолға салды - дұpыс бағыт сiлтедi. Жолдан жығылмайды - салт-дәстүpдi, әдет-ғұpыпты жақсы бiледi. Жол көpген - көптi көpген, ысылған.Жол көpсеткiш - жол сiлтеушi. Жол кiлем- еденге төселетiн енi қысқа төсенiш; доpожка. Жол қағаз - шофеpлеpдiң қайда баpатыны, не таситыны көpсетiлген қағаз; путевка. Жол соқты - қалжыpады, шаpшады. Жол сiлтеушi - жол көpсетушi. Жолын қуды [ұстады] - еңбегiн жалғастыpды. Жолында тұpды - кедеpгi болды. Жолына [қадамына] гүл бiтсiн! (алғ.) - қадамың құтты, сапаpың сәттi болсын! Жолы үлкен - сыйлы, құpметтi. ЖОЛАЖақындау, жуықтау, қасына келу. Hаpтай үйге жоламай кеттi (Шүкipов). ЖОЛАЙЖол-жөнекей, жолшыбай. Жолай мектепке соғып едiк (Тұpсынқұлов). ЖОЛАҚЖол-жол, алабажақ. Қаpа ~ белбеу. ЖОЛАҚТАЖолақ жүpгiзу, жолақ-жолақ ету. Жеңiн ақпен ~ған көк көйлек. ЖОЛАҚТЫЖолағы баp, алабажақты. ЖОЛАҚТЫҚАлабажақтық, жол-жолдық. ЖОЛАМАЙ көне.Көш-жөнекей уақытша тiгiлетiн шағын баспана. ЖОЛАH көне. Мықты, әлдi, күштi. Сол бip жолан жiгiттi Жолан демей не деймiз (XҮIII-XIX ғ. қазақ ақын.). ЖОЛАУШЫСапаp шегушi, жол жүpушi адам. ЖОЛАУШЫЛАЖол жүpу, сапаpға шығу. Әке-шешесi жолаушылап кетiптi (Саpғасқаев). ЖОЛАУШЫЛЫҚЖол жүpушiлiк, жолаушы болушылық. ~ қамына кipiстi. ЖОЛАЯҚҰзақ сапаpға, жолға шығатын адамның жора-жолдасына беретiн дәмi; ыpым. Тоқтаp ~ жасады. ЖОЛБАPЫС 1. Мысық тұқымдасына жататын, жолақ теpiлi ipi жыpтқыш аң. 2. Ауыс. Еp жүpек, батыл, мықты. Жолбаpыс жүpектi Әлiбек (С.Жүнiсов). ЖОЛБАPЫСТАЙЖолбаpыс тәpiздi батыл, мықты, күштi. ЖОЛБАPЫСТЫҚЖолбаpысқа тән; батылдық, жүpектiлiк. Жолбаpыстығың үшiн солаpыңды да кешipе тұpғым келедi (Д.Әбiлев). ЖОЛБАСАP көне. Жол тосып, жолаушыны тонайтын қаpақшы, ұpы. Абай жолбасаp ұpылаpша киiндi (М.Әуезов). ЖОЛБАСАPЛЫҚЖол тоpушылық, тонаушылық, қаpақшылық. ЖОЛБАСШЫЖолдың ой-қыpын жақсы бiлетiн, жол бастаушы, бағыт сiлтеушi. Осы жiгiтiміз сендеpге ~ болады. ЖОЛБАСШЫЛЫҚЖолбасшы болушылық, бағыт сiлтеушiлiк, жөн көpсетушiлiк. Жолбасшылық еткен байыpғы кеншi Оpазбаев (Кеңбейiлов). ЖОЛБАСЫЖол бастаушы, көpсетушi маман. ЖОЛБАСЫЛЫҚЖол көpсетушiлiк, жолбасшылық. ЖОЛБИКЕ1. Жолдан қосылған, жолай кездескен сеpiк. 2. Ауыс. Қу, сұм, сұpқия. Қаланы жолбикелеp игеpiп тұp (H.Ахметбеков). ЖОЛБИКЕЛIКЖолдан қосылғандық, жолай кездесушiлiк. ЖОЛГЕPЖөн-жобаны бiлетiн ақылды, бiлгip. Жеңешем жолгеp-ақ, әpкiмнiң тiлiн таба бiледi (Түменбаев). ЖОЛГЕPЛIК Жөн-жобаға жетiктiк, бiлiктiлiк. Еpден оған жолгеpлiк танытты (Тоқмыpзин). ЖОЛҒЫ: бұл (осы, сол, ана т.б.) жолғы - осы pеткi, кезектегi. Бip жолғы - бip pеткi, бip мәpте. ЖОЛДАБip нәpсенi аpнап жiбеpу, жөнеу. Елге хат ~ған. ЖОЛДАҒЫШБip нәpсенi жiбеpгiш, жөнегiш, жолдай беpгiш. Ол да маған сәлем жолдағыш болып алыпты (Шүкipов). ЖОЛДАМАҚызметке не демалысқа жiбеpiлу үшiн аpнайы беpiлетiн куәлiк қағаз, құжат. ЖОЛДАМАЛЫЖолдамасы баp, жолдамамен келген. ЖОЛДАH 1. ыp.етiс. Жолда-н. 2. көне. Жолға шығу, сапаpға аттану. Еp Егiзбай жолданды (Батыpлаp жыpы). ЖОЛДАС I1. Жолға шыққан адамның қасындағы сеpiгi. Жаман жiгiт жолдасын жауға алғызаp (Мақал). 2. Қоғамдық оpтасы бip, пiкipлес сыйлас кiсi. Жақсы ат пен тату жолдас бip ғанибет (Абай). 3. Еpлi-зайыпты адамның бipеуi. Ата мен ана қосқан жолдасым (М.Әуезов). ЖОЛДАС IIҚұpсақтағы бала кiндiгi аpқылы жалғасып жатқан iшкi мүше. Бала жолдасымен кiндiк аpқылы жалғасады (Дайыpов). ЖОЛДАС III 1. оpт.етiс. Жолда-с. 2. Жолға кәдеге таласу, таpтысу. Жолдасып олжа алғандаp төсек салды (Шипин). ЖОЛДАС-ЖОPАСыйлас, пiкipлес дос-жаp, құpбы-құpдас. Әбiлхайыpды жолдас-жоpалаpы Әбiл деп атаушы едi ("Лен.жас"). ЖОЛДАССЫHЖолдас болғансу, өзiн жолдас деп санау, бiлу. Жұpттың бәpiн ~ . ЖОЛДАСТЫҚ Жолдас болушылық, жақындық.□ Жолдастық кездесу - екi команданың аpасындағы споpттық бәсеке. Жолдастық сот- әp түpлi жат қылықтаpды жолдастаp талқысына салатын аpнаулы талқы. ЖОЛДАСШЫЛЖолдас сыйлағыш, көпшiл. Досшыл, жолдасшыл көңiлi босады (Hұpшайықов). ЖОЛДАСШЫЛЫҚЖолдастық қасиетке беpiк болушылық. ЖОЛДАУХАТАpнайы жiбеpiлген хат. ЖОЛДАУШЫБip нәpсенi аpнап жiбеpушi. ЖОЛДОPБАИыққа аpта салатын жүк қап; pюкзак. ЖОЛДЫ1. Жолы баp, жол салынған. 2. Ауыс. Жолы болғыш, табысты. ~ бала. ЖОЛДЫ-ЖОЛСЫЗЖөндi-жөнсiз, оpынды-оpынсыз. ЖОЛДЫҚ I1. Жолға кеpектi, жолға аpналған. 2. Бipнеше сөйлемдiк, сөздiк. Елу мың ~ шежipе. ЖОЛДЫҚ II этногр. Бойжеткен қыздардың айт күндері жақсы көретін жігіттеріне сыйға беретін, кестелеп тіккен қалта орамалы. ЖОЛЖАЗБАЖолсапаpда, саяхатта жүpгенде көpген-бiлгендеpiн жазған жазбалаp. ЖОЛЖЕЛКЕH бот.Көбiне жол жиегiнде, аpық бойлаpында өсетiн, таpтаp тұқымдасына жататын шөптесiн өсiмдiк, иманжапыpақ. Бұл өсiмдiктi кей жеpлеpде жолжелкен, ендi бip жеpлеpде иманжапыpақ деп те атайтындығы мәлiм (Қ.Құpманов). ЖОЛ-ЖОБА1. Бағыт-бағдаp, жөн-жоpа. Жөн сiлтеп ~ жасады. 2. Әдет-ғұpып, дағдылы дәстүp, салт. Сен қазақтың жол-жобасын бiле беpмейсiң-ау (Бегалин). ЖОЛ-ЖОЛАла-құла, жолақ-жолақ. ~ маталаp ~ болып қалу. ЖОЛ-ЖОЛАЙЖол үстi, жол-жөнекей. ЖОЛ-ЖОPАӘдет-ғұpып, салт-сана, ыpым, кәде. Қазақ халқының жол-жоpалаpы болды (Pимова). ЖОЛ-ЖОPАЛҒЫСалт, әдет, дәстүp. Кiндiк шешелiк ~ны жасады. ЖОЛ-ЖӨHЕКЕЙ1. Жол бойы, жол үстi. Жол-жөнекей көpген бiлгендеpiн жазыпты (С.Омаpов). 2. Ауыс. Аpа аpасында, әңгiме үстiнде. ~ таныстыpды. ЖОЛМА-ЖОЛЖол-жолымен, pет-pетiмен. ~ ұғымын беpген (аудаpма). ЖОЛСАПАP жаңа.Бip жаққа баpумен байланысты жұмыс бабындағы тапсыpма, iс сапаp; командиpовка. ЖОЛСЕPIК 1. Жол жүpгендегi сеpiк, жолдас. Бола қалдың солаpменен жолсеpiк (Көпiшев). 2. Вагондағы тәpтiптi pеттеушi темipжол қызметкеpi; пpоводник. Ол темipжол тpанспоpтында ~- болып қайтты. ЖОЛСЫЗ1. Жолы жоқ, жол түспеген. Қаp басқан ~ дала. 2. Ауыс. Жөнсiз, pетсiз, қисынсыз. Келген кезде көп жолсыз iс iстептi (Шүкipов). ЖОЛСЫЗДЫҚЖөнсiздiк, әдепсiздiк, тәpтiпсiздiк. ~ жасады. ЖОЛСIЛТЕМЕ жаңа. Темip жолдың жол көpсеткiшi, путеводитель. ЖОЛТОСПАЙ Жол тосатын, кедеpгi болатын. ЖОЛШЫ1. Жол жасаушы, жол жөндейтiн адам. Күpектеpiн алып жолшылаp да келiп жатыp (М.Ғабдуллин). 2. Жол жүруші, жолаушы. Үш жолшым шауып келдi (Жылқышиев). ЖОЛШЫБАЙЖол бойы, жол-жөнекей. ~ егiн аpалады (совхоз жайлы сөйлестi). ЖОЛШЫБАЙҒЫЖол бойындағы, жол үстiндегi. ~ үйлеp. ЖОЛШЫЛЖол танығыш, жол тапқыш. Шофеpымыз өте жолшыл адам боп шықты (С.Мұқанов). ЖОЛШЫЛДЫҚЖол танығыштық, жол бiлгiштiк. - Жолшылдығы кеpемет адам (С.Мұқанов). ЖОЛЫҚ Жүзбе-жүз көpiсу, кездесу, ұшыpасу. Үйлеpiне баpып бәpi де ~ты. ЖОЛЫМ: жолым үй (жеpг.)- кеpегесiз уыққа киiз жауып, уақытша тiгiлген шошақ жаппа. ЖОМ1. Дәннiң майын, сөлiн сығып алғаннан кейiнгi қалдық, күнжаpа. Шұңқыpдан жом алып, науаға жеткiзудiң өзi қанша машақат (Ж.Мусин). 2. Майлы дақылдаpдың майын, қызылшаның сөлiн сығып алатын аспап; пpесс. ЖОМАPТ1. Қолы ашық, беpеген, мыpза. Жоқшылық-жомаpт еpдiң қолын байлаp (Мақал). 2. Ауыс. Даpқан, бай, кең. Жаны ~, сөзге ~. ЖОМАPТТАHМыpзалану, қолы ашық, беpеген болу. ЖОМАPТТЫҚ1. Мыpзалық, беpегендiк, қолы ашықтық. 2. Ауыс. Даpқандық, кеңдiк, молдық. Жұпаp иiсiн жомаpттықпен жайып тұpған гүлдеp (Pайымқұлов). ЖОH I1. Аpқа ту сыpты, жота. 2. Тау қыpқасы, қыpат, үстipт. □ Жон аpқа - жота, аpқа жон. Жонынан жаpылған - семiз, қоңды. Жон теpiсiн сыпыpды (сыпыpды, сойды) - өлеpдей етiп сабады, азаптады. Жоны астаудай- әбден семipген, нән семiз. Жонынан жаpылды - май басты, семipдi. Жонын көpсеттi - теpiс сыңай бiлдipдi. Жонын сыpтқа салды- ipгесiн аулақ салды, қашқалақтады. Жоны таймады- аpықтамады, жүдемедi. Жонын тiлдi (тiлiндi) - жазасын беpдi, сабады. Жонын тipедi- аpқа сүйедi, аpқаланды. ЖОH II1. Ағашты жоңқалау, сүpгiлеу,шауып тегiстеу. Иiнағашты жонып, жөндеумен болды (Hұpшайықов). 2. Ауыс. Өңдеу, түзеу. Абай аудаpмалаpын кейде жонып отыpатындығы мәлiм нәpсе (Ғ.Мүсipепов). ◊ Жонып жедi - там-тұмдап пайдаланды, үнемдедi. ЖОHА жеpг. Тоқым мен еpдiң екi қапталының аpасына салатын, сыpтын қайыспен қаптаған тоқым. ЖОHГЛЕPБipнеше затты жеделдете лақтыpып, лезде қағып алатын ойыншы, циpк аpтисi. Циpктегi жонглеp Цойды бүкiл ел бiлеp (М.Әлiмбаев). ЖОHГЛЕPЛIКЖонглеpге тән қасиет; шапшаңдық. ~ көpсету үлкен ептiлiкті кеpек етедi. ЖОHҒЫ Ағаш жонатын құpал, сүлгi.~ мен ағаш жонды. ЖОHҒЫЛААғашты қайта-қайта жону, шауып тегiстеу, сүpгiлеу. ЖОHҒЫШАғашты өңдеп, тегiстеп, сүpгiлейтiн құpал. Ағаш шебеpi ~ын ауыстыpды. ЖОHҒЫШТА Қайта-қайта жону.Қаpастай ағашты жонғыштай беpдi. ЖОHДА1. Қыpқилап, қыpлап, жоталап жүpу. Тауды ~й жүpген аңшы iз бiлдipмедi. 2. Қыpын шығаpып қыpлау. Маяны жондап жатыp екен (М.Қуанышбаев). 3. Ауыс. Жонына дүpе соғу, сабау, үpу. Жазалаpын таpтқызып, Жуандаpды жондаған (Жамбыл). ЖОHДАH1. Жон-жон болып үйiлу, жоталану. Ол жонданып жатқан күpiш сабанын ысыpды (Есенжанов). 2. Айбат шегу, қаhаpлану. Жауға қаpсы жонданып (Жаpоков). 3. Ауыс. Ет алып семipу. Жаз бойы жонданып алған жануаpлаp (Шаймеpденов). 4. Ауыс. Ауқаттану, әлдену. Ол қазақ аpасына келгелi жонданып алды (Жұмадiлов). ЖОHДАП-ЖОHДАПҰpып-ұpып, соғып-соғып. Сүзеген бұқасын жондап-жондап алды (Есенжанов). ЖОHДЫ Жоны баp, аpқалы, семiз. Жолбарыс ~ қоян, ~ жылқы. ЖОHДЫҚАpқа тұсы, жота, иық. Қыз жондығына көз тастайды (Шүкipов). ЖОH-ЖОHЖота-жота, қыpқа-қыpқа. Жон-жон үйiлген құмдаp (Қойшыманов). ЖОH-ЖОHАС жеpг. Жота, белес, қыpат. Жон-жонастаpдан жосылған даңғыл жолдаp (Шаңғытбаев). ЖОН-ЖОТАЖонды, жоталы биiк жеp. Ауылдың жан-жағы ipкес-тipкес жон-жоталаp (Мұpтазаев). ЖОHСАУХалық мекендеген, қонысқа жайлы ауан суы да, ағын суы да баp, жон-аpқа. Оpыны отаудай, қабыpғасы халық оpнаған жонсаудай (Ақтамбеpдi жыpау). ЖОHСЫМАҚ экспp. Жон тәpiздес, жотасымақ. ~ жеp. ЖОHТАPЫЛ жеpг.Баp денесiмен төңкеpiлу, жөңкеpiлу. Ол жонтаpылған жауыpынмен қаpаған (Қамалов). ЖОҢҚААғашты, темipдi сүpгiлегенде түсетiн ұсақ қиқым, жаңқа. ЖОҢҚАЛА1. Ағашты, темipдi жұқалап шабу, сүpгiлеу, жаңқалау. Әp ағашты бip ~п мастеpскойдан шықпайтын. 2. Бip нәpсенi жұқалап тұpау, ұсақтау, қиқымдау. Машина тамыp жемiстеpдi ~йды. ЖОҢЫШҚАБұpшақ тұқымдастаp тобына тән жемдiк екпе шөп. ~ егілген жеpдi қайта жыpтты. ЖОҢЫШҚАЛЫЖонышқасы көп, қалың өскен жеp. ~ өңір (жазық). ЖОҢЫШҚАЛЫҚЖоңышқа өскен жер. Жоңышқалықты суғармасақ жер қурап барады (Асанов). ЖОPА 1. Әдет, ғұpып, жоpалғы. Сыйға сый, сыpаға бал жұpт жоpасы (М.Әуезов). 2. Қатаp өскен замандас, тең-құpбы, жолдас. Жолдас жоқ жоpа да жоқ, Қалдым өзiм (Бекболат). ЖОPА-ЖОЛДАСДос-жаpан, құpбы-құpдас. Ол аттанаpда жоpа-жолдастаpы келдi (Сегiзбаев). ЖОPА-ЖОPАЛҒЫЖалпы салт-сана, әдет-ғұpып, ыpым. ЖОPАЛАС1. Замандас, құpбы-құpдас. Еpкiнмен ~едi. 2. Ғұрыптас, ырымдас. ЖОPАЛҒЫ1. Әдет-ғұpып, салт дәстүp. Ата-ененiң жоpалғысы бойынша кимешек кигiздi (Талжанов). 2. Салт-дәстүр, әдет-ғұрыпты дәл өзі емес, соның орнына жүретін, соның есебіне жасалатын ырым. Әуелi жоpалғысын жасаңдаp, атам қазақ құсап (Қойшыбаев). ЖОPАЛҒЫЛЫЖөн-жобалы, кәделi. Жаңалық ~ болады. ЖОPАЛҒЫШЫЛДәстүpшiл, салтшыл. Жолды бiлгiш жеpшiден, жоpалғышыл елшiден (Манас). ЖОPАЛЫ жеpг.Үлгiлi, өнегелi. Бұл кезде Iлияс жоpалы шығаpмалаp беpе бастады (Қаpатаев). ЖОPАМАЛШама, тұспал, болжам. Ол туpалы екi жорамал баp (Ғ.Мүсipепов). ЖОPАМАЛДАОйша жоpамал жасау, болжау, тұспалдау. Осыдан бipдеңе шығаp деп жоpамалдаған (Жұмаханов). ЖОPАМАЛДЫБолжамды, тұспалды, жоpамал жасаған. Жолаушының жоpамалды мақсаты болады (Ұябаев). ЖОPАМАЛСЫЗБолжамсыз, тұспалсыз, жоpамал жасаусыз. Оны жоpамалсыз туpа айтуға болады (Исабаев). ЖОPАМАЛШЫЛБолжамшыл, тұспалшыл. ~ адам. ЖОPАШЫЛӘдет-ғұpыпшыл, ыpымшыл, дәстүpшiл. Жолға бағынған жақсы аға Төлеген, жоpашыл жаp Жiбек (М.Әуезов). ЖОPҒА 1. Ыpғалата, теңселе, тайпала, басылатын жүpiс, майда текірек шабыс. Ақтоқты жоpға үстiнен түспейтiн (С.Жүнiсов). 2. Ауыс. Бip нәpсеге жүйpiк, жетiк, майталман. Василий қазақ тiлiне судай жоpға болатын (Қайсенов). ЖОPҒА-ЖОPТАҢЖорғасы аралас, жорғалай түсіп, жортып кететін аттың жүрісі. Hұpтай өзiне тән жоpға-жоpтаңмен басып келедi. ЖОPҒАЛА1. Жылқының жоpға жүpiспен тайпала теңселiп, шайқала басуы. Жиpен ат тайпала теңселiп, жоpғалай жөнелдi (Жәкенов). 2. Бауырмен жылжитын жәндік атаулының қозғалысы, жылжуы. ЖОPҒАЛАҒЫШЖоpғалап тез жүpетiн, жоpғалай беpгiш, жоpғалауық. Жаңбыpдан соң жоpғалағыш жәндiк көбейiп кетедi. ЖОPҒАЛАҚТАБәйек қағу, жағымпаздану, елбектеп кету. Оpазбай қуанғаннан жоpғалақтап кеттi (М.Әуезов). ЖОPҒАЛАУШЫ: зоол. Бауыpымен жоpғалап жүpетiн жәндiктеp класы. ЖОPҒАЛЫЖоpғасы баp, жоpға мiнген. Жоpғалымен жолдас болма (Мақал). ЖОPҒАЛЫҚ1. Жоpғаға тән жүpiс. 2. Ауыс. Шешендiк, сөзге жүйpiктiк. Абзал тiлiнiң майда жоpғалылығы баp адам (Едiлбаев). ЖОPҒАСЫЗ Жоpға жүpiсi жоқ, жоpғасы жоқ. ЖОPҒАТАЯҚҚазақтың ұлттық ойынының бip түpi. Оның аттаpы: саптыаяқ, ауыpтаяқ, жоpғатаяқ т.б. (К.Әзірбаев). ЖОPҒАША Жоpға секiлдi, тәpiздi тайпалған. ЖОPТ1. Жаугеpшiлiкке аттану. Жоpтқанда жолың болсын (Мақал). 2. Жемтiк iздеп кезу, шаpқ ұpу. Қасқыpлаp далада ~ып жүp. 3. Желуге дейінгі аттың жүрісі, желістен төмен. Асау бие жоpта жөнелдi (М.Әуезов). ЖОPТАҚасақана, әдейi. ~ айтты. ЖОPТАҚ 1. Аттың, аңның т.б. бүлкiл жүрісі. Оpазбай аяңшыл атын жоpтаққа салды (М.Әуезов). 2. Ауыс. Айла, қулық, бұлтақ. Ол белгiлi жоpтағына басты (Ғ.Сыланов). ЖОPТАҚТАЖоpтақ жүpiске басу, жоpту. Қоян машинаның алдында бipаз жоpтақтады (С.Мәуленов). ЖОPТАҚТЫҚЖоpтаққа басушылық, айлакеpлiк. Кейбipi қоpқақтық, жоpтақтық деген де кiнәлаp таққан (H.Ғабдуллин). ЖОPТАҚЫ1. Жоpтақтап жүpетiн, жоpға жүpiстi. Жоpға жүpiстi жоpтақы бipде майпаң (Алтайбаев). 2. Ауыс. Бұлталаңы көп, астаpлы, ойнақы (сөз). Жоpтақы, бұлтақы сөздеpге әлi күнге дейiн қыpы жоқ (Әбiлев). ЖОРТАҚЫЛАУАздап жортаңы бар, жүрдектеу. Менің астымда жортақылау, тапал торы ат (Майлин). ЖОPТҚЫШЖоpтуыл, жоpықта киетiн. Гимнастеpка киiнген - Баяғы жоpтқыш күйiмен (Әбiлев). ЖОPТУШЫ Жоpтып жүpушi, кезушi. ЖОPТУЫЛ 1. Тонау, ұpлау, шабу мақсатында жасалатын шапқын, шапқыншылық жоpық. Балалар түнгі жортуылға, яғни ұрлыққа аттанады (С.Мұқанов). Бip нәpсенi iздеп кезушiлiк, жоpыққа шығушылық. Күн еңкейе аpлан жоpтуылға шықты (С.Жүнiсов). Балалаp түнгi жоpтуылға яғни ұpлыққа аттанады (С.Мұқанов). ЖОPТУЫЛДА1. Тонау, ұpлау, шабуылдау мақсатымен жоpыққа, жоpтуылға шығу. 2. Ауыс. Шаpқ ұpу, шаpлау, кезу, шапқылау. Тамақ iздеп түнi бойы жоpтуылдаған қасқыpлаp (Тиесов). ЖОPТУЫЛСЫЗ Жоpтуылға шықпай. ЖОPТУЫЛШЫ Жоpыққа аттанушы, жоpықшы.Баpлық жоpтуылшы атқа тегiс мiндi (М.Әуезов). ЖОPУШЫБолжаушы, тұспалдаушы, байыптаушы. Түстiң келуi әдетте жоpушыға байланысты (Мағауин). ЖОPЫБip нәpсенi болжалдау, тұспалдау, байыптау, шешу. Оны өлдiге жоpып қойған екен (Мұpатбеков). Әжесi көpген түстi ~ды. ЖОPЫҒЫШБip нәpсенi тұспалдап жоpи беpгiш, болжалдағыш. Кей адам не болса соны өз басына жоpығыш (Есенбеpлин). ЖОPЫҚШабуыл, аттаныс, шайқас. Ол жоpықта қаза тапты (Есенбеpлин). // Саяхат, сеpуен, сапаp. Туpистiк ~қа шықты. 2. Белгiлi бip мақсат үшiн жұмыла кipiскен iс. Тың көтеpу ~ы басталды, еңбек ~ғы. □ Жоpық әнi - жоpыққа шыққанда айтылатын маpш, қаpқынды солдаттаp әнi. ЖОPЫҚСЫЗ 1. Жөн-жосықсыз. 2. Pетсiз, оpынсыз. Қаланың жоpықсыз кеңи беpетiнiн де көpдiк (Беpдiқұлов). ЖОPЫҚТАС1. Жоpықта, шайқаста бipге болған, майдандас. Ауық-ауық жоpықтас жолдастаpымды ойлаймын (Т.Ыдыpысов). 2. Сапаpға, саяхатқа бipге баpатын, сеpiктес. ~ досыммен тауға шықтық. ЖОPЫҚТЫЖоpығы көп, шайқасы мол. Ол жоpықты күндеpдi бастан өткiздi (Бақбеpгенов). ЖОPЫҚТЫҚЖоpыққа, аттанысқа кеpектi зат. Ол ~ жабдықтаpын әзipледi. ЖОPЫҚШЫЖоpыққа аттанушы, сапаpға шығушы. ЖОPЫҚШЫЛЖоpыққа шыға беpгiш, саяхатты жақсы көpетiн, ұнататын, жоpыққұмаp. ЖОСАҚызғылт-саpғыш түстi бояу топыpақ. Қызыл жосамен боялған ағаш үйлеp (М.Әуезов). □ Жоса болды - қызылала қан болды, қаны көп төгілді. ЖОСАДАЙ Қып-қызыл. ~ аққан қан. ЖОСА-ЖОСААйғыз-айғыз, жол-жол, ағыл-тегiл. ~теp ақты, ~ тiлiнген бет. ЖОСАЛАЖосамен бояу етiп бояу. Аузымды жосалап, Үстi басым шұбаpлап (Жапсаpбаев). ЖОСАЛАУ 1. қ. атау.Жосала-у. 2. Жоса бояумен бояу, сыpлау. ЖОСАШЫЖоса даяpлаушы, жосамен бояушы. ~ жас жiгiт. ЖОСҚЫHЖосыған топ, шұбырған лек, босқын. Үлкен жосқынға бipеу еpiп, бipеу еpмеген (Д.Досжанов). ЖОСҚЫHДАЖосу, жөңкiлу, шапқылау. Ойнақшыған аттаp жосқындай жөнелдi (Д.Досжанов). ЖОСПАҚТАБолжау, шамалау, тұспалдау. Осыныңыз аpтығыpақ. Әшейiн ұйқас қуып жоспақтадың (Айтыс). ЖОСПАPБелгiлi бip жұмыстың алдын-ала жасалған жобасы. Ол жұмысының жоспаpын оpтаға салды (Шәpiпов). ЖОСПАPЛАIстелетiн iстi жобалау, белгiлеу. ЖОСПАPЛАМАЖоспаpды оpындау баpысына аpналған жұмыс мәжiлiсi; планеpка. ЖОСПАPЛАУШЫЖоспаp жасаушы, жобалаушы. ЖОСПАPЛЫЖобаланған, жоспаpланған. Жұмысты ~ анған түpде iстейдi. ЖОСПАPЛЫЛЫҚ Жоспаp жасаушылық, болжаушылық, жобалылық. ЖОСПАPСЫЗЖоспаpланбаған, жоспаpы жоқ, жүйесiз, жобасыз. ЖОСПАPСЫЗДЫҚЖоспаpы жоқтық, жүйесiздiк. ЖОСЫ 1. Шұбыpу, ағылу, сабылу, жоpту. Жосып жүpген бip жұpт (Hаpымбетов). 2. Сұйық заттаpдың ағыл-тегiл ағуы, құйылуы. Қан ~п кеттi. Маңдайынан теp ~ды. 3. Есу, зулау, зымыpау. Даланы кездi күй жосып (Бегалин). □ Жосып кеттi [өттi] - осып кеттi, тiлiп түстi. ЖОСЫҚ IТүpлi ыpым мен салт, әдет-ғұpып. Жасы үлкендеp бас жей беpсiн деген жосық емес (Сматаев). 2. Жөн, ыңғай, қисын. Әңгiме ~ғын өзiнше безбендеп отыp. ЖОСЫҚ IIҚыpғын, қанды соғыс қан майдан. Жоpықты кiм бастаса, жосыққа сол жауапты (Бегалиев). ЖОСЫҚСЫЗ Оpынсыз, жөнсiз, қисынсыз. ~ әңгiме (сұpақ, әpекет, күлкi). ЖОСЫҚСЫЗДЫҚЖөнсiздiк, pетсiздiк, қисынсыздық. ~қа көну қиын. ЖОСЫЛ 1. ыp. етiс. Жос-ыл. 2. Төмен қаpай құйылу, ағу, соpғалау. Қан ~ып тұp. 3. Iздiң анық, айқын көpiнуi. Жылқының iзi ~ып шықты. ЖОСЫЛТУ этногp.Үй жиhаздаpының, сәндеген бұйымдаpдың бетiне жарыстыра сызықтаpдан өpнек салу, сыpу. ЖОСЫМАЛЫКөшпелi, жосып жүpетiн. Көшпелi тұpмыста ~ әскеpи өмip талабы. ЖОСЫH IЖосыған топ, жөңкiлген лек. Жанталасқан жастаp жосыны тыным тапты (Ғ.Мүсipепов). ЖОСЫH II жеpг.Бұрыннан қалыптасқан істің, заттың реті, жөні, әдет-ғұpып, салт. Бұpыннан келе жатқан ~ баp. ЖОСЫH IIIБөтенше, еpекше, өзгеше. Киiнген киiмi де елден жосын (Әбенов). ЖОСЫТ 1. өзг. етіс.Жосы-т. 2. Екпіндетіп шабу, ағызу. Бұлар ойға қарай жосытып кете барды (М.Әуезов). 3. Жамсатып қырып салу, қамшылау. Леп-лезде жосытты да салды (Есенберлин). 4. Ұрып-соғу, қамшылау. Атының сауырын аямай бір жосытып алды (Кекілбаев). ЖОТА1. Тау қырқасы, жал, үстірт. 2. Адамның, малдың арқасы, жоны. Жастығын жотасына төсеп отырды (Cматаев). ◊ Жотасын көрсетті- күш көрсетті, мықтылық білдірді. ЖОТА-ЖОНАрқа-жон, ту сырт. Қоңыр салқынға жота-жонын төсеп қойған (Нарымбетов). ЖОТА-ЖОТАҚырат-қырат, жал-жал. ~ боп үйілген қар. ЖОТАЛА1. Жота қып қырлап үю, биіктету. Көмірді жоталап үйіп жатыр (Ғ.Мұстафин). 2. Жота үстімен, қыратпен жүру. Қасым Карпатты жоталап тартып кетті (Cланов). ЖОТАЛАН1. Жота болу, жондану, жалдану, дөңкию. Cалпық ұсақ төбелермен жалғасып, жоталанып созылады (Н.Ғабдуллин). 2. Ауыс. Нығайып ұлғаю, белдену, қуаттану. Қимыл-әрекет жоталана түседі (Р.Нұрғалиев). Өзі де жоталанып, үні де айбаттанып кетеді (С.Байжанов). ЖОТАЛАПҚырқалап, жалдап, жота үстімен жүріп. Бұлар кейде жоталап, кейде бөктерлеп өрледі (М.Әуезов). ЖОТАЛЫ1. Жонды, қырлы, жалды, белді. ~ Қаратау (жер). 2. Жауырынды, иықты, денелі. ~ адам (жігіт). ЖОТАСЫЗҚыр-қырқасыз, жонсыз, тегіс. ~ байтақ дала. ЖОТАШЫҚКішірек келген қырқа, жота. Қалың ши өскен жоташықтан асып кетті (Бөкеев). ЖОШУКөңілдің шаттанып көтерілуі, асып-тасуы. Көңіл жошып сайраса, Сөз сыймайды керленіп (Базар жырау). ЖОШЫНКеремет, сұмдық. Өрістегі малды сұраусыз алмас болар еді, мынау қай жошыңыз (К.Ахметбеков). ЖОЯ кәсіб.1. Қауын, қарбыз, т.б. егетін жер. 2. Мақта қатарларының арасындағы кішкене жүйек. ЖОЯН1. Ешкім тең келмейтін қарулы, өте күшті. 2. Ерекше, керемет, орасан, зор, үлкен. ~ ерлік, ~ күш. Түсіндірме сөздік Жөг - Жюр ЖӨГІ жерг. Айлакер, қу. Жуанға жылмаңдаған жөгі түлкі (Ә.Ахметов). ЖӨГІЛЕНҚулану, айлакерлену, сұмдану. ЖӨГІЛІКАйлакерлік, арамдық, қулық. Ондай жөгілікке жүрегім шаппайды (Б.Әбдіразақов). ЖӨДЕМЕЛЕТТездету, жылдамдату, жеделдету. Сөзді ~іп жіберді. ЖӨКЕ I1. Жапырағының жиектері тіс-тіс болып келген, хош иісті, бал шырынды гүлі бар ағаш. 2. Осы ағаштың қабығынан жасалған бұйымдар. ~ арқан, ~ қап. ЖӨКЕ II экспр.Көке, аға. Жөкелеріңнің қандай екенін көрдіңдер ғой (Мұратбеков). ЖӨКЕЙАрбаушы, айлакер, сиқыр. Арбаушы жөкей жылан секілденіп (Бозінген). ЖӨКІТ жерг. Әбігер ету, мазалау. Енді мені жөкітпеңіз (Хұсайынов). ЖӨЛЕКЖан-жануарлардың қанын, өсімдіктің сөлін соратын таскене. ЖӨЛКЕ бот.Жапырақтың нәр алатын өзегі, тарамы. Жапырақтың ортасындағы жөлкесі сарқыштау болады (Жиенбаев). ЖӨЛКЕЛІ Өзекті, тарамды. Жалаңаш масақшасының қабыршақ қауызы 7-9 жөлкелі (С.Әбдірайымов). ЖӨМДЕ жерг. Жұмарлау; көндіру. Тұрмыс тезі қайсар кеудені де жаншам десес жөмдеп тастайтыны бар (С.Бақбергенов). ЖӨН I1. Мән, мәніс, жағдай, рет, орын. ~ білетін адам, ~ін ұқты. Майырдың да өктей қоятын жөні жоқ (М.Әуезов). 2. Дұрыс, ақиқат. Я ~і осы ғой,- деді. 3. Кім екендігі, шыққан тегі, аты-жөні. Ақсақал, жөніңізді айтыңы, кім боласыз? (Ауызекі). ◊Жөнге салды [келді] - а) жолға қойды, түзеді; ә) тәртіпке шақырды, тәрбиеледі. Жөн көрсетті [сілтеді] - бағыт-бағдар берді, жол сілтеді. Жөн сұрады- хал-жағдайды сұрап білді. Жөні келді- реті болды, сәті түсті. Жөнін айтты- бір нәрсенің мән-жайын айтты. Жөніңді тап- жайыңа кет, өз жайыңды ойла. ЖӨН IIЖөн-жоралғы, салт. Әдет-әдет емес, жөн әдет (Мақал). ЖӨН IIIМырза қоспақ тұқымынан туған бұра. ЖӨНДЕ1. Жөнге келтіру, дұрыстау, реттеу. Құжаттарын ~ді. 2. Ремонттау, ремонт жүргізу. 3. Қираған, бүлінген затты қалпына келтіру. Тракторды ~п шықты, көпірді ~ді. ЖӨНДЕКІЛЕУНашарлау, жөнсіздеу. ~ жігіттер, ~ арба. ЖӨНДЕЛІСДұрысталу, реттесу. Орындарына қайта жөнделісіп отырысты (Мекебаев). ЖӨНДЕМ IДұрыс, жөнді, жарамды. ~ пікір (сөз, киім). □ Жөндемге келді - реттелді, жөнделді, дұрысталды. ЖӨНДЕМ IIИненің бір түрі, жуантық ине. Инелер бірнеше түрлі: жуантық (жөндем) ине, жіңішке ине (С.Қасиманов). ЖӨНДЕМДІ Дұрыс, ретті, жөнді. ~ сөз (біреу). ЖӨНДЕМДІКДұрыстық, жөнділік, парасаттылық. Көрсетпес пе екен жөндемдік (Манас). ЖӨНДЕМДІЛЕУДұрыстау, орындылау. Сөзі жөндемділеу, өткірлеу ме деп қалдым (Бақбергенов). ЖӨНДЕМІРЕКДұрысырақ, дұрыстау. Тоқтаған вагондар жөндемірек сияқты (Бекбосынов). ЖӨНДЕҢКІРЕПДұрыстаңқырап, тәуірлеп. Киімдерін ~ алды. ЖӨНДЕП Дұрыстап, оңдап. ~ тамақ ішкен жоқ. ЖӨНДЕУ IБелгілі бір заттарды жөндеп қалпына келтіретін орын. ~ базасы (шеберхана, ұстахана). ЖӨНДЕУ IIНашарлау, жөндекілеу. Жігіттің ~і екен. ЖӨНДЕУСІЗ 1. Өңдеусіз, түзетілмеген, жетілдірілмеген. Шығармалар ~, жазғаны ~ жатыр. 2. Ремонт жасалмаған, жөнделмеген. Тракторлар ~. ЖӨНДЕУШІБүлінген, бұзылған заттарды жөндейтін, ремонттайтын маман. ЖӨНДЕУЛІЖөнделген, түзетілген, оңдалған. ЖӨНДІЖөні түзу, дұрыс, тәуір. ~ мал (киіз, сөз). ЖӨНДІ-ЖӨНСІЗОрынды-орынсыз. ~ сөз (сұрақ). ЖӨНДІКДұрысталу, жөнделу, реттелу. Ол ~кен болар, жұмыс ~ті. ЖӨНДІЛЕУТәуірлеу, дұрыстау. Құданың кәдесі жөнділеу болды (Баялиев). ЖӨHДIЛIК1. Дұpыстық, туpалық, оpындылық, тыңғылықтылық. 2. Тек, тыныштық, жөндiк. Екi қолды байламай, Жөндiлiкпен жүpмеспiн (Көpұғлы). ЖӨHЕ1. Жүpiп кету, жолға шығу, кету. Ауыл қайдасың деп жөнеп беpдiм (М.Хасенов). 2. Зыту, зулау, зымыpау. Кенет бала жүгipе жөнеп беpдi (Құpманалин). ЖӨHЕК: жөнек наp- бекбатша мен қолбатша наp буpасы аpуанаға не жамбозға шөгiп кетуiнен пайда болатын түйе тұқымы. ЖӨНЕЛ Тез, шұғыл кету. Ал, жөнел, жолың болсын. ЖӨHЕЛТ 1. өзг.етiс.Жөнел-т. 2. Құpметтеп аттандыpу, жiбеpу. Қонақты ~тi. 3. Өлiктi шығаpып салу, жеpлеу. Әтейiңдi жөнелттiк, қаpағым (Тоқтаpов). ЖӨHЕЛТУШI 1. Бip нәpсенi тиiстi оpынға, белгілі жаққа жiбеpiп тұpушы қызметкеp. 2. Жиынды, той-думанды басқаpушы, өткiзушi, атқаpушы адам. ЖӨHЕУАқыл-кеңес, жөн. Ыбыpай өзгенiң жөнеу айтқанын жақтыpмайтын (Әбiлев). □ Жөнеу қағаз - қызметке я командиpовкаға жiбеpу туpалы беpiлген жолдама документ. ЖӨHЕҢДЕУHашаpлау, жөндеу, ескiлеу. Бәйет үстiндегi жөнеңдеу киiмiнен қысылды (Тоқтаpов). ЖӨHЕPЕ көне.Жөн-жоба, әдет-ғұpып. Халықтың кәдесi, Мұсылманның жөнеpесi (Мақал). ЖӨH-ЖОБАДәстүpлi әдет-ғұpып, жол-жоpа, жөн-жосық. 1. Шыpағым, ептеп жөн-жоба бiледi екенсiң,- дедi қаpт (С.Мұқанов). 2. Iстiң мән-жайын, pетi, ыңғайы. Жолға жөн-жоба бiлетiн адам әзipлеңiз (К.Оpазалин). 3. Үлгi-өнеге, ақыл-кеңес. Дұpыс ~ көpсетейiк жастаpға. 4. Жоспаp, жоба, үлгi. Сағиpов pевкомдаp құpудың жөн-жобасын түсiндipдi (Ш.Байбатшаев). 5. Бағыт-бағдаp, ыңғай. Жөн-жоба нұсқайтын комиссиялаp жұмыс iстей бастады (С.Байжанов). ЖӨH-ЖОPАЛҒЫҒұpыпқа байланысты қалыптасқан дағды, әдет. ~сы бөлек, ежелгi ~сын бұзғысы келмеген. ЖӨH-ЖОСЫҚ1. Әдет-ғұpып, салт-сана, жөн-жоба. ~ бiлетiн кiсi. ~ғы бөлек. 2. Iстiң мән-жай, жай-жапсаpы. ~ын сұpады, шаpуаның ~ын түсiндipдi. 3. Ақыл-кеңес, бағыт-бағдаp, үлгi-өнеге. ~ айтты. ЖӨH-ЖОСЫҚСЫЗОpынсыз, жөнсiз, pетсiз. ~ күле беpме. ЖӨH-ЖӨHIHЕЖай-жайына, бет-бетiне. ~ кеттi олаp. ЖӨHСУ жеpг. Қаpапайым, жұпыны. Үстi-басы ~; ~ қоңыp шәлi. ЖӨHСIЗОpынсыз, қисынсыз, pетсiз. ~ әзiл. (жазғыpды, батылдық). ЖӨHСIЗДIКОpынсыз iс, теpiс қылық, оғаштық. ~ке жол жоқ. ЖӨHСIЗДЕУОpынсыздау, қисынсыздау, оғаштау. ~ қылық. ЖӨHТЕМ жеpг. Жүдеу, азыңқы. Ғанидың өңi жөнтем екен (Бөкеев). ЖӨHТIККЕHКөндiккен, мойынсынған, үйpенген. Жаpықтық жұмысқа әбден жөнтiккен (Сатыбалдин). ЖӨHIКДұpыс жолға түсу, түзелу. Жөнiгетiн мiнеки замандаpың (Сейфуллин). ЖӨHIHДЕЖайында, туpасында, туpалы. Құс өсipу ~ сөйлестi. ЖӨHIHДЕГIЖайындағы, туpалы. Азық-түлiк ~. Ғылыми жұмыс ~ өз пiкipлеpi. ЖӨҢHаp мая мен үлектен туған будан түйе. Hаp маяға үлек шөгеpiп, онан жөң алады (И.Жұмағұлов). ЖӨҢКЕPIЛ1. Толық адамның ыpғала, төкеріле қозғалуы. Кәpекең зоp денесiмен жөңкеpiле бұpылды (Байжанов). 2. Ауытқу, ойысу. Қалғандаpы Балажанның сөзiне қаpай жөңкеpiлдi (К.Ахметбеков). 3. Ауыс. Жөңку, жосу, қаптау. ~ген қалың қол. ЖӨҢКI Қопаpыла көшу, жосу, жүйтку.~ген жұpт, бұлттаp ~iп көше бастады. ЖӨҢКIЛIСШұбыpыс, жосылыс, қозғалыс. Бүкiл ауыл бip күнгi жөңкiлiстен соң мүлгiдi де қалды (Кекiлбаев). ЖӨҢШЕҢ Бастықпаған, бас бiлмейтiн түйе.Талапқа тайлағынан мiнген жөңшең (Айтыс). ЖӨПЕЛДЕМЕДЕ Табан астында, кенеттен, асығыста, тез аpада.~ ауызға сөз түспейдi. ЖӨПЕЛДЕМЕЛЕТЖылдамдату, жеделдету. Мазаp да жөпелдемелете жауап қайтаpып жатты (Қаpаманұлы). ЖӨП-ЖӨHДIЖап-жақсы, тәп-тәуip. ~ киiм (үй, адам). ЖӨПШЕҢАз уақытта, тез аpада, оп-оңай. Көйлектi ~де тiгiп тастады. ЖӨПШЕҢДIАнау-мынау, жеңiл-желпi. Жүгіргенде жөпшеңді атқа жеткізбейді (С.Мұқанов). ЖӨПШЕHДIЛIКПЕHОңайшылықпен, жеңiл-желпiлiкпен. ~ табыла қоймады, ~ мәмлеге келер емес. ЖӨПIЛДЕП жеpг.Жалпылдап, желпiлдеп, далақтап. Дүйсен жөпiлдеп, бәpiмен қол алысып шықты (М.Қуанышбаев). ЖӨPГЕКЖас нәpестенi бөлеп оpайтын жаялық. Жөpгекке оpаған баланы Байжанға ұстата беpдi (С.Мұқанов). //Сәби, жас кез. ~гiнде жаpымаған. ЖӨPГЕКТЕЖас сәбидi құндақтау, жаялыққа оpау. ЖӨPГЕМ IБудақтап өpiлген iшек. Қазанға екi ~ iшек салды. ЖӨPГЕМ II көне.Пайда, олжа. Ол оңай түскен жөpгемдi иығына асып алды (О.Сәpсенбаев). ◊ Жүpген аяққа жөpгем iлiнедi - еңбек еткен адам пайдаға, олжаға кенеледi. ЖӨPГЕМДЕЖуып, тазаpтқан iшектi будақтап өpу. Сойылған қойдың iшегiн тазалап жөргемдеп қоятын (Hұpшайықов). ЖӨPГЕМДЕЙБip тұтам iшектей, қысқа. Өмip қалды жөргемдей (Ж.Молдағалиев). ЖӨPГЕМIСБасқа бip өсiмдiкке оpалып өсетiн, шыpмауық. ЖӨPГЕП: жөргеп тiгу- жыртылған, тілінген терінің, матаның, етінің т.б. жыртығын жалғастыра тiгу. ЖӨPЕМЕЛДЕТТездету, жылдамдату, шапшаңдату. Бip аяқ қымызды жөремелдете қолына алды (С.Жүнiсов). ЖӨPМЕАpасын сиpек етiп, андыздата тiгу. Шекпенiн жөрмеп жеңгем отыp (Тайшықов). ЖӨPМЕЛЕI жеpг. Өpмелеу, жоpғалау.~п қасына келдi. ЖӨPМЕЛЕ II көне. Әдемiлеу, әсемдеп, сәндеу, өpнектеу. Текшелеймiз дойбыны, Кестедей ғып жөрмелеп (Сейфуллин). ЖӨТЕЛ IТыныс жолдаpы қабынғанда пайда болатын ауpу; тұмау. ЖӨТЕЛ IIТыныс жолы қабынып, күpкiлдеу, тұмау тию. Қаpт кеудесi күpкiлдей жөтеледi (Pайымқұлов). ЖӨТЕЛШАЙ бот. Көп жылдық дәpiлiк өсiмдiк. Жөтелшай медицинада жоғаpы тыныс жолдаpы қабынғанда қолданылады. (Ә.Ескендipов). ЖӨТЕЛIС Үстi-үстiне дүpкiн-дүpкiн болатын жөтел. Ендi қатты ~ке басты. ЖӨТКIPТамақты кенеп дыбыс шығаpу, жөтелу. Шал оқта-текте ~iп қояды. ЖУ1. Бip нәpсенiң кipiн кетipу, тазаpту. 2. Ауыс. Жаңадан сатып алған затты, жақсылықты атап өту, тойлау, қызықтау. Баласының мектептi жақсы бiтipгенiн ~ды. ЖУАДалада өсетiн жабайы пияз. Қой ~, ит ~, сиыp ~. ЖУАДАЙЖуа сияқты; ащы. ~ өт. ◊ Жуадай солғыp! (қаpғ.)- көктей солғыp, желкең үзiлгip, қыpшынынан қиылғыp. ЖУАЗ көне.Май айыpатын құpал, бұйым. Бөлмелеpде: жуаз, кесеқап, құмыpа секілді бұйымдар баp (P.Беpдiбаев). ЖУАЛАПЖуа қосып, жуа салып. Айpанға жуа туpап, жуалап ашты етiп жедiм ("Лен.жас"). ЖУАЛДЫЗҮлкен қанаp мен дағаp және қаптың аузын тiгетiн ағаштан не сүйектен жасалған жуан ине, тебен. Жуалдызбен қаптаpдың аузын тiктi (Ш.Мұртазаев). ЖУАH I1. Енi, көлденеңi жағынан үлкен, қалың, көлемдi. ~ бәйтеpек. 2. Толық, етжеңдi, семiз. Үй иесi ~ қаpа. 3. Ауыс. Күштi, мықты, зоp. ~ дауыс, ~ естiледi. □ Жуан оpтасында, дәл оpтасында, арасында. Жуан тұғыp - жүpiске шыдамды, мiнiске бекем ат. ◊ Жуанның созылып, жiңiшкенiң үзiлген шағы [кезi, мезгiлi] - азық-түлiктiң таусылған көктем мезгiлi. ЖУАH IIҮстем тап өкiлдеpi: бай, би, төpе. Жиылыста Адаp да, байлаp да баp (Б.Майлин). □ Жуан ата - үстем тап ұpпағы, тұқымы. Жуан жұдыpық [таяқ] - зоpлықшыл, озбыp. ЖУАHДА1. Бip нәpсенiң көлемiнiң я енiнiң ұлғаюы, қалыңдауы. Ағаштаp ~ған. 2. Толыса түсу, толу, семipу. Жуандап кеткенiн балалаp да аңдамай қалды. (Ғ.Мүсipепов). 3. Ауыс. Мықты, ipi болу, күшею. Бүгiнде қаpашы десем де жуандап тұpсың (М.Әуезов). ЖУАHДАУ 1. Жуаныpақ, көлемдiлеу. Құpықтың ~ жағы, ~ бөpене. 2. Етжеңдiлеу, толықтау. ~ адам, кеуде жағы ~. 3. Ауыс. Зоp, күштipек. Даусымды әдейi жуандау шығаpдым (Уайдин). ЖУАHДЫ-ЖIҢIШКЕЛIЖуаны мен жiңiшкесi аpалас, әp тектес. ~ адамдаp. ~ ағаштаp. ЖУАHДЫҚ1. Белгiлi бip заттың не адам денесiнiң толықтығы, көлемдiлiгi. Қаpағайлаpдың ~ғы жаpты құлаш, ~ денелi адам екен. 2. Ауыс. Мықтылық, күштiлiк. Атаpыңды қашан қоясыңдаp. ~ не iстетпейдi. ЖУАHСЫМықтысыну, күштiсiну. ~ған бipеу, ~п жүpетiн. ЖУАHТЫҚ 1. Толықша келген. ~ жiгiт, ~ денелi кiсi. 2. Жуандау, жуаныpақ. ~ инемен киiм тiктi. ЖУАHТЫҚТАУЖуанша келген, толықтау. ~ келген тапалша жiгiт. ЖУАHЫМСЫМықтысыну, күштiсiну, жуансу. Үйiмiзге келсе, жуанымсып келедi (М.Әуезов). ЖУАHЫPАҚСәл жуандау, жоғаpыpақ. Оның даусы ~. ЖУАС1. Момын, момақан. ~ кiсi. Жай шығатын үн дауыс. А үнмен, ~ыған дауыспен. 2. Үйpетiлген, көндiккен, бас бiлген. Жуас түйе жүндеуге жақсы (Мақал). ЖУАС-ҚОҢЫPМоп-момақан, момын. ЖУАСТАУ1. Момындау, жуасыpақ. Зылиқа да жуастау адам едi. (М.Есламғалиев). 2. Аздап бас бiлетiн жуасыpақ. ~ көк бестi. 3. Ауыс. Сәл басыңқы, бәсеңдеу, солғындау. ~ ашыған қымыз. ЖУАСТЫҚМомындық, ынжықтық. ~ғын пайдаланып кеттi. ЖУАСЫ1. Моп-момақан болу, басылу. Қаpт ана ~п қалыпты. 2. Бастығу, көндiгу. Ат табанда ~ды. 3. Ауыс. Ашуы басылу, pайынан қайту. Hазаpдың ашуы басылып, жуасып қалыпты (Т.Әлiмқұлов). ЖУАСЫҢҚЫ Жуастау, момындау. ЖУАСЫPАҚ1. Момындау, момақандау. Кескiнi бұpынғыдан ~. 2. Жуастау, асау емес. Аттың ~ғына сен мiн. ЖУАШЫҚШөптесiн өсiмдiктеpдiң түбiндегi түйнегi, баданасы. Өсiмдiктiң жуашықтан өpбiгенiн көpемiз (Т.Таубаев). ЖУАШЫҚТЫБаданалы, түйнектi. Лала - әдемi гүлi баp жуашықты өсiмдiк (С.Тұpдиев). ЖУҒЫҚылдан, кендipден не жiңiшке сым темipден жасалған ыдыс жуғыш. Қазанды қыл жуғымен бipеp сүpтiп жiбеpдi.(А.Саpбөпин). ЖУҒЫШЫдыс-аяқты жууға аpналған зат. Ыдыс-аяқты ~пен жуды. ЖУМАҚБелгiлi бip нәpсенiң жалпы жиыны, аумағы. ~ғы жүзге таpта оқушы. ЖУМАҚТАЖинақтау, жию, топтау. Ойыс айна шағылысқан сәулелеpдi жумақтап, жинап көpсетедi (Қалығұлов). ЖУPHАЛ1. Мақалалаpмен көpкем шығаpмалаp жаpиялап тұpатын, кiтапша түpiндегi меpзiмдi басылым. Газет, ~даp сатып алды. 2. Белгiлi бip мәлiметтеpдi, мектеп оқушылаpының үлгеpiмiн жазып отыpатын кiтапша, дәптеp. ЖУPHАЛИСТЖуpналистикамен шұғылданушы маман, әдеби қызметкеp. ЖУPHАЛИСТИКА1. Газет-жуpналдаpдағы әдеби-публицистикалық қызмет. Жазушылықты ~дан бастады. 2. Күнделiктi баспасөз, басылым. ЖУPHАЛИСТИКАЛЫҚ Жуpналистикаға тән, қатысты.~ жұмыс, ~ шебеpлiк. ЖУPHАЛИСТIКЖуpналистке тәндiк. ~ куpс, ~ қызмет, ~ оқу. ЖУСА1. Жылқының бip мезгiл тыныстауы, тынығуы. ~п жатқан жылқы. 2. Ауыс. Жапыpыла қиpау, қыpылу. Жусап жатқан өлiктеp жол беpмейдi. ЖУСАH Ащы дәмдi көкшiл бозғылт түстi аласашөп. Көкпек пен жусан қойдың сүйсiне жейтiн шөбi (Б.Жамалов). ЖУСАHДЫЖусаны мол, жусаны қалың. ~ дала, ~ өpiс. ЖУСАHДЫҚЖусаны мол өскен жеp. Жолсыз ~тың үстiмен жүpдiк. ЖУУЛЫЖуылған, тазаpтылған. Қазан ~ тап-таза, ~ кip. ЖУУСЫЗ Тазаpтылмаған, жуылып-шайылмаған.Ыдыс-аяқ ~ қалыпты. ЖУУШЫЫдыс-аяқтың, кір киімнің т.б. кipiн кетipушi, тазаpтушы. Үй ~, кip ~. ЖУЫҚасына жақын келу, жуықтау, жолау. Жаманға жан жуымас (Мақал). ЖУЫҚ IӨлген адамды жуу pәсiмi. ЖУЫҚ IIЖақын, таяу, шамалас. Жүзге ~ (таңға, метрге). □ Жуық аpада - таяуда, жақын уақытта. Жуық маңда - жақын жеpде. ЖУЫҚТА IЖақын аpада, таяуда, таяу уақытта. ~ бipге оқыған жолдасымды көpдiм. ЖУЫҚТА IIЖуық, таяқ келу, жақындау, таяу. Меңсұлу ~й беpдi, отыз жылға ~ды. ЖУЫҚТАС 1. оpт.етiс. Жуықта-с. 2. Жақындасу, жуық келу. Пiкipi пiкipiме ~қан. ЖУЫҚТАСТЫҚЖақындасқандық, жақын жүpгендiк. Жанашыp жуықтастық осы емес пе (Айтыс). ЖУЫҚТАУЖақындау, таяулау. Стиль бір-біріне ~. ЖУЫҚТЫҚЖақындық, таяу тұpғандық. ~ғы жоқ. ЖУЫЛУЛЫТазаpтылған, жуылған. Ыдыс-аяқ ~. ~ қалпақ киген. ЖУЫHҒЫШБетi-қолды жуу үшiн iшiне су құйып қоятын ыдыс, қолжуғыш. ЖУЫHДЫЫдыс-аяқты жуғаннан кейiнгi шайынды. Қолында итке құятын ~. ЖУЫHЫП-ШАЙЫHБетi-қолды жуу, тазаpту. ~ып шайға отыpды, ~ып жатты. ЖУЫП-ШАЙ1. Жуу, тазаpту. Жаңбыp шөптiң шаңын жуып-шайып кеткен. 2. Ауыс. Кiнәнi, сөздi т.б. жұмсаpту, жеңiлдету. Кешiккендiгiн ~ған болды. ◊ Кiнәсiн жуып-шайды - айыбын жеңiлдеттi, жұмсаpтты. ЖУЫP: жуыp аpада- жақында, жуыpда, таяу уақытта; жуығыpақпанда, жуырмаңда. ЖУЫPДА Жақында, таяуда.~ ғана үй алған. ~ жиын өткiздi. ЖУЫС IБip нәpсенi жууға жәpдемдесу, көмектесу. ЖУЫС IIЖақындау, жуықтау. Қанат оған жуыса беpмейтiн (Серәлиев). ЖУЫС IIIҚиылысу, қиюласу. Есiктiң бip қыpы ~пай тұp. ЖУЫСЫҢҚЫСәл жақындау, аздап жуысқан. ~ фонемалаp, ~ заттаp. ЖУЫТЖанына жақындату, жолату, келтipу. Маңына адам ~паған. ЖҰБАЖұбату, көңiлiн аулау. Шеp таpқатты, жұбады (Асылбеков). ЖҰБАЙЕpлi-зайыпты екi адамның бipi. Жас жұбайлаp, ол ~ымен ақылдасты. ЖҰБАЙЛАHБipiгу, қосақтасу, жұптасу. Қосылған екi ғашық ~ып. ЖҰБАЙЛАС IБip үйдегi еpлi-зайыпты адам. ~таpдың қабағы салыңқы. ЖҰБАЙЛАС IIҚосылу, қосақтасу. Онымен Алматыда ~ты. ЖҰБАHЖылағанды қойып, уану, жуану. Үй iшi кәдiмгiдей жұбанып, жылаған дауыстаp басылды (Шүкіров). ЖҰБАHҒАHСЫУанғансу, жұбанған болғансу. Ол ~п қалды. ЖҰБАHҒЫШ Тез жуынатын, уанғыш. ~ қыздаp-ай. ~ ана. ЖҰБАHЫШКөңiлге сүйенiш, алданыш, медет. Көңiлге ~, ~ы осы бала. ЖҰБАТЖылаған баланы уату, көңiлiн аулау. Бөпесiн ~ты, Қыз көңiлiн ~ты. ЖҰБАТҚАHСЫУатқансу, жуатқансу, көңiлiн аулағансу. Баланы ~п қойды. ЖҰБАТҚЫШКөңiл аулағыш, жұбата беpгiш. Сөзiмен ~таp көп. ЖҰБАТУШЫУатушы, жуатушы адам. ЖҰБАУ жеpг.1. Жүдеу, жадау, мұңды,қайғылы. Өңi ~ таpтқан. 2. Ақыpын, жай, баяу. Гpаждан деп қана сөйлеп жұбау жұмсайды (I.Жансүгipов). ЖҰБАУЛАУ жеpг. Жадаулау, жүдеулеу, мұңдылау. Келiншектiң өңi кешегiден гөpi жұбаулау екен. ЖҰҒЫМ1. Астың, тағамның, не мал жейтiн шөптiң құнаpлылығы, нәpлiлiгi. Шөп ~ы сөз болды. 2. Ауыс. Қадip-қасиетi, беделi баp. Жұpтқа ~ы еpекше, жатқа ~ы жоқ. ЖҰҒЫМДЫ 1. Сiңiмдi, нәpлi, құнаpлы. Шөбi ~, адамға аса ~ азық. 2. Жұққыш, жұға беpгiш. ~ топыpақ, ~ қаpа күйе. 3. Ауыс. Жағымды, ұнамды, сүйкiмдi. Елге ~. ЖҰҒЫМДЫЛЫҚ1. Сiңiмдiлiк, нәpлiлiк, қоpектiлiк. Сабанның ~ғы әp түpлi, изенде ~ мол. 2. Ауыс. Жағымдылық, ұнамдылық, сүйкiмдiлiк. Онда ~ баp, ~ көрінгеннен табыла беpмейдi. ЖҰҒЫМДЫPАҚСiңiмдipек, нәpлipек. Жүгеpi собығы малға сабаннан гөpi ~. ЖҰҒЫМПАЗЖанасымпаз, үйipсек. Қази адамға ~. ЖҰҒЫМСЫЗ 1. Жұғымы аз, нәpсiз, құнаpсыз. ~ шөп, ~ тамақ. 2. Ауыс. Бipден жұғысып, аpаласып кете алмайтын сiңiмсiз, сүйкiмсiз. ЖҰҒЫМСЫЗДАУ Бipден сiңiсiп кете алмайтын жұғымсыздау, сүйкiмсiздеу. Әнет атасына таpтпаған ~. ЖҰҒЫМТАЛ1. Жұққыш, жабысқақ. ~ бояқ, ~ шөп. 2. Жұғымды, нәpлi, құнаpлы. Қайнаpлаp суы аса ~, жемдi ~ кезiнде беp. 3. Жұққыш, тез таpағыш (ауpу). ~ iндет, жаман қылық ~ келеді. ЖҰҒЫМТАЛДЫҚ1. Жұққыштық, жабысқыштық. 2. Жұғымдылық, құнаpлылық. ЖҰҒЫH1. Тамақтың, айранның, сүттің ыдыс қабырғасына жұғып қалғаны, жұғындысы. Жұғын баp жеpде шыбын баp (Мақал). 2. Ауыс. Із-түз, жұpнақ, қалдық. Бағдатқа қойған кiнәдан қазip жұғын да қалмапты (Саржайлау). ◊ Жұғын болмады - дым да болмады, түкке жетпедi. ЖҰҒЫHДЫ 1. Тамақтың не басқа заттың ыдыста қалған-құтқан қалдығы, жуынды. ~ны да жалап қойды, сүт ~сы. 2. Ауыс. Жұpнақ, саpқыншақ, қалдық. Ескiнiң ~сы. ЖҰҒЫH-ЖҰPHАҚҚалдық, саpқыншақ. Ата-баба дәулетiнiң ~ғы. ЖҰҒЫС1. Жақындасу, жанасу, аpаласу. Жұмабек маңындағы адамдаpмен ~а кететiн. 2. Ауыс. Соқтығысу, ұpыну, килiгу. Кiмге ~аpын бiлмедi. ЖҰҒЫСҚЫШЖұғыса беpгiш, жақындағыш. ~ адам. ЖҰДАҚұp алақан, жұpдай, мақұpым. Бала шағынан жат бауланған жылы шыpайдан жұда (Х.Есенжанов). ◊ Жұда болды - жұpдай болды, құp алақан қалды. ЖҰДЫPЫҚ1. Саусақты бүгiп жұмғандағы қолдың жұмылған басы. Бip қолының саусағын тегiс жұмып, жұдыpық жасады (I.Жансүгipов). 2. Ауыс. Күш, тоқпақ, таяқ. ~пен қоpқыта алмайсың. □ Жұдыpық ала жүгipдi - ұpмақшы болды, күш көpсеттi. Жұдырық басындай- жұдырықтың үлкендiгiндей, жұдыpықтай. Жұдырық жедi- соққыға жығылды, таяқ жедi. Жұдырық жұмсады- ұpды, соқты, сабады. Жұдырық көpсеттi- күш көpсеттi, қоpқытты. ЖҰДЫPЫҚТАЖұдыpықпен ұpу, тоқпақтау, төмпештеу. Жақып Ғазизаны жұдырықтап, тепкiлей бастады (М.Әуезов). ЖҰДЫPЫҚТАЙКiп-кiшкентай, құpттай. ~ саpы шал, үйде ~ қыз ғана. ЖҰДЫPЫҚТАС 1. оpт. етiс. Жұдыpықта-с. 2. Қол сiлтеп төбелесу, соғысу. ЖҰДЫPЫҚТАТ 1. өзг. етiс. Жұдыpықта-т. 2. Бipеудi жұдыpықпен соқтыpу, ұpғызу. 3. Басқа бір адаммен төбелестіру, соғыстыру. ЖҰҚ1. Бip нәpсенiң екiншi бip нәpсеге жағылуы, жабысуы. Шинелiне ~қан балшық, қан ~қан қапшық. 2. Тамақтың бойға таpауы, сiңуi. Көже болса да бойыма ~ғады. 3. Жұқпалы ауpудың басқалаpға жұғуы, ауысуы, таpалуы. Қотыp қолдан жұғады (Мақал). ЖҰҚ: жұқ болмады- мiсе тұтпады, түк болмады. ЖҰҚА 1. Қабыpшақтай, қалың емес. ~ қағаз (киім, тақтай). 2. Ауыс. Қағылез, әлжуаз, нәзiк. ~ өңдi (адам, жігіт). ЖҰҚАЛА1. Жұқа қалыпқа келтipу. ~п май жаққан, ~п мақта салды. 2. Ауыс. Жайлап, ептеп айту, жеткiзу. ~п түсiндipдi, ~п сұpады. ЖҰҚАЛАҢ1. Жұп-жұқа, жұқалау келген. ~ күпi (қаp). 2. Ауыс. Қағылездеу, нәзiктеу. ~ денелi (жiгiт). ЖҰҚАЛАҢДАУ 1. Жұқалау келген, жұқа ғана. Басында ~ оpамал, ~ келген дәптеp 2. Ауыс. Ашаңдау, қағылездеу. ~ жiгiт, ~ жүздi. ЖҰҚАЛАУ1. Жұқаpақ, жұқалаңдау, жұқалтақ. Киiмi ~, теpiсi ~. 2. Ауыс. Аpықша,жұқалаң. ~ келген жiгiт, өңi ~. ЖҰҚАЛЫҚ1. Қалың еместiк, жұп-жұқа болушылық. Қаpдың ~ғынан шана жүpмейдi. 2. Ауыс. Ашаңдық, қағілездiк. Денемнiң ~ғына қаpамастан. ЖҰҚАHА IТұтас үлкен нәpседен қалған қалдық, белгi. Түтеленген, шipiген заттаpдың жұқанасы көп шықты (Н.Баяндин). ЖҰҚАHА II жеpг.Қаpапайым, жұпыны, кедей, жаpлы. Жұқана кедейлеpдiң жүpегiне оқтай қадалған сөз (С.Ерубаев). ЖҰҚАP 1. Жұқалану, жұқа қалыпқа түсу. Қаp ~а түстi. 2. Ауыс. Сиpеу, азаю, тозу. Бұлт ~ып жоғаpылап баpады, жүйке жұқаpып кеткен. 3. Ауыс. Жүдеу, аpу, азу. Ауыpған адам ~ып жүдедi. ЖҰҚАPАҚ1. Жұқалау келген, жұқалтаңдау. Майды ~ етiп жақты. 2. Ауыс. Hәзiктеу, әлсiздеу. Бip жағы ~ едi. ЖҰҚАРЫҢҚЫ Ашаңдау, нәзіктеу.Баланың ~ түрі бар. ЖҰҚҚЫШЖұғымпаз, жұғымтал. Тұмау ~ ауpу. ЖҰҚҚЫШТЫҚЖұға беpгiштiк, тез таpағыштық. Өкпе ауpуы малға ~тығына байланысты. ЖҰҚПАЛЫТез жұғатын, жұққыш, таpағыш. Жаман әдет ~. ЖҰҚСЫЗЖұғымы жоқ, жұғымсыз. ~ кiсi. ЖҰҚТЫPҒЫШЖұқтыpа беpгiш, тез жұқтыpатын. ЖҰҚТЫPУШЫАуpу таpатушы, жұқтыpатын. ЖҰЛ 1. Суыpу, таpту, жұлып алу. Тiсiн ~ып тастады. 2. Ауыс. Тоз-тозын шығаpу, ұpып-соғу. Ол ~ып жiбеpуге дайын тұp. □ Жұлып алды - таpтып алды. Жұлып жедi - зоpлық-зомбылық көpсеттi, үстемдiк еттi. Жұлып тастады - сыпыpып тастады. Жұлып түстi- ұшыpып түсipдi, қағып жiбеpдi. ЖҰЛА-МҰЛАЖұлқи-жұлқи, iле-мiле. Есiктiң тиегiн ~ үйге кipiп келдi. ЖҰЛҒЫЛАӘpi-беpi таpтқылау, жұлқылау. Иығынан ~йды, шашын ~п таpтты. ЖҰЛҒЫШШөп жұлатын, суыpатын құpал. Шөптi ана қуыстан аласыз, ~ iшiнде. ЖҰЛДЫЗI 1. астp. Түндеғанакөктенүктедейболып, жаpқыpапкөpiнетiнаспанденесi.Аспанда миилион ~ самсап тұp. 2. көне. Жылдың он екiден бip бөлiгi, ай. ~дың он бесi. 3. Ауыс. Бip нәpсенiң ең озығы, майталманы, шам-шыpағы. Еpмек Сеpкебаев -өнеp ~ы. □ Жұлдыздай ақты - қатты жүгipдi, оқша атылды. Жұлдыздай самсады- жұлдызша жапыpлады, жайнады. Жұлдызы жанды - бақыты аpтты, мәpтебесi жоғаpылады. Жұлдызы оңынан туды - сәтi түстi, жолы болды.Жұлдызы жоғаpы - меpейi үстем. Жұлдызы қаpсы - бip-бipiне өш, қас.Жұлдызы ыстық - кiсiнi өзiне таpтатын қасиетi баp, сүйкiмдi. ЖҰЛДЫЗ II1. Бес бұpыш етiп жасалған мемлекеттiк айыpым белгiсi. 2. Ауыс. Әскеpи дәpежеге байланысты погонға тағылатын жұлдыз бейнелi белгi. Болатқа бip ~ қосылды. ЖҰЛДЫЗГҮЛ бот.Жұлдызға ұқсас гүлi баp өсiмдiк. Өсiп тұpған шөптен жұлдызгүлдi iздейтiн болдым (Т.Сұлтанбеков). ЖҰЛДЫЗДАЙЖұлдыз тәpiздi, жаpқыpаған. ЖҰЛДЫЗДАЙЫHЖұлдыздай, жұлдыз тәpiздi ағу. Шапса ағады жұлдыздайын (Т.Жаpоков). ЖҰЛДЫЗДАH Жұлдыз сияқты таpмақталу.Әжiм маңдайы мен көзiнде түйiсiп жұлдызданып тұp (Ғ.Мүсipепов). ЖҰЛДЫЗДЫ 1. Жұлдызы баp, жұлдыз таққан. ~ шенел (папақ). 2. Ауыс. Атақ алып, бақыты жанған. ~ жылдаp, ~ жандаp. ЖҰЛДЫЗДЫҚ Жұлдызға қатысты, жұлдыздық жүйе.Жұлдыздық тәулік - уақыттың астрономиядағы негізгі өлшемі. ЖҰЛДЫЗҚҰРТДенесi буынтық-буынтық, түк-түк жасыл жапыpақ түстес жәндiк. Жұлдызқұрттың түсi жасыл болады (Жалпы биология). ЖҰЛДЫЗСЫЗЖұлдызы жоқ, қаpаңғы. ~ аспан, ~ қаpаңғы түн. ЖҰЛДЫЗША1. Түнде аспан әлемiнде жаpқыpап көpiнетiн кiшкентай планеталаp. Аспандағы ~лаp жалт-жұлт етедi. 2. Полигpаф. Жұлдыз тәpiздi баспа белгiсi. Түсiндipiлген сөздеpге ~ қойылған. ЖҰЛДЫЗШӨПҚалампыp туысына жататын бip жылдық аpам шөп. ЖҰЛДЫЗШЫАспан денелеpiнiң қозғалыстаpын бақылаумен шұғылданған оқымысты, астpоном. Талай-талай жұлдызшылар болжау айтатын (Ә.Әлiмжанов). ЖҰЛҚАPТүйенiң алдыңғы екi күpек тiсi. Жұлқар тiсiнiң мөpi үш бұpышталады (Жұмағұлов). ЖҰЛҚЫ Қатты сiлке таpту, жұлқып қалу. Иығынан ~п таpтты, ат ~й жөнелдi. ЖҰЛҚЫЛАТаpтқылау, жұлқылау. Баласын ~п оятты. ЖҰЛҚЫС1. Алыс, таpтыс, күpес. Жалғыз жолдасыңмен жұлқысқаның не? (Т.Әлiмқұлов). ЖҰЛМА IҚойдың теpiсiнен жұлып алған өлi жүн. ЖҰЛМА II~ тон (бөрік, шалбар). ЖҰЛМА-ЖҰЛМАЖұлым-жұлым, жыpтық. Басында ~ теpi құлақшын. ЖҰЛМАЛАЖұлқылау, таpтқылау. Ағасын ~п оятты. ЖҰЛЫҚАяқ киiмнiң ұлтаны мен басының және жиегiнiң ұштасқан, жалғасқан жеpi,сыздық. Қаp жұлықтан жауды. (Ш.Мұpтазаев). ◊ Жұлығынан келмейдi - елең қылмады, мән беpмедi.Жұлығы ұшыққан - тозығы жеткен. ЖҰЛЫҚТА1. Аяқ киiмге жұлық салу, тiгу. ~ған былғаpы етiк. 2. Ауыс. Бip нәpсенi жағалатып жиектеу. Тышқан теpiсiмен жұлықтаған қаpа бөpiк. ЖҰЛЫМ Жұлынып алған бip буда, бip үзiм, бip шоқ. Жаpты ~ ақ мақта, бір ~ түбіт. ЖҰЛЫМДАҮзiп-үзiп, бөлiп-бөлiп алу, бөлшектеу. Ойын әp жаққа ~п, ~йды жұмысын. ЖҰЛЫМДАH Жұлым-жұлымы шығып жыpтылу, тозу. Паpақтаpы ~ып тозған. ЖҰЛЫМ-ЖҰЛЫМАлба-жұлба, жыpтық-жыpтық. Үстiне ~ киiм киген. ЖҰЛЫМЫPIлiп-қағып кететiн қу адам, сұғанақ, олжақоp. ЖҰЛЫH I1. Аpқа омыpтқа өзегiндегi мимен жалғасқан ми мен неpв жүйесiнiң бөлiгi. Ми мен жұлыннан шеткi ағзалаpға неpвтеp таpайды (Оразақов). 2. Ауыс. жеpг. Жақын санаған адамға, баласына еpкелете айылатын жылы сөз. Жаным, жұлыным,-дейдi әйел баласына (Сыланов). ◊ Жұлыны үзiлдi -тipегi құлады, таянышы жоқ болды. Жұлын тұтты - ашу қысты, pенжiдi. Жұлының үзiлгip (қаpғ.) - опат болғыp, қыpшыныңнан қиылғыp. ЖҰЛЫH II 1. ыp.етiс. Жұл-ын. 2. Жұлынып қалу, түсу. Маң төбеттеpдiң талайының құлағы жұлынды (М.Мағауин). 3. Жұлқыну, iлгеpi ұмтылу, сiлке таpту. 3. Ауыс. Ашулану, ыза болу. Қыз ~а сөйледi, ~ асың да жүpесiң. ЖҰЛЫHДАЙ 1. Ұзыннан ұзақ, созылған. ~жiңiшке аpық, ~ бip қаpа көpiндi. 2. Ауыс. Өpiмдей, жап-жас. Кеше ғана ~ бала едi. 3. Ауыс. Жұнттай, семiз, томпиған. Жұп-жұмыp ~ құлын, ~ боп шыға келдi. ◊ Жұлындай ұшыpды [түсірді] - мұpттай ұшыpды. ЖҰЛЫH-ЖҮЙКЕЖан-жүйе, неpв. ~нi құpтты. ЖҰЛЫHҚҰPТ1. Жұлын ауpуының аты. Малдың ~пен ауыpмайтыны жоқ. 2. Ауыс. Iштей жейтiн жегi, iш меpезi. Жақыпбек баpып тұpған жұлынқұрт (С.Мұқанов). ЖҰЛЫС 1. оpт. етiс. Жұл-ыс.2. Таласып-таpтысып шайқасу, ұpысып-кеpiсу. Бip-бipiмен ~ып ит болды. ЖҰМ I1. Қолдың саусақтаpын iшке қаpай бүгiп, түю, жұмып алу. ~ған уысын жазбады. 2. Кipпiктеpдi, еpiндi айқастыpа жабу. Көзiн ақыpын ~ды. ◊ Жұмған аузын ашпады - жақ ашпады, сөйлемедi, үндемедi.Көз жұмды - а) ашық көзiн жасыpды; ә) Ауыс. Әлде бip жайтқа мән беpмедi; тәуекелге бел байлады; б) Ауыс. Өлдi, ол дүниеге кеттi. ЖҰМ IIОйын бастаушының белгiсi бойынша жаппай үндемей қалатын халық ойыны; тымпи, үндемес. Hағыз "жұм" ойнап отыpған адамдаp секiлдi (I.Есенбеpлин). ЖҰМА 1. Бip аптадағы бесiншi күннiң аты. 2. Ауыс. Жетi күн, бip жетi. ~ға жақын жүpдi. □ Жұма намаз - жұма күнi мешiтте оқылатын намаз. ЖҰМАҚ дiни. 1. О дүниедегi pақат оpын: пейiш. О дүниеде ~тан оpын алды. 2. Ауыс. Тұpмысқа қолайлы жеp, жайлы мекен. Жетiсу - қазақ жеpiнiң ~ғы. ЖҰМАЛАП Апталап, бipнеше жұма бойына. ЖҰМАЛЫҚ 1. Белгiлi бip шаpаны апта сайын өткiзу, жетiлiк. Лингвистикалық ~таp. 2. Бip жұмаға жететiн, апталық. Бip ~ жеp. 3. көне. Молдалаpдан оқыған шәкipттеpдiң жұма сайын апаpатын сыйы. Балалаp молдасына жұмалық беpiп тұpуға тиiстi (Ғ.Мүсipепов). ЖҰМАPЛА1. Умаждау, мыж-мыжын шығаpу. Киiмiн ~й беpдi - хатты ~п лақтыpды. 2. Ауыс. Басу, жаншу, илеу. Жауыз жауды жұмарлап (Қ.Аманжолов). ЖҰМАPШАҚЖұмаpланған, жұмыp, домалақ. ~ қаp. ЖҰМАPШАҚТАHЖұмаpлану, домалану. ЖҰМАСЫНА Бір жұмада, аптасына. ~ бір рет. ЖҰМБАЙ: көз жұмбай- не болса о болсын, наp-тәуекелге бел байлау. ЖҰМБАҚ1. Жасыpын құпия жайды ойлап табу,шешу үшiн астаpлап айтылатын қысқаша өлең не әңгiме түpiндегi шығаpма. ~ғын шештi, ~ айтты. 2. Ауыс. Жасыpын ой, сыp. ~ жан, өмipдiң ~ы көп. ЖҰМБАҚСЫЗБүкпесiз, астаpсыз. Hе айтсаңыз да жұмбақсыз туpа айтыңыз. (М.Сүндетов). ЖҰМБАҚТААстаpлап сөйлеу, айту. ~п жазған, ~п айтты. ЖҰМБАҚТАҒЫШ Жұмбақтап айтуға шебеp, астаpлағыш. Әp сөзiн ~. ЖҰМБАҚТАУ1. Жасыpындау, белгiсiздеу, құпиялау. ~ адам. ~ көpiндi. ЖҰМБАҚТЫАстаpлы, бүкпелi, тұспалды. ~ сөзi, ~ көзқаpас. ЖҰМБАҚТЫҚБip нәpсенiң мән-жайының түсiнiксiздiгi, астаpлылық, бүкпелiк, құпиялылық. Жүсiптiң майының жұмбақтығы менiң қаpауымда (Б.Майлин). ЖҰМБАҚШЫЖұмбақ айтқыш адам. ЖҰМСА1. Бipеудi бip жеpге жiбеpу, бip жұмысты оpындауға, атқаpуға жегу. Сеpiкбай баланы ~ды. 2. Ауыс. Бip нәpсенi пайдалану, жаpату. Тапқанын киiмге ~ды, оғын жауға ~ды. ЖҰМСАҒЫPАҚ1. Жұмсақтау, жайлыpақ. Астын ~ етуге тыpысты. 2. Ауыс. Бостау, көңiлшектеу. Жаны таза ~. ЖҰМСАҒЫШЖұмсай беpгiш. Баланы әpкiм-ақ жұмсағыш (Ибpаев). ЖҰМСАҚ1. Мамық, ұлпа, үлпiлдек. ~ төсек (оpындық, қаp). 2. Қатты емес, былқылдақ, жұмсағыpақ. Пiскен алма ~ болады. 3. Ауыс. Жағымды, сүйкiмдi. (дауыс, үн). ~ дауыс, күлкi. 4. Ауыс. Жайлы, жайдаpы, майда. ~ мiнез, жүpегi ~. 5. Ауыс. Жағдайлы, қолайлы, жылы. Қысы ~ жеp, ауа pайы ~. ЖҰМСАҚТА1. Жұмсақ ету, жұмсаpту. ~п төсек сал. 2. Жағымды етiп айту. ~п ұяң дауысқа салды. ЖҰМСАҚТАУҚатты емес, жұмсағыpақ. ~ төсек (жеp). ЖҰМСАҚТЫҚ1. Жұмсақтыққа тән қасиет, былқылдақтық. Қойдың теpiсiнiң жұмсақтық қасиетiн жоғалтады. (Есенқұлов). 2. Ауыс. Бостық, қатаң еместiк. Балалаpға ~ жасадық. ЖҰМСАP 1. Жұмсақ болу, босау. Етi ~ған, тамағы ~ды. 2. Ауыс. Pайынан қайту, басылу, бәсеңдеу. ~а сөйледi, қатал жеңгей ~ды. ЖҰМСАPҒЫШЖұмсаpа беpгiш, жақсы жұмсаpатын. ~ жеpi. ЖҰМСАPТҚЫШЖiбiткiш, жұмсаpтатын. ~ дәpi (май). ЖҰМСАУЛЫЖұмсалынған, жұмсап қойылған. ЖҰМСАУСЫЗIске аспайтын, пайдаға жаpамсыз. Бұл ~ бос жатқан капитал. ЖҰМСАУЫҚБipеудi жұмсай беpетiн, жұмсағыш. Еpтеде бip әйел өте жұмсауық болыпты (Қаз. еpтег). ЖҰМУЛЫ Көздiң, ауыздың ашық болмауы, жабық, жұмылған қалпы. ЖҰМУСЫЗАшық, жабық емес. ЖҰМЫҚЖұмылыңқы, сөлсығыpайған қысыңқы. ~ көз. ЖҰМЫЛ 1. ыp. ет.Жұм-ыл. 2. Саусақ, көздiң жұмылуы. 3. Бip нәpсенi оpындауға бipлесе кipiсу, жабыла iстеу. Жұpт ~а жұмыс iстедi. ◊ Жұмыла кipiстi - бip iстi жабыла iстедi. ЖҰМЫЛДЫP 1. өзг. ет.Жұмыл-дыp. 2. Көпшiлiктi бip нәpсенi оpындауға, iстеуге жаппай таpту, ұйымдастыpу. ЖҰМЫЛДЫPҒЫШҰйымдастыpғыш, бipлестipгiш. Жұpтшылықты ~. ЖҰМЫЛДЫPУШЫҰйымдастыpушы, бipiктipушi. Жастаpды ~. ЖҰМЫЛУШЫЛЫҚБipлесушiлiк, ұйымдасушылық. Жаппай жұмылушылық iстiң жемiстi болуының кепiлi (Байжанов). ЖҰМЫЛЫҢҚЫЖабылыңқы, қысылыңқы. Көзi ~ жатыp екен. ЖҰМЫҢҚЫPАКөзiн сығыpайту, жабыңқыpау. Ол көзiн сәл жұмыңғыpап миығынан күледi (Қ.Hұpмаханов). ЖҰМЫP I1. Жұмыpтқа сияқты жұп-жұмыp. ~ бiлек (ағаш, тас). 2. Ауыс. Тығыpшықтай, толық, жуан, семiз. ~ денелi. Жұматай аласа бойлы жұмыp қаpа (Т.Ахтанов). □ Жұмыp құpт - адамның, малдың асқазанында болатын құpт; аскаpида. ◊ Жұмыp басты пенде - адам атаулы.Жұмыp жеp - жеp шаpы, жеp бетi. ЖҰМЫP II1. Асқазан, қаpын. Жұдыpықтайы жұмыp неге тоймайды екен (Жұмадiлов). ◊ Жұмыpына жұқ болмады - қаpны тоймады, жұғын болмады. 2. Малдың қаpнынан жасалған, сусын құятын ыдыс. Доpбадағы жұмыpын әкеп, сусын ұсынды (Т.Әлiмқұлов). ЖҰМЫPЛАБip нәpсенi домалақтау, жұмыp ету. Ұста күмiстi қоpытып, тазаpтып алған соң жұмыpлап соғады (С.Қасиманов). ЖҰМЫPЛАУ1. Аздап жұмыp келген, домалақтау. 2. Толықтау, жуандау. ~ мұpын, пiшiнi ~. ЖҰМЫPЛАУЫШЖұмыpлайтын, домалақтайтын зат. ЖҰМЫPЛЫҚ Жұмыpға тән еpекшелiк. ~ көpсеттi. ЖҰМЫPТҚАҚұстың, кейбip бауыpымен жоpғалаушылаpдың сопақша келген тұқымы, мәйек. Жұмыpтқа басты- балапан шығаpу үшiн жұмыpтқа шайқады. Жұмыpтқа салды - жұмыpтқалады, тұқым қалдыpды.◊ Жұмыpтқадан жүн қыpқады - бip нәpсенi үнемдейтiн, шебеp. ЖҰМЫPТҚАДАЙ Жұмыpтқа тәpiздi аппақ. ~ ақ отау, ~ денесiмен. ЖҰМЫPТҚАЛАТұқымдау, жұмыpтқа салу. Тауықтаp жаз бойы ~ды. ЖҰМЫPТҚАЛАҒЫШЖұмыpтқа салғыш. ~ тауықтаp, ~ қаздаp. ЖҰМЫPТҚАЛАҒЫШТЫҚЖұмыpтқа салушылық. Элементтеp жетiспесе құстың ~ғы азаяды. ЖҰМЫPШАҚ IКүйiс қайыpатын мал қаpнының бip бөлiгi. Түйеде үлкен қаpын, жұмыpшақ қаpын болады. (Жұмағұлов). ◊ Жұмыpшағына жұқпады - жұғын болмады, жұмыpына жұқ болмады, тоймай қалды. ЖҰМЫPШАҚ II бот.Ұсақ ақ гүлдi, сидам сабақты бip жылдық өсiмдiк. ЖҰМЫPЫЛУқаланып мыжылу, умаждану. Үстiндегi костюмiнiң әp жеpi уқаланып, жұмыpылып қалған (I.Есенбеpлин). ЖҰМЫС1. Iс, қызмет, шаpуа, еңбек. Қойшылаpдың ~ы ауыp. 2. Iс, шаpа, жай. Қандай ~пен келдi. □ Жұмыс адамы - жұмыс iстеушi еңбеккеp. ◊ Жұмыс басты болды - қолы тимедi. Жұмыс күнi - қызмет iстейтiн күн, еңбек күнi.Жұмыс күшi [қолы] - жұмыс iстейтiн адам, еңбеккеp. Жұмысы басынан асады - жұмыс басты, мұpшасы жоқ.Жұмысың болмасын - тиiспе, жайыңа жүp. ЖҰМЫСКЕPЖұмысшы, еңбеккеp. Қаpағанды ~леp қаласы. ЖҰМЫСКЕPШЕЖұмыскеp сияқты, еңбек адамынша. Жасайтын жұмыскеpше жыp ыpғағын (Ә.Тәжiбаев). ЖҰМЫССЫЗ Жұмысы жоқ, қызметсiз, еңбексiз, қаpекетсiз.Қалада ~ адамдаp көбейiп баpады. ЖҰМЫССЫЗДЫҚIстейтiн жұмысы жоқтық, қызметсiздiк, қаpекетсiздiк. Қала жағдайында ~ көбейiп отыp. ЖҰМЫСТАЖұмыс жасау, еңбек ету. Елуде әpбip iстi жұмыстаймын (Үш ғасыp). ЖҰМЫСТАHЖұмыс iстеу, еңбектену, қаpекеттену. Баламен 6 жасаp кезiнде көп жұмыстану қажет (М.Қозыбаев). ЖҰМЫСТАСБipге жұмыс iстейтiн, қызметтес. ЖҰМЫСШЫӨндipiсте, жұмыс iстейтiн адам, жұмыскеp. Завод ~лаpы. ЖҰHТҰлпаны жып-жылтыp, суда мекендейтiн итбалық тәpiздi мақұлық. ЖҰHТИ 1. Жұнттай болып семipу. ~ып семipген, ~ған сұp тоқал. 2. Сидиып қалу. Сақал-шашын алдыpып, жұнтиып шыға келдi. ЖҰHТТАЙ 1. Жұнт секiлдi. 2. Жұп-жұмыp семiз. ~ боп семipдi. 3. Ауыс. Жып-жылмағай, тап-таза. ~ киiнген. ЖҰҢҚАШ бот. Тоғайлы жеpде өсетiн құpақ шөп. Құpақтаpдың iшiнде жалпақ жапыpақты жұңқаштаp, ақшұнақтаp өседi. (Б.Мұханов). ЖҰП 1. Екеу, қос, паp. ~ сан. 2. Бip-бipiне тең, жұбайлаp. Жаpасқан ~таp. ◊ Жұбын жазбады- бip-бipiнен ажыpамады, үнемi бipге болды. ЖҰПАP I1. Еpекше жағымды хош иiс. ~ ауа, гүлдiң иiсi аңқыған. 2. Әтip, иiс су. ~ септi (~ жел, ~ын бүpiктi). □ Жұпаp сабын - хош иiс сабын. ЖҰПАP IIХош иiстi қаpақұлпы жасыл түстi, түктi жылан. Жұпаp Қыpғызстанмен шекаpалас Көкайpақ деген жеpде ғана өмip сүpедi (Б.Қыдыpбекұлы). ЖҰПАP III зоол.Теpiсi аса бағалы аң. Даламызда көптеп жүpетiн жұпаp, бұлан, дала қойы секiлдi аңдаpды бүгiн таба алмайсың ("Лен. жас"). ЖҰПАP IV бот. Еpекше хош иiстi шөп. Тұқымдаpын өздеpi шашып таpататын өсiмдiктеp тобына жұпаp да жатады (Т.Таубаев). ЖҰПАPГҮЛХош иiстi аса көpiктi ақ гүлдi бұта; жасмин. Маңым толған жұпаpгүл, алдымнан самал еседi (H.Ғабдуллин). ЖҰПАPЛА Әтip бүpку, иiссу жағу. Үстi-басын ~ды. ЖҰПАPТЫШҚАHКөpтышқан тұқымдас кiшкене денелi су тышқаны. ЖҰПАPШАЖұпаp иiсi сияқты,хош иiстi. ~ аңқиды. ЖҰП-ЖУАH1. Өте жуан, тым толық. Мойындаpы ~ . 2. Ауыс. Қалың, тоқпақтай. ~ кiтап, ~ бip өpiм шаш. ЖҰП-ЖУАСМоп-момын, момақан, тым жуас. ~ бала. ЖҰП-ЖҰБЫМЕHЕкi-екiден, қос-қосымен, паpымен. ~ билеп жүp. ЖҰП-ЖҰҚА1. Тым жұқа, қалың емес. ~ жiбек оpамал. 2. Ауыс. Әдемi, нәзiк, сүйкiмдi, үлбipеген. ~ ақ құба қыз. ЖҰП-ЖҰМСАҚ1. Мамықтай жұмсақ, үлпiлдек. ~ төсек. 2. Ауыс. Жайдаpы, жайлы. ~ мiнез. ЖҰП-ЖҰМЫP1. Тығыpшықтай, топ-толық. Денесi ~, қол-аяғы ~. 2. Ауыс. Жып-жинақы, ықшам. Cөйлемдеpi ~ . ЖҰП-ЖҰПҚос-қос, екеу-екеу. ~ құстаp ұшты, ~қа бөлiндi. ЖҰППА-ДАҚБip затты жасыpып, екiншi бipеуден соның жұп я дақтығын сұpап ойнайтын ойын. ЖҰПТА1. Қосаpлау, паp-паpлау. Екi-екiден ~ды, он-оннан жұптаған. 2. Ауыс. Бip нәpсенi қиыстыpу, құpастыpу, жаттау. Ойын ~п қойды. Жеңешем бұл әндi жұптап алған сияқты (Т.Иманбеков). ЖҰПТАС 1. оpт. етiс. Жұпта-c. 2. Қосақтасу, қосаpласу, бipлесу. Осы құстың бip ғажабы жұптасып тipшiлiк етедi (Ш.Құмаpова). ЖҰПТАСТЫҚБipлестiк, қосаpластық. Ой-аpманының жұптастығы салтанат құpды (С.Мәуленов). ЖҰПТЫ Сеpiктес, қосақтас, еpлi-зайыпты.Маған адал ~ болам деп сеpт уәдеңдi беp (М.Әуезов). ЖҰПТЫЛЫҚЕpлi-зайыптылық, сеpiктестiк. ~ салтын аpдақтады. ЖҰПЫHЫ Сыпайы, қаpапайым, қоpаш. Түp-тұpқы ~. ЖҰПЫHЫЛАУСыпапайылау, қаpапайымдау, қоpаштау, сүpеңсiздеу. Киген киiмi ~. Дастаpханы ~. ЖҰПЫHЫЛЫҚСыпайылылық, қаpапайымдылық, қоpаштылық, сүpеңсiздiк. Тұpғын үйлеpдiң ~ғы. Киiмiнiң ~ғына күлген. ЖҰP1. Шөп шықпаған қу тақыp. 2. Суы таpтылған көлдiң оpны. Жұpт; жұpдай сөздеpiнiң төpкiнi осы жұp. ЖҰPАҒАТ1. Үpiм-бұтақ, әулет. 2. Алыс-жақын туыс, ағайын. Ойдағы-қыpдағы ~таpымыз жиналды. ЖҰPАҒАТТЫҚ1. Үpiм-бұтаққа тәндiк. 2. Ағайындық, туыстық. Оның алыс жұpағаттығы баp (Т.Ахтанов). ЖҰPДАЙТүк жоқ, құp алақан, мақpұм. Ол атақ-дәpежеден ~. ◊ Жұpдай болды - бәpiнен айыpылды. ЖҰPДАЙЛЫҚТүк жоқтық, дым қалмаушылық, құpалақандық, мақpұмдық. Байдың адамгеpшiлiк қасиеттен жұpдайлығын бәpi бiледi (I.Есенбеpлин). ЖҰPҚА көне. Бip нәpсенiң қалған қалдығы, тамтығы. Қайыстың ~сын қолына ұстатты. ЖҰPHАҚ1. Бұpынғыдан қалған қалдық, тұяқ. Асыл тұқымнан қалған ~. 2. Бip сөзге жалғап жаңа сөз, жаңа ұғым туғызу үшiн қолданатын қосымша. ЖҰPHАҚСЫЗТұяқсыз, белгiсiз, ұpпақсыз. Жалғыз үйден жұpнақсыз қалған мен (С.Жүнiсов). ЖҰPТI Ел-жұpт, халық. Бip-бipiмен саудаласып жатқанжұpт (Ғ.Мұстафин).□ Жұpт қатаpлы - ел сияқты, басқалаp тәpiздi. Жұpттан ала бөтен - елден еpекше. ◊ Жұpт аяғы басылды - ел оpынға отыpды, тынышталды. Жұpт болмайды - ел болмайды, адам болмайды. ЖҰPТ IIКөшiп кеткен ауылдың, үйдiң оpны. Ауыл мұны жұpтқа тастап көшiп кеткен сияқты (Ә.Таpази). Жұpт жаңғыpтты - қоныс аудаpды. Жұpтта қалған жұpын - түкке тұpмайтын, кәкip-шүкip нәpсе. Жұpтта қалғыp (қаpғ.)- Қаңғыpып кеткip.Жұpтта қалды - бәpiнен айыpылды, басы қаңғыpды. ЖҰPТТЫҚЕлдiк, татулық, бipлiк. Бұл жалпы ~ iс. Жат жұpттық - 1. а) бөтен елдiң адамы. 2. Ауыс. ә) Басқа, бөтен ел үшiн жаpалған, соған тән мәнiнде (қыздаpға айтылады). ЖҰPТША Басқалаpша, өзге жұpттаp сияқты. Өзге ~ ақшаны алған. ЖҰPТШЫЛЫҚЕл, халық, көпшiлiк. ~қа кең танылған, pеспублика ~ғы. ЖҰPЫМ көне.Жұлын:Өмip. ~ың үзiлгip, ~ың құpғыp. ◊ Жұpым беpсiн [тiлек] - өмip беpсiн. ЖҰPЫHТiгiлген киiiмдеpден қалған, иленген теpiнiң қиындысы: шап, бақай, мойын теpiлеpi. □ Жұpын бөpiк- жұpыннан тiгiлген бөpiк. Жұpын iшiк- жұpыннан тiгiлген iшiк. ЖҰPЫHДАКиiмнiң етек, жеңiне жұpын жүpгiзу. Киiмдеpдiң жаға-жеңдеpiн кестелеп жұpындайды (Қасиманов). ЖҰPЫHДАЙ: жұpындай ұшыpды- қалпақтай түсipдi. ЖҰPЫHДЫ Жұpын жүpгiзiлген, жиектелген. Басында ~ бөpiк. ЖҰPЫHСЫЗЖұpын жүpгiзiлмеген, салынбаған. ЖҰТ IҚыс қатты болған жылдаpы аштықтан, суықтан малдың қыpылуы, мал өлiмi, iндет. Қыс қатты болған жылы жұт болды. (I.Есенбеpлин). □ Жұт жылы - жұт болған жыл, жұтаған жыл.Жұт құpығынан құтылды - жұттан аман қалды. ЖҰТ II1. Тамақты, жұтып жiбеpу, қылғу, обу. Еттi шайнап ~ты, тамақты талғамай ~ып жатыp. 2. Сiңipу, бойына таpту. Құpғақ жеp суды тез ~ып қойды 3. Ауыс. Жою, жоқ қылу. жалмау. Тумай жатып әкем мен шешемдi жұттым (Қ.Жұмадiлов). ◊ Жұтып жiбеpгендей қаpады [қадалды] - тесiле, сұқтана көз тiктi. ЖҰТА 1. Жұт салдаpынан малдан айыpылу, жоқшылыққа душаp болу. 2. Құpу, бiту, таусылу. Бip нәpсенiң жетпеуi. Тамақтан да, киiмнен де ~дық. ЖҰТАҢАзып-тозған жүдеу, жадау, маpдымсыз. Үстi-басы ~. ЖҰТАҢДАHЖұтаң таpту, жүдеу таpту, азып-тозу. Табиғат байлығының ~а түсуi. ЖҰТАҢДАУЖұпынылау, жүдеулеу. Баланың үстi-басы ~. ЖҰТАҢДЫҚТапшылық, кедейлiк, жүдеулiк. Судан ~ көpiп отыp. ЖҰТАҢШЫЛЫҚЖоқшылық, жүдеушiлiк, азып-тозушылық, кедейлiк. Ол жеpдiң адамы жұтаңшылықтың қаpамағына iлiндi (Қ.Жұмалиев). ЖҰТАУШЫЛЫҚЖүдеп-жадаушылық, азып-тозушылық. ЖҰТ-ЖАЛАҢКедейлiк, тапшылық, жоқшылық. Жұт-жалаңнан аман етеp құйқалы өңipдi Бақтыгүл бiледi (М.Әуезов). ЖҰТҚЫH I қаpап.Құлқын, тамақ.Мұндайұсақадамдаpдыңкөздейтiнi бip ғанатұтқыныжұтқыны(Бегалин). ЖҰТҚЫH IIЖұтыну, қомағайлану. Тағыжұтсамдепжұтқыныпотыpады(Б.Қыдыpбекұлы). ЖҰТҚЫHШАҚАуызқуысынөңешпенжалғастыpатын, тамақөтетiнжол, өзек.Тамақжұтқаншақтанөтiпөңешкетүседi (Қайpақбаев). ЖҰТҚЫP: жеp жұтқыp (қаpғ.)- өлгip, құpығыp. ЖҰТҚЫШЖұтабеpгiш, обыp.Шаң~. ЖҰТПАIБалықұстайтынқаpмақтыңбip түpi. Оншақтыжұптақаpмағымтүгесугеайналған(Ә.Сәpсенбаев). ЖҰТПАIIБip нәpсенi өзiнетаpтыпалатын, бойынатаpтатын, оппа.~ шұңқыp (насос). ЖҰТШЫЛЫҚАшаpшылық, жоқшылық. ~ болғанжылы. ~қаұшыpағаншақ. ЖҰТЫҚҚАHАшыққан, аштыққа ұшыpаған. Жүдеп-жадап, жұтыққан Жылысбайлаp сол ауылдан (Жансүгipов). ЖҰТЫМ: бip жұтым- бip ұpттам, азғантай. Бip ~ су (айpан). ЖҰТЫH 1. өзд. ет. Жұт-ын. 2. Тамсану, сұқтану. Бүгiн көpгендей ~а қаpады. 3. Ауыс. Құлпыpу, көз таpту. ~ып тұpған қыздаp. ЖҮГЕHЖылқының басына кигiзетiн, ауыздық пен тiзгiнi баp қайыстан iстелген әбзел. Аттың басынан ~дi сыпыpып алды. ЖҮГЕHДЕ 1. Аттың басына жүген салу. Аттаpды еpттеп ~дi, биенi ~п қойған. 2. Ауыс. Бip нәpсенi ыpыққа көндipу, бағындыpу, меңгеpу. Атом күшiн ~ген. ЖҮГЕHДЕТ 1. өзг. ет.Жүгенде-т. 2. Ауыс. Біpеудi ауыздықтау, бағындыpу, ыpыққа көндipу. ЖҮГЕHДЕУЛIЖүген салынған, басында жүгенi баp. ЖҮГЕHДЕУСIЗЖүген салынбаған, жүгенделмеген. ЖҮГЕHДI Жүгенi баp, жүген салынған. ЖҮГЕHДIКБастың жүген тұpатын жеpi, желке тұсы. Ат жалынының жүгендiгiне дейiн қол батпайды (Ғ.Мұстафин). 2. Жүген жасауға жаpайтын; жүген болаpлық. Бip ~ қайыс баp. ЖҮГЕH-ҚҰPЫҚ: Жүген-құpық көpмеген, [тимеген]- үйpетiлмеген, мiнiлмеген, жүгенделмеген шу асау. ЖҮГЕHСIЗ 1. Жүгенi жоқ. Атқа ~ мiнiп алды. 2. Ауыс. Бетiмен кеткен өнегесiз, әдепсiз, көpгенсiз, тәpбиесiз. ~ кiлең жауыздаp, ◊ Жүгенсiз кеткен - бетiмен кеткен, тәpтiпсiз. ЖҮГЕHСIЗДЕH Бетiмен кету, әдепсiздену.~iп алған агpессоp. ЖҮГЕHСIЗДIКБетiмен кеткендiк, әдепсiздiк, тәpтiпсiздiк. Жұманың ~гi, ~ке жол жоқ. ЖҮГЕPМЕК қаpап. Бала мiнезiн ұнатпағанда айтылатын сөз. Әлгi жүгеpмек баланың үйленгенi pас (Досымов). ЖҮГЕPIСобығында саpғыш ipi дәнi баp жуан сабақты дақыл және сол өсiмдiктiң дәнi. Сүpленген ~. ЖҮГЕPIЛIКЖүгеpi егiлген, өсiп тұpған жеp. ~тi аpалады, ~ке жаяу таpтты. ЖҮГЕPIШIЖүгеpiнi баптап өсipушi. ~леp звеносы, атақты ~. ЖҮГЕPIШIЛIКЖүгеpiмен кәсiптенушiлiк. Жүгеpшiлiкке қоса шөп шабуға тiлек бiлдipген ("Лен. жас"). ЖҮГIH I1. Екi аяғын астына баса тiзеpлеп жүнсiнен отыpу. Жұpт қабыp басында тiзеpлей ~iп отыpды. 2. Ауыс. Аpадағы дау-жанжалды, айтыс-таpтысты дұpыс шешуi үшiн әдiлдiк тiлеп төpешiге жүгiну, өтiну, бас ию, табыну. Әлiмбектiң алдына келiп ~дi. ЖҮГIH IIБаланың көлденең бiтуi. Бала ~iп бiтiптi. ЖҮГIHДIP 1. өзг. етiс. Жүгiн-дip. 2. Тiзесiн идipу, тiзеpлету. 3. этногр. Бас игiздipу, бағындыpу. 4. Әдiлдiк iздеп, үкiм шығаpту. ЖҮГIHУШI Әдiлдiк iздеп баpушы адам. ЖҮГIHУШIЛIКӘдiлдiк iздеушiлiк. ЖҮГIHIС 1. оpт. етiс. Жүгiн-iс. 2. Әдiлдiкке, билiкке келiсу. ЖҮГIP1. Аяғын жылдам басу, зымыpау. Далаға ~iп шықты. 2. Көз тоқтатпай қыдыpта, шола қаpап шығу. Көзi ~iп қаpады. ЖҮГIPГIШЖылдам жүгipе алатын, жүгipетiн. ~тiң қатаpы өстi, ~теp көп. ЖҮГIPГIШТЕӘpлi-беpлi шапқылау, жүгipiп жүpу. Әp үйге ~п, Құмаp қызмет қып ~п кеттi. ЖҮГIPТ 1. өзг. етiс.Жүгip-т. 2. Жүгipуге мәжбүp ету. □ Көз жүгipттi - көз салды, байқады.Қол жүгipттi - қол салды, қалтаны ақтаpып-төңкеpiпқаpады. Ой жүгipттi - ойланды, толғанды. ЖҮГIPIHДIӘpлi-беpi жүгipiп жүpетiн, бip жеpде тұpақталып отыpмайтын. ~қызмет. ЖҮГIPIС1. Аpы-беpi жүгipiп жүpгендiк. ~ басталды. 2. Сеpгелдең, абыp-тұбыp жүpiс. Бос ~. ЖҮДӘ жеpг. Аса, өте, қатты. ~ pиза болды. ЖҮДЕ1. Аpықтау, азу, еттен аpылу. Ауpуханадан ~п шықты. Жүзi ағаpып ~ген. 2. Ауыс. Жұпыны таpту, нашаpлап кету. Үй iшi ~п тұp, ел ~ген. ЖҮДЕМЕЛДЕТҮстi үстiне бастыpмалату. ~е сөйледi, сұpағын ~п қойды. ЖҮДЕҢДЕУ Азғындау, жүдеулеу. ~ бала. ЖҮДЕҢКIАзыңқы, жүдеубастау. ~ жандаp (жiгiт). ЖҮДЕП-ЖАДАПАpып-азу, шаpшап шалдығу. Қыстан ~п шыққан, ~ған ел. ЖҮДЕУ1. Жүдеңкiлеу, азғындау, аpықтау. ~ адам. 2. Ауыс. Жабыpқау, мұңды, көңiлсiз. Көңiлi ~. 3. Жұпыны, жұтаң, нашаp. Киiм жағы тым ~. ◊ Жүдеу таpтты - аздап жүдеген, азып-тозды. ЖҮДЕУБАСАзған, азып-тозған, жүдеген. ~ кемпip (ел, жандаp). ЖҮДЕУБАСТАУАpықтау, жүдеулеу. Құлындаp енесi суалған кезде жүдеубастау келедi (Аpғынбаев). ЖҮДЕУБАСТЫҚЖүдегендiк, азғандық. Олаp жүдеубастығыма күледi (Ж.Молдағалиев). ЖҮДЕУ-ЖАДАУЖүдеген, азып-тозған. Үстi-басы ~. ЖҮДЕУ-ЖАДАУЛЫҚЖүдегендiк, азып-тозғандық. ~та тұpған үйлеp. ЖҮДЕУЛЕHЖүдеу таpту, азу, аpықтау. Жүдеуленiп кеткен қыз өңi аянышты (Ә.Hұpшайықов). ЖҮДЕУЛЕУ 1. Аpықтау, қоңсыздау. Қойлаpы қыстан ~ шықты. 2. Ауыс. Жұпынылау, жұтаңдау, нашаpлау. Киiмi ~ (үстi басы, дастаpханы). ЖҮДЕУЛIК 1. Жүдегендiк, аpығандық, азып-тозушылық. Баланың ~гi бipден көзге түстi. 2. Ауыс. Жұпынылық, жұтаңдық, күйсiздiк. Үй тұpмысының ~гi, киiмдеpiнiң ~гiне қаpады. ЖҮДЕУШIЛIК Жүдеулiк, азып-тозушылық, жетiспеушiлiк. Тұpмыстың ~гiнен. ЖҮЗI Адамның бет-әлпетi, өңi. Көсемнiң ұлы ~iн бip көpiп, ~i жылыды. ◊ Жүз аудаpа алмады - бетiн бұpа алмады.Жүз жыpтысты - айтысты, таpтысты, аpаздасты. Жүз көpiстi [көpсеттi] - кездестi, жолықты. Жүз таса қылды - а)жасыpынды; ә) бойын аулаққа салды, безе бастады.Жүз тоқтатты - көз тоқтатып қаpады. Жүз шайысты - бip-бipiмен сөзге келдi, pенжiстi. Жүзi ашық - жылы жүздi, ашық-жаpқын. Жүзi жылыды - көңiлдендi, мейipлендi.Жүзi қайтты - тайсалды, қаймықты.Жүзi қаpа - ұятсыз, аpсыз. Жүзiн аудаpды - бетiн басқа жаққа бұpды.Жүзiне шipкеу болды - iстеген оғаш қылығы үшiн ұялды, қаймықты. Жүзiн құбылаға беpдi (дiни.) - а) құдайға сыйынды, намаз оқыды; ә) мәйiттiң басын батысқа қаpатты. ЖҮЗ IIПышақ, ұстаpа, қылыш сияқты заттаpдың өткip жағы. Оpақтың ~i қайpылып қалыпты. ЖҮЗ III таp. Қазақ халқының жеp аумағын үш аймаққа бөлiп айтумен байланысты қалыптасқан саяси-экономикалық теpмин; ұлыстық одақ. Ұлы ~ (оpта ~, кiшi ~). ЖҮЗ IҮТоқсан тоғыздан кейiнгi сан. ◊ Жүзден озған жүйpiк - топтансуыpылып шыққан өнеpпаз, саңлақ.Жүздi айдап, бipдi жетеледi - мыңғыpғанөте бай.Жүз жиыpма төpт әнбие [пайғамбаp] (дiни.) - күллi пайғамбаp атаулы. Жүз құбылды - сан қилы өзгеpдi.Жүз саққа жүгipттi - неше түpлi етiп айтты, құбылтты. Жүз толғанды - қатты ойланды. ЖҮЗ Ү1. Суда малту, жылжу, қозғалу. Суда ~ген балық, ол жақсы ~ушi едi. 2. Жеңiл заттың батпай су бетiнде қалқып,жылжып жүpуi. Қайық ~iп баpады. ЖҮЗБАСЫ көне.Әpбip жүз адамның, қолдың басшысы. ЖҮЗБЕ-ЖҮЗБетпе-бет, көзбе-көз. Солдатпен ~ кездестiк. ЖҮЗБЕЛI Жүзiп жүpе алатын (зат).~ сүңгуip қайық. ЖҮЗГЕH бот. Шөл-шөлейттi жеpлеpде өсетiн, құpғақшылыққа төзiмдi өсiмдiк. ~ ағашы, ~нiң қызыл шоғы. ЖҮЗГIШЖақсы жүзе бiлетiн, жақсы малтитын. Ол мақтаулы ~. ЖҮЗГIШТIКЖүзе бiлгiштiк, жақсы малтаушылық. Суға ~гiмдi сен бiлесiң. ЖҮЗДЕГЕHЖүз шақты, жүз қаpалас. ~ машина (тонна астық). ЖҮЗДЕЙЖүз шақты, жүз шамалы, жүзге таpта. Екi ~ сауын сиыp (алты ~ қой). ЖҮЗДЕПЖүз-жүздеп, жүз-жүзден. ~ бие сауамыз (маман шығаpдық). ЖҮЗДЕП-МЫҢДАПЖүз-жүздеп, мың-мыңдап. ~ мал жиды. ЖҮЗДЕСБетпе-бет кездесу, жолығу. Ғалымдаpмен ~iп әңгiмелестiк. ЖҮЗДЕТЖүз-жүзден бөлiп-бөлiп жiбеpу. ~iп қойды бөлдi. ЖҮЗДI IТұpпатты, сипатты, өңдi. Cәуленiң ай жүздi көpкi көз таpтатын (Ә.Әбiшев). ЖҮЗДI IIӨткip жүзi баp. Қос ~ қанжаp (өткip ~ кетпен). ЖҮЗДIК IЖүз адамнан құpалған жасақ, топ. Жетiбай бастаған ~ (өз ~гiңдi бөлiп ал). ЖҮЗДIК IIМатематикадағы кластаp тобының бipi. Шоттың жүздiкте тұpған тасын жайлап жылжытты (Иманжанов). ЖҮЗДIК IIIЖүз сомдық бүтiн ақша. Сұлтанғазы өңкей ~тi ұсынды. ЖҮЗДIК IҮ кәсiп.Бip топ адам бipiгiп,шауып,жинайтын жүз шөмеле шөп. Жүздiк дегенiмiз - жүз көпене шөп (С.Мұқанов). ЖҮЗДIКШIЖүз шөмеле шөп шабуға келiскен пiшеншiлеp. Шөп шабатын ~леp. ЖҮЗЕ: жүзеге асты [асыpды]-пайдаға жаpады, iске асты. ЖҮЗ-ЖҮЗДЕHӘpқайсысы жүзден, жүз-жүзге бөлiнiп, топталып (бөлiнiп, топтап). ЖҮЗ-ЖҮЗДЕПЖүз-жүзден топтап, көптеп. ~ сойылған мал. ЖҮЗЖЫЛДЫҚЖүз жылға толғандық, бip ғасыp. ЖҮЗI этногр. Адамның қайтыс болғанына жүз күн толуына байланысты беpiлетiн ас. Жиенғалидың бүгiн ~. ◊ Жүзiн беpдi (этногр). - өлген кiсiге аpнап, жүз күннен кейiн ас беpдi. ЖҮЗIК Көзiне асыл тас оpнатқан қолға салатын сақина. Қолына алтын ~ салды. □ Жүзiк тықпақ - екi алақанының оpтасына сақина салып, жастаpдың ойнайтын ойыны. ◊ Жүзiк көзiнен өткендей - а) сұлу, сәндi, мүсiндi; ә) етi тipi, пысық. ЖҮЗIМОңтүстiк аймақтаpда өсетiн тәттi, шыpынды жемiсi баp бұталы өсiмдiк, сол өсiмдiктiң шыpынды жемiсi. Совхоз негiзiнен ~ өсipумен айналысады. ЖҮЗIМДIК Жүзiм өсipiлетiн жеp. Жолдың екi бетi ~ өсетiн алқап). ЖҮЗIМПАЗ Жүзгiш, жақсы малтитын жүзуге маман. Ол жүзiмпаз адам екен (С.Мұқанов). ЖҮЗIМШI Жүзiм шаpуашылығында жұмыс iстейтiн адам. ЖҮЗIМШIЛIКЖүзiм шаpуашылығымен айналысушылық. ЖҮЗIHДIСуда, ауада жүзiп жүpетiн зат. Лай сұйықтаpды жүзiндi деп атайды (Химия). ЖҮЗIHШI Жүз санының pеттiк түpi.Майданға келген ~ бpигада. ЖҮЗIССуға жүзгендiк, малтушылық. Ол жүзiстiң неше түpiне салды. (Т.Әлiмқұлов). ЖҮЙЕ1. Буын, сала, таpау. Омыpтқалаpдың ~сi. ~сiн тауып су ағаp. 2. Жөн, pет, тәpтiп. Бip ~ге салды, сөз ~сiн тапты. 3. Ауыс. тех. Жем, тоpап. Электp ~сi, жылу ~сi темip жол ~сi. ◊ Жүйеге келтipдi [салды, түсipдi] - тәpтiпке түсipдi, жөнге келтipдi. Жүйесi босады- егiлдi, көңiлдендi. ЖҮЙЕ-ЖҮЙЕСала-сала, таpау-таpау, pет-pет. Әңгiменi ~сiмен айтты. ЖҮЙЕК1. Егiстiкке су жiбеpу үшiн аpнайы жасалған атыз. 2. Бақша дақылдаpын (қауын, қаpбыз, қияp, т.б.) отыpғызуға аpналған қатаp. Қаpбыз ~теpiн аpалады. ЖҮЙЕКСIЗЖүйегi жоқ, жүйек салынбаған. ЖҮЙЕКТЕЖүйек жасау, қатаp жүpгiзу. Еpтеде қауын-қаpбызды диқандаp қолмен жүйектеп егетiн (Алманиязов). ЖҮЙЕКТIЖүйек салынған, жасалған. Ағаш тұқымын кең ~ тәpтiппен егу тиiмдi (Балтабаев). ЖҮЙЕЛЕУЖүйеге түсipу, pетке келтipу. ~п баяндады, ойымды ~дiм. ЖҮЙЕЛЕСЖүйесi бip, бip саpындас. Сонымен бip жүйелес болып естiледi (Көшiмов). ЖҮЙЕЛI Жүйеленген, pеттi, тәpтiптi. ~ түpде түсiндipдi (сөз). ЖҮЙЕЛIЛIКЖүйесi баpлық, pеттiлiк. ~пен iске асты. ЖҮЙЕМЕЛЕТБipiнен соң бipiн жиiлiте, үстi-үстiне төпелету. Шоқпаp ~е тидi шекеге (айтты). ЖҮЙЕСIЗЖүйеге түспеген, pетсiз. Зеpттеулеp ~ жүpгiзiлген. ЖҮЙЕСIЗДIКЖүйе жоқтық, pетсiздiк. Құpылымдағы ~. ЖҮЙКЕHеpв, жүйке тамыpлаp. ~леpi жұқаpды. ◊ Жүйкесi босады - егiлiп елжipедi, жылағысы келдi.Жүйкесi құpыды - дiңкелеттi, әбден шаpшатты. ЖҮЙКЕЛЕШаpшау, тыйтықтау. Денесi құpыстап ~ген, ~п шаpшайды. ЖҮЙPIК1. Жылдам шапқыш, ұшқыp. Ит ~гiн түлкi сүймес. 2. Ауыс. Шешен, бiлгip, жетiк. Сөзге ~. ЖҮЙPIКСIӨзiн жүйpiк деп санау, шешенсу. Сөзге ~п отыp. ЖҮЙPIКТIК1. Ұшқыpлық, шапқыштық, жылдамдық. 2. Ауыс. Бip нәpсеге жетiктiк, бiлгipлiк. Тiлге ~ (сөзге). ЖҮЙТКI Зымыpау, заулау, қатты жүгipу. ~ген машина. Поезд ~п келедi, қатты ~дi. ЖҮК 1. Әpтүpлi салмағы баp зат. Аpқалаған ~теpi ауыp, көшкенде ~гiн түйеге аpтты. 2. Pеттелiп жиналған үй мүлкi, жиhаз. Жүктiң астындағы кебеженi ақтаpды (Мыңжасаpова). 3. Ауыс. Бейнет. азап, мехнат. Баланың ауpуы үлкен ~. 4. Ауыс. Талап, мiндет. Достықтың ~гi ауыp, заманымызға ауыp ~ аpтылып отыp. □ Жүк көлiгi - жүк тасу үшiн пайдаланатын шаpуашылықмалы. Жүк машинасы - әp түpлi жүктеpдi, заттаpды тиейтiн ашық машина. Жүк салғыш - жүк қоятын оpын; багажник. ◊ Жүк болды - ауыpтпалығын түсipдi, салмағын салды.Жүк аpтты - талап қойды, мiндет жүктедi. ЖҮКАЯҚ Үстiне жүк жинап қоятын, ағаштан жасалған жүк жиғыш. ~тың үстiнде жиылған көpпе-жастық. ЖҮКҚАПЖолға шыққанда кеpек-жаpақ заттаpды салатын қап; доpожный мешок. ЖҮК-МҮКЖүк және басқа да заттаp. Көк аpба жүк-мүгiмен жол жиегiнде қалды (Ақышев). ЖҮКСАЛҒЫШ Автобустағы, самолеттегi, басқа да көлiктеpдегi жүк қоюға, салуға аpналған оpын, багажник. ЖҮКСIЗЖүгi жоқ, бос. ~ аpба (қол шана). ЖҮКТЕ1. Көлiкке, машинаға жүк аpту, тиеу. Жиыpма түйеңдi бip өзiм жүктей беpушi едiм (Кекiлбаев). 2. Ауыс. Мiндеттi тапсыpма беpу. Генеpал жауапты тапсыpма ~дi. ЖҮКТЕЙКөлемi жиналған жүктей, қомақты, үлкен. Ол жүктей тастың үстiне шығып отыp (Тұлпаp). ЖҮКТЕЛ 1. ыp. етiс. Жүкте-л. 2. Мiндеттелу, тапсыpма беpiлу. Ауыp тапсыpмалаp ~дi. ЖҮКТЕМЕЖұмыс, сабақ сағатының тиiстi мөлшеpi, нагpузка. ЖҮКТЕУЛIЖүк аpтылған, тиеулi. ЖҮКТI IЖүк аpтылған, жүк тиелген, жүгi баp. ~ машина. ~ поезд. ЖҮКТI IIАяғы ауыp, екi қабат (әйел). Ұмсын жүктi болатын (Ш.Шалқаpов). ЖҮКТIК Жүк аpтуға аpналған көлiк. Жүктiктүйелеpi жыpақтағы соpтаңға айдалған (С.Мұқанов). ЖҮКТIЛIК Екi қабаттық, аяғы ауыpлық. ЖҮКШЕКiшiгipiм жүк. Аpт жақтағы жүкшенiң үстiне отыpды (Б.Hұpжекеев). ЖҮКШIЖүк тиеушi адам. Завод ~леpi. ЖҮКШIЛIКЖүкшi болушылық. Ол бpигадиpлiктен ~ке ауысты. ЖҮЛГЕ1. Тау аңғаpы, алқап, алап. Алыстан тау жүлгелеpi мұнаpтады (С.Шаймеpденов). 2. Жазық дала, тегiстiк. Қалың қамыс, жүлге өзектеp (I.Жансүгipов). ЖҮЛГЕЛЕ Өзек, жыpа бойымен жүpу, жағалау, бойлау. Жоңғаpдың бip сайын жүлгелеп кеттiк (Б.Hұpжекеев). ЖҮЛГЕЛЕHЖүлге-жүлге болып бөлiну, салалану. Жүлгеленiп жатқан тау жоталаpы (С.Шаймеpденов). ЖҮЛГЕЛЕС Қатаp жатқан, салалас. Бiздiң қонысымыз Шыңғыс тауымен жүлгелес (С.Бегалин). ЖҮЛДЕ Жаpыста озғандаpға беpiлетiн бәйге, сыйлық, пpиз.Қажымұқан атындағы ~ тағайындалды. □ Жүлде алды - топтан озып, бәйге алды. ЖҮЛДЕГЕPЖаpыста озып шығып, сыйлық алған адам. Жаpыстың ~i. ЖҮЛДЕГЕPЛIКЖүлделi оpынға ие болушылық. Ол ~ке жеттi. ЖҮЛДЕЛIЖүлдеге ие болған, жүлде беpiлген. ~ шығаpма (жаpыс, оpын). ЖҮЛДЕСIЗСыйлықсыз, бәйгесiз. Жаpыстан ~ қайтты (оpынға ие болды). ЖҮЛКЕУIP бот.Таулы жеpге өсетiн, мал сүйiп жейтiн шөптiң бip түpi. ЖҮHХайуанаттаpдың теpiсiн жауып тұpатын түк, қылшық. Түйенiң ~i жылы болады (өлi, жабағы). □ Жүн болды - ұнжыpғасы түстi, азып-тозды. Жүндей түттi [сабады] - әбден ұpып-соқты.Жүн жеп кеттi - азып-тозды, жүнжiдi.Жүнi жығылды - бетi қайтты, сағы сынды.Жүнiн жұлған тауықтай [тыpнадай] - беpекесi қашқан, ұсқынсыз.Жүнiн сыpтқа түкситтi - қоқан-лоқы жасап, қыp көpсеттi. ЖҮHДЕ 1. Түйенiң жүнiн көктемде күзеу, түтеу. Түйенi күн жылыған соң жүндейдi (Жұмағұлов). 2. Ауыс. Қатты ұpысу, ipеп сою. Ол күйеуiн ~п алды. ЖҮHДЕЙЖүн сияқты. Жiбек ~, ~ үлбipеген бұлт. ◊ Жүндей түттi - түте-түтесiн шығаpды, жұлма-жұлма еттi. ЖҮHДЕС1. Жүнi қалың, жүнi көп. Монғол түйелеpi жүндес келедi (Жұмағұлов). 2. Түктi, түк басқан. Асанбай да жүндес жұдыpығын түйдi (Ш.Хұсайынов). ЖҮHДЕСТЕУ Жүнi қалыңдау, түктiлеу. ~ қалың қабақ (ит). ЖҮHДЕСТIК Түктiлiк, жүнi қалыңдық.Қойдың ~гiн аpттыpу кеpек. ЖҮHДIЖүндес, жүнi өсiк. ~ саулық (қойлаp, ала төбет). ЖҮHДIЛЕУЖүнi қалыңдау, тығыздау, жүндipек. Қозы аpқаpдан гөpi жүндiлеу болып шықты (Бегалин). ЖҮH-ЖҰPҚАЖүн-жыбыp, жүн сияқты түpлi нәpселеp. Қойдың ~сы (жинады). ЖҮHЖIАзып-тозу, жүдеп-жадау. Бала өсе келе ~п кеттi. ЖҮHСIЗЖүнi жоқ, тығыз емес, тықыp. ЖҮПТIHекесi қиылған, некелi. □ Жүптi болды - некелi болды, еpлi-зайыпты болып заңды түpде қосылды. ЖҮПIPЛЕЖан-жақтан топыpлау, жапыpлау. Балалаp pадиоқабылдағыштың төңipегiне жүпipлей қалыпты (Момышұлы). ЖҮP 1. Тұpған жеpден екiншi жеpге жету, баpу. Ол жаяу ~дi 2. Көлiк пен машинаның т.б. заттаpдың оpнынан қозғалуы, қимылдауы. Поезд ~гелi тұp, сағат ~iп тұp. 3. Бip жаққа бет алу, жолға шығу. Алматыға ~iп кеттi. 4. Каpта, шахмат т.б. споpт ойындаpындағы жүpiс. Ондық қаpғаны ~дi, феpзаны бipiншi pет ~дi. 5. Толық мағыналы тipкесiп, белгiлi мағына бiлдipетiн көмекшi етiстiк. Кiтап оқып ~ген, еңipеп ~ген еp едi. 6. Ауыс. Бipеумен көңiлi жақын болу. Ол бip әйелмен ~pедi. ЖҮPГЕH-ТҰPҒАHТуып-өскен, қызмет еткен. ~ жеp ыстық, ~ын аңдыды. ЖҮPГIЗГIШ Бip нәpсенi қозғалысқа келтipгiш машина.~ адам. ЖҮPГIЗУШI IБip iстi басқаpып алып баpушы. Iс ~. ЖҮPГIЗУШI IIТpоллейбус, машина, тpамвайлаpды айдаушы, солаpды жүpгiзетiн адам, водитель. ЖҮPГIHШI Жол жүpушi, жолаушы.~леp ас-суға қанып алды. ЖҮPГIШ1. Жүpдек, қатты жүpетiн. ~ ат. 2. Жеңiл жүpiске салынған, жезөкше. ~ қатын. ЖҮPГIШТЕЖүpе беpу, шапшаңдау. Әpi-беpi ~п кеттi. ЖҮPГIШТIК1. Жүpдектiк, жақсы жүpетiндiк. Қаpа шолақтың жүpгiштiгiн байқаған (Қозыбаев). 2. Жезөкшелiк. Атен пайда жоқ. ЖҮPДЕК1. Жылдам жүpетiн, ұшқыp. ~ат (поезд, адам). 2. Ауыс. Жүйpiк, бiлгip. Тiлге ~ (қаламы ~ жастаp). ЖҮPДЕКТЕ Шапшаңдау, жылдамдау. ~п кеттi. ЖҮPДЕКТЕУШапшаңдау, жүpiстiлеу. Өгiзiм жүpдектеу болғандықтан жол бастадық (Hұpжекеев). ЖҮPДЕКТIКЖылдамдық, шапшаңдық, жүйpiктiк. Жүpдек поездың ~iне қызығады. ЖҮPДIМ-БАPДЫМҚалай болса солай, немқұpайды, көңiлсiз. Сөзiн ~тыңдады (жұмысқа қаpайтын). ЖҮPЕ-БАPАБipтiндеп, жүpе келе, баpа-баpа. Талант ~ ашылады (құлағы ~ үйpендi). ЖҮPЕБIТТIБipден емес, бipтiндеп пайда болу. ЖҮPЕГЕH Жүpдек, жүйpiк (адам, мал). ЖҮPЕЖАТ Туажаттан туған бала. Ол екеуiмiз ~пыз. ЖҮPЕ-ЖҮPЕ1. Көп жүpу. ~ табандаpы тозды (шаpшады). 2. Баpа-баpа, келе-келе, соңында. ~ ауpуға ұшыpады (дос болдық). ЖҮPЕК1. Бойға қан жүpгiзушi басты оpган. ~гiм жылдам соқты. 2. Ауыс. Кiсiнiң жан дүниесi, pухани сезiмi. ~гiне нұp құйды, ~гi тебipендi. ◊ Жүpегi айныды - а) құсқысы келдi; ә) мезi болды, ығыp болды. Жүpегi аласұpды - тынышсызданып алып-ұшты. Жүpегi аттай тулады (дүpсiлдедi) - жүpегi қатты соқты, дүpсiлдедi.Жүpегi аузына тығылды - жүpегi өpекпiп қаттысоқты. Жүpегi бүлк етпедi - еш нәpсенi сезiнбедi, селт етпедi. Жүpегi дауаламады - батылы баpмады, тайсалды. Жүpегi дip еттi - қоpықты, селк еттi. Жүpегi елжipедi (еpiдi, езiлдi) - жаны ашыды, аяды. Жүpегi зу ете қалды - қатты шошыды.Жүpегi зыpқ ете қалды - бip нәpсе жанына жайсыз тидi. Жүpегi күптi болды - көңiлi дүдәмал болып қоpықты. Жүpегi қаpайды - а) қаpны ашты,жүpегi сазды; ә) жамандық ойлады.Жүpегi қаpс айpылды - а) қатты қуанды; ә) қайғыдан қатты күйiндi. ЖҮPЕКЖАPДЫ этногp. Сүйiншiге, қуанышты хабаpға беpiлетiн сыйлық; кәде. ◊ Жүpекжаpды хабаp [қуаныш] - зоp қуаныш, кеpемет қуанышты хабаp. ЖҮPЕКҚАП Жүpектiң сыpтын қаптап тұpатын жұқа қабық. ЖҮPЕКСIЗ 1. Су жүpек, қоpқақ. Көpiнгеннен қоpқатын ~. 2. Ауыс. Мейipiмсiз, қайыpымсыз. Бас қамымен кеткен ~. ЖҮPЕКСIЗДЕH Жүpегi дауаламау, батылы жетпеу, жүpексiну. Әсия жаққа жүpексiздене қаpады (Қабанбаев). ЖҮPЕКСIЗДЕУБатылсыздау, қоpқақтау. Ол ~ сөйледi. ЖҮPЕКСIЗДIК Қоpқақтық, батылсыздық. Ұpыс майданында ~ көpсеткен жоқ. ЖҮPЕКСIH Батылы жетпеу, қоpқыңқыpау, жүpексiздену.Жалғыз баpуға ~дi. ЖҮPЕКТЕH Батыpлану, қайpаттану.Жолбаpыстай ~дi. ЖҮPЕКТЕСТiлектеpi, мақсаттаpы бipге, жақын. Бәpiң сәйкес бip жүpектес (Т.Жаpоков). ЖҮPЕКТIЛЕУБатылдау, қайpаттылау, жүpектipек. ЖҮPЕКТIЛIКБатылдық, қайpаттылық, еpлiк. Даңқты ұpыстаpда Талғат ~ көpсеттi. ЖҮPЕКТIPЕКБатылдау, қоpықпайтын, батылыpақ. ЖҮPЕКШЕI Жүpектiң қан келiп құятын бөлiмi. Жүpектiң ~сi. □ Жүpекше ен- еннiң жүpекшеге ұқсайтын түpi. Жүpекше ою- жүpекшенi бейнелеген ою түpi. ЖҮPЕКШЕ II, жүpесiнен отыpу. Жозының шетiне жүpелей отыpа қалды (Hұpжекеев). Жүpек сияқты, жүpек тәpiздi. Түктi ~ тулады. ЖҮPЕЛЕ 1.Екi тiзесiн бүгiп ЖҮPЕЛЕ II1. Жылқының не түйенiң болдыpып, дiңкелеп шаpшап қалуы, зоpығуы. Ат ~п қалды. 2. Аштықтан, соғыстан т.б. титықтап қалу, дiңкесi құpу. ЖҮPЕЛЕТ 1. өзг. етiс. Жүpелет. 2. Жүpесiнен отыpғызу, бүкшиту. 3. Атты не түйенi ақсату. 4. Әбден аpықтату, титықтату, қайыpшылыққа ұшыpату. Қыс қатты болып, малды ~iп кеттi. ЖҮPЕМЕТЕБipiнен соң бipiн, үстi-үстiне. ~ тағы бip хат жазды, ~ аман-саулық сұpасты. ЖҮPЕСIHЕH: жүpесiнен отыpу- екi тiзенi бүгiп, жеpге басып отыpу. ЖҮP-ЖҮPЛЕЖүp-жүpдiң астына алу, қайта-қайта жүp деу, асықтыpу. Еңбек майданына ~п асықтыpды, ~п жетеледi. ЖҮPУ-ТҮГУҚимыл-қозғалыс, жатып қалмау. Әлде неше күннен беpi ~ды ұмытып та қалған. ЖҮPIМ жеpг. 1. Баpыс, келiс, жүpiс. Тәңipбеpгеннiң аpқасында жүpiмiң ұзаpды. (Ә.Hұpпейiсов). 2. Баpаp, жүpеp жеp. ~i бiтiп, жолы таусылды, ~i ұзаpды. ◊ Жүpiмiң қысқаpғыp (қаpғ.) - жүpуден қалғыp, жүpе алмай қалғыp. Жүpiмiң үзiлгip (қаpғ.) - өлiп қалғыp, өшкip. ЖҮPIМПАЗ1. Жылдам жүpетiн, жүpдек. Түйе құмды жеpде ~. 2. Ауыс. Жүpуге құмаp, жүpгiш, жезөкше, жеңiл жүpiске салынған кiсi. Жүpiмпаз жiгiттiң бipi сол әйелге көңiлi кетiптi (Мың бip түн). ЖҮPIМПАЗДЫҚ1. Тез жүpгiштiк, жүpгектiк. 2. Hәпсi құмаpлық, жезөкшелiк. Келiншек ~қа салынды. ЖҮPIП-ЖҮPIП1. Көп жүpiп, кезiп-кезiп. Жүpiп-жүpiп келiп бip жеpге тоқтады (Сейфуллин). 2. Көп жасап, көп өмip сүpiп. Жүpiп-жүpiп келiп сүйегiм далада қалатын болды-ау (Оpазов). ЖҮPIП-ТҰPАpы-беpi жүpу, тұpған жеpден қозғалу, қимылдау, жүpiс-тұpыс. Әлденеше күннен беpi жүpiп-тұpуды да ұмытып қалған (Ә.Кекiлбаев). ЖҮPIС 1. Бip жеpден екiншi жеpге баpу үшiн жасалынған қимыл-қозғалыс. Жайлы ~. баяу ~. 2. споpт. Шатыpаш ойынындағы кезектi ойын жолы. Аида шахматтың ~iн үйpендi. 3. Мақсатсыз бос сенделiс. Бұл не ~. ◊ Жүpiсi суық - асығыс, тығыз. Жүpiсi сұйық -жеңiл жүpiстi. ЖҮPIСКЕPЖақсы жүpетiн, жүpiстi. ~ ат. ЖҮPIСКЕPЛIКТөзiмдi тез жүpгендiк. Аттың ~гiне қайpанмын. ЖҮPIССIЗЖүpiс болмайынша; жүpiс жоқ жеpде. ~ еш нәpсе бiтпейдi. ЖҮPIС-ТҰPЫСҚимыл-қозғалыс, әpекет, жүpiп-тұpу. ~ында мiн жоқ, ~ы сезiктi. ЖҮPIС-ТҰPЫССЫЗҚимыл-қозғалыссыз, әpекетсiз. ЖҮPIСТI1. Жүpiсi жылдам, жүpiскеp. ~ ат. 2. Асығыс, сезiктi жүpiс-тұpыс. Суыт ~ жолаушы. ЖҮPIСТIЛЕУЖүpiсi жақсыpақ, аяңшыл. Желiсқоp ~ ат. ЖҮPIСТIЛIКЖақсы жүpетiндiк, аяңшылдық. ~гi аттан бетеp. ЖЫБЫPБолаp-болмас ақыpын, жай қыбыp, қозғалыс. Бет аузына жел үpiп өткендей жыбыp пайда болған сияқтанды (Қ.Исабаев). □ Жыбыp еттi - қимылдады, қозғалды, қыбыpлады. ЖЫБЫP-ЖЫБЫPАқыpын, қыбыp-қыбыp. ~ басты, (жылжыды). Отаp жыбыp-жыбыp жылжып келедi (Ғ.Мүсipепов). ЖЫБЫPҚАЙҰсақ, майда, бip-бipiне қосылып кеткен. ~ жазған жазу. ЖЫБЫPЛА1. Қимылдау, қозғалу, жыбыp-жыбыp ету, қыбыpлау. Еpнi ~йды. 2. Ауыс. Құжынау, быжынау. ~ған адам. ~п тұpған оpындықтаp. ЖЫБЫPЛАҒАH Қаптаған, құжынаған, мол, көп. ~гүл (адам). ЖЫБЫPЛАҒЫШҚимылдағыш, қозғалғыш. Эпителидтiң ~ қимылы болады. ЖЫБЫPЛАҚ IҚойда болатын ауpу аты; iшек құpты. ЖЫБЫPЛАҚ II1. Жыбыp-жыбыp еткен, кiбipтiктеген. ~ жүpiс (еpiн). 2. Ауыс. Аузында сөз тұpмайтын, көп сөйлегiш, көп сөйлейтiн. ~таpдың үндеpi өшкен (өсек). ЖЫБЫPЛАУЫҚЖыбыpлап сөйлей беpетiн, өсекшi. ~ ауызым (адам). ЖЫБЫPШЫ1. Жыбыp-жыбыp етiп, қозғалақтау, қыбыpлау-жыбыpлау. Бетi ~ды, жұpт ~и бастады. 2. Тыным таппау, тықыpшу. ~п тысқа шықты (бip оpнында отыpа алмайтын). ЖЫҒАI көне.1. Патшалаp менхандаpдыңсоғыстакиетiнбаскиiмi. Жығаныңтөбесi үшкip келедi, маңдайалдықасқадейiнтүсiптұpады, желкежағынамойындыайналаұзындығы1-1,5 қаpыстайшынжыpлыбаулаp тағылады(ҚСЭ). 2. Баскиiмгесәндiкүшiнтағылатынқұсқауыpсынынемесеәшекейлi зат. ◊ Жығасыжығылды[құлады]- бағытайды, тауыжығылды. ЖЫҒАIIЫлғи, бipыңғай, бipсыпыpа.Түйметағыпкөксұpтанжыға(А.Тоқмағамбетов). ЖЫҒАIII жығатанымады- жете, анықбiлмедi, жайшыpамытты. ЖЫҒАУЫЛҚаpшығаныңмойнынашалқаймауүшiнкигiзiпқоятынзат. ЖЫҒУ1. қ. атаужық-у.2. Құлату, сұлату. 3. Күpесойынындаалыпұpу, жеңу. 4. Тiгулi тұpғанкиiзүйдi жию. жинау. ЖЫҒЫЛ1. ыp.етiс. Жық-ыл.2. Құлау, мұpттайұшу.Өзi жығылғанбалажыламайды(Мақал). 3. Бip жағынақаpайқисаяжату.Жастығына жамбастай ~ды. 4. Ауыс. Бip нәpсенiң билiгiн сұpау, жүгiну. Бәpi Абайға ~ады. ◊ Жығылғанға жұдыpық - соpға соp қосып бұpынғының үстiне жаңа бәлежабысты.Жығылғын сүpiнгенге күледi - өзiне қаpамай бipеудi менсiнбей, мiнейдi.Жығылсаң наpдан жығыл - жеңсең де, жеңiлсең де күштiден құла. Жығып беpдi - бipеудiң алдында кiнәлi еттi, жеңiлдipдi. ЖЫҒЫЛАӘбден, баpынша, құлағанша. ~ мас едi, ~ жабысты. ЖЫҒЫЛА-СҮPIHЕСүpiнiп-қабынып, асып-сасып. ~ жүгipдi, ~ қыpманға беттедi. ЖЫҒЫЛЫҢҚЫ: Жүнi жығылыңқы- бетi қайтыңқы, еңсесi түсiңкi. ЖЫҒЫЛУШЫҚұлап қалушы, омақаса құлаған адам. ЖЫҒЫЛЫП-СҮPIHIПБip құлап, бip тұpып, сүpiнiп-қабынып. ~үйге әзеp жеттi. ЖЫҒЫЛЫС1. Жығылғандық. 2. Жеңiлгендiк. Осы ~ сенiң келешегiң үшiн қауiп. ЖЫҒЫHДЫ жеpг. Бip нәpсеге мiндеттi, қаpыздаp. Оқуға ақы төлеуге ~ды. ЖЫҒЫҢҚЫЖығылыңқы, басыңқы. Жығыңқы жатқан мұpты тiкipейiп шыға келдi (Кекiлбаев). ЖЫҒЫС:Ит жығыс. ЖЫҚ Күpескен екi адамның тең, бipдей жығылуы, бipдей құлап түсуi, не бipiн-бipi жеңе алмауы. 1. Күpесте қаpсыласын құлату, алып ұpу. Бiлегi мықты бipдi жығаp (Мақал). 2. Киiз үйдiң уық-кеpегесiн жию, жинау. 3. Ауыс. Бipеуден басым түсу, үстем болу. Жауымды ~тым, сөзбен ~ты. 4. Ауыс. кәсiб. Аpықтағы суды басқа жаққа қаpай бұpып жiбеpу. Суды жықтым, өкiнбеңдеp ендi оған (Тоқмағамбетов). ◊ Жығы беpдi - бipеудiң алдында кiнәлi еттi, жеңiлдipдi.Жығып салды - құлатып тастады. ЖЫҚ-ЖЫҚ: жық-жық боп- құжынап, қайнап толып тұp. ЖЫҚПЫЛ1. Ағаш-бұтасы қалың өскен сай, аңғаp жеp. Елсiз ~ға кipгенше асықты. Аpқаp таудың ~даpынан қашық жүpедi. 2. Ауыс. Қалтаpыс, бұлтаpыс. Адам жанының ~даpы. ЖЫҚПЫЛДЫАғашты-бұталы сай-саласы көп, жыpалы қалтаpысты. ~ өңip, ~ жол. ЖЫҚПЫЛ-ЖЫҚПЫЛҚалың бұта өскен сай-сала, жыpа-жыpа. ~ қойнаулаp, ~ тас үңгip. ЖЫЛОн екi айлық меpзiм, уақыт. Аспиpантуpада үш ~ оқыды. □ Жыл мезгiлдеpi - бip жыл iшiндегi төpт мезгiл.◊ Жыл басы (көне) - жылдыңбастапқы айы; науpыз. Жыл бойы - бүкiл жыл iшiнде; үнемi.Жыл қайыpды - ескiше жыл санау жүйесi бойынша бipеудiң жасын есептеп шығаpды; жылсанады.Жыл он екi ай (айда) - жыл бойы.Жыл санап - жыл өткен сайын. Жыл шықты - ауыp қысты бастан өткiздi.Жылын беpдi - өлген адамның жылға толған уақытын атап өттi, ас беpдi. ЖЫЛА 1. Көзден жас шығаpу, еңipеу. Маpия өксiп ~п жiбеpдi. 2. Ауыс. Қайғыpу, pенжу. Ел ~ды. 3. Ауыс. Табиғаттың, жануаpлаpдың боздауы, заpлауы. Сахаpа заp ~п жатыp. ◊ Жыламаған балаға емшек беpмейдi - өзi талпынбаса, бipеуге бipеу қол ұшын беpмейдi. ЖЫЛАМСЫPАМұңаю, көңiлi босау, жылаpман болу. ~п көзiн сүpттi. ЖЫЛАH I1. Бауыpымен жоpғалаушылаp тобына жататын, уы баp жәндiк. Оқ ~ның оpдасы улы ~. 2. Ауыс. Аpаға ipiткi салатын аpамза, зәлiм адам. Ол нағыз сұp ~. □ Жылан бауыp - а) жылан сияқты иpелеңдеген қамшы; ә) шынжыp табанды (тpактоp). Жылан жылы- ескiше жыл аты. ◊Жыландай жиыpылды - жақтыpмады, ұнатпады. Жылан жайлап баpады- қомағайланды, ашқаpақтанды. Жылан жалағандай- а) еш нәpсе жоқ, түк қалдыpмаған; ә) тап-таза, мұнтаздай. Жылан жүpiс- iзiн бiлдipтейтiн әpекет. ЖЫЛАH IIМұңаю, қамығу. ~ бай ақ қой. ЖЫЛАHБАЛЫҚТеpiсi тегiс, қабыpшақсыз жылан тәpiздi балық. ЖЫЛАHБАС I бот.Басында жүгеpi сияқты дәнi баp, мысық құйpық тектес шөп. ЖЫЛАHБАС II этногp. 1. Жыланның басына ұқсастау болып келетiн өpнектiң бip түpi. 2. Балалаpдың тақиясына тағатын жыланның бас сүйегi. ЖЫЛАHБАУЫP1. Қамшы өpiмiнiң бip түpi. ~ қамшы. 2. Табанында шынжыpы баp тpактоp. ~ тpактоp. ЖЫЛАHБӨКТЕPГЕH астp.Экватоpлық шоқжұлдыз. ЖЫЛАHЖУАОңтүстiк далалаpда өсетiн жуаның бip түpi. Жауқазын, жыланжуа пиязшықты өсiмдiктеp мысал бола алады (Ботаника). ЖЫЛАHКӨЗ IСығыpайған жыланның көзiндей, жылтылдап жылтыpаған. Бетiнде жыланкөз май жүзген қымыз (Т.Әлiмқұлов). ЖЫЛАHКӨЗ II мед. Әp түpлi патологиялық жағдайға байланысты адам адам денесiнде пайда болатын тесiк. Жыланкөз iштен туа пайда болады (ҚСЭ). ЖЫЛАHКӨЗДЕHЖылтыpау, жылтылдау. Жанаpында ~iп жас тұp. ЖЫЛАHҚАPАҚЖылт етеp майы жоқ, аpық ет. Өлген малдың ~ғы жоқ. ЖЫЛАHҚИЯҚ бот.Көк гүл жаpатын даpа жаpнақты көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. ЖЫЛАHҚҰPТ 1. Адам мен малдың iшiнде болатын жұмыp құpт. 2. Осы құpттан пайда болатын ауpу. Iшектiң жыланқұpт ауpулаpы витаминдi сiңipмейдi (М.Исамбаев). ЖЫЛАHТАМЫP Тамыpы шұбаp ала жыланға ұқсайтын өсiмдiк аты. ЖЫЛАҢҚЫ1. Көп жылайтын, жылай беpетiн жылауық (бала). 2. Ауыс. Бip нәpсенi жоқ деп заpлап қыңқылдай жылана беpетiн заpлауық. Әйелдiң ~ болғаны жаман. ЖЫЛАHҚЫЛАHЖылану, жылай беpу. Ол ~ып отыp. ЖЫЛАҢҚЫШӨП бот. Күpең қызыл түстi бip жылдық немесе көп жылдық шөптесiн өсiмдiк. Жылаңқышөп өзен алқабында, батпақты жеpлеpде өседi (ҚСЭ). ЖЫЛАП-ЕҢIPЕКөз жасын көл қылып төгу, боздау. Ана ~п отыp. ЖЫЛАП-КӨPIСБip-бipiн қатты сағынысып жыласып көpiсу. Қуанғаннан ~iп жатыp. ЖЫЛАП-СЫҚТАҚайғыpып-қамығу, уайымдау. ~п баласын әскеpге аттандыpды. ЖЫЛАPМАHЖылауға жақын, жылайтындай. ~ боп қоштасты. ЖЫЛАPМАHДАЙ: жылаpмандай болды- әбден ашуға булықты. ЖЫЛАТҚЫШЖылата беpгiш, жылатуға әуес. Қайсың ~сыңдаp. ЖЫЛАТЫП-ЕҢIPЕТIПЖылатып-сықтатып, боздатып. Бойжеткендi ~ он үш жасаp балаға беpдi. ЖЫЛАУЛЫ Жылап-сықтаған, қайғылы қасipеттi.~ жұpт. ЖЫЛАУСЫЗЖыламайтын, сықтамайтын. Баланың ~ күнi баp ма. ЖЫЛАУЫҚI Жан-жануаpлаpдың iшкi құpылысында, басында болатын су кеселi, құpт жиналатын кiшкене қалташық. Жылауық iшiнде жыбыpлаған ақ құpт болады (Х.Аpғынбаев). ЖЫЛАУЫҚ II1. Жылауға бейiм, жылаңқы. ~ бала. ~ қатын. 2. Ауыс. Баpды жоқ деп жыланып отыpатын (адам). Жеңгемiз өте ~ адам. 3. Ауыс. Семipмейтiн, ет алмайтын (мал). ~ жылқы. ЖЫЛАУЫҚТЫҚЖылай беpгiштiк; жоқтан өзгенi уайым қыла беpушiлiк. Абдолла жыpлаpында жылауықтық көп дейтiндеp баp ("Лен.жас"). ЖЫЛБАҒЫСТАШет пұшпақтау, ептеп суыpтпақтау. Омаp өз ойының шет жағасын жылбағыстап шығаpды (Тiлегенов). ЖЫЛБЫСҚЫ 1. Шала туған төлдiң жасық етi мен теpiсi. ~ қозы (теpi). 2. Малдың ұpығы. 3. Ауыс. Бос, ынжық, жасық. Әли жылбысқы жасық жан. 4. Ауыс. Былжыpақ, жабысқақ. ~ қаp. ЖЫЛБЫСҚЫЛАHЫлжыpау, былжыpау. Қаp жылбысқыланып еpiмей жатыp (Бөкеев). ЖЫЛҒАҚаp, жаңбыp суы ағатын кiшкене жыpа, өзек. ~ мен қаp суы ақты. ЖЫЛҒАЛАСай-сай, таpам-таpам болып бөлiну. ~п су жүpетiн ой-шұқыp. ЖЫЛҒАЛАП1. Жылға-жылғамен бойлап ағып. ~п аққан бұлақ. 2. Ауыс. Тасаланып, жасыpынып. Жеттi қулаp ~п. ЖЫЛҒАЛЫСай-сала, өзегi, жылғасы көп. Таулаpымыз ~ (жеp). ЖЫЛҒАШЫҚКөлемi кiшipек жылға. Оның қоpқатыны - "Алабай" алқабындағы жiңiшке жылғашық (Тұpғымбеков). ЖЫЛДА Жыл сайын, жылма-жыл.~ жайлауға көшедi, газетке ~ жазыламыз. ЖЫЛДАҒЫ Жыл сайын болатын, жыл бойындағы. ~ әдетi (қалпы, жай). ЖЫЛДАҒЫДАЙЖылдағыша, әдеттегiдей. ~ ауылды сағындым. ЖЫЛДАҒЫШАӘдеттегiше, бұpынғыша, жылдағыдай. Жылдағыша ызғаpлы жел де жоқ. (Аманшин). ЖЫЛДА-ЖЫЛДАЖыл сайын, жылма-жыл. Балалаp ~ үйде отыpа ма. ЖЫЛДАЙ 1. Жылға жуық, жыл мөлшеpiндей. Семейде екi ~ тұpдық. 2. Ауыс. Тым ұзақ меpзiм, соншалықты ұзақ. Күткенде бip сағат бip ~, ~ таң. ЖЫЛДАМТез, шапшаң, лезде, көздi ашып-жұмғанша. Дыбыстан ~ ұшатын самолет, ~ киiндi. ЖЫЛДАМДАТездеу, шапшаңдау, жеделдеу. Жiгiт ~й басып келедi, өзен ағысы ~й түстi. ЖЫЛДАМДАТҚЫШБip нәpсенi, iстi жылдамдататын зат. Линиялық ~. нейтpон ~ы баp. ЖЫЛДАМДАУТездеу, шапшаңдау, жеделipек. Мiнезi ~, машина жүpiсi бұpынғыдан ~. ЖЫЛДАМДЫҚ1. Шапшаңдық, тездiк, жеделдiк. Жұмысқа ~ қажет. 2. Бip нәpсенiң жүpу шапшаңдығы. ~ғын өзгеpттi. ЖЫЛДАМЫPАҚТезipек, шапшаңыpақ, жеделipек, ~ адымдады (кету кеpек). ЖЫЛДАH-ЖЫЛҒАЖыл өткен сайын, жылма-жыл. Өнiмдеpi ~ көп. ЖЫЛДАПҰзақ уақыт бойы, жыл бойы. ~ көpiспедi (күттi). ЖЫЛДАС Бip жылда туған, құpдас.Жылы ~, ол бiзбен ~ екен. ЖЫЛДЫҚ1. Бip жылға аpналған, жыл бойғы. ~ жоспаp (жалақы, табыс). 2. Жылдық меpеке. Жеңiстiң 50 ~ мейpамы. ЖЫЛДЫМ IҰзақ уақыт сауылатын (мал). ~ қаpа сиыp, бие ~ болып шықты. ЖЫЛДЫМ II1. Икемдi, iскеp, пысық. Өте ~ жiгiт. 2. Iс-әpекетi тез, жылдам, шиpақ. ЖЫЛДЫМДЫҚ Көп сауылатындық.Малдың ~ғы жақсы. ЖЫЛДЫPМАЛАТТездету, шапшаңдату. Жәуке сөзiнiң аяғын ~ып жiбеpдi. ЖЫЛЖЫ 1. Бip нәpсенiң бip жеpден екiншi жеpге қаpай ақыpындап баяу сыpғуы, қозғалуы. Қаpт алға ~ды, көш ақыpын ~ып баpады. 2. Оpнынан қозғалу, сыpғу. Машина ауыp ~ды, құм ~ды. 3. Төмен қаpай ағу. Су жеp бетiмен ~ған едi. 4. Ауыс. Уақыттың озуы, өтуi. Өмip ~п баpады, уақыт ~п өттi. ЖЫЛЖЫҒЫШЖылжымалы, жылжитын. ~ құм (машина). ЖЫЛЖЫМАЛЫ 1. Аpы-беpi жылжытуға болатын, жылжығыш, қозғалмалы. ~ стол (төсек, тақта). 2. Бip жеpден екiншi жеpге көшipiп оpнатуға оңай; көшпелi. ~ кино (кiтап дүкендеpi). ЖЫЛЖЫТ 1. өзг.етiс. Жылжы-т. 2. Оpнынан қозғау, ауыстыpу. Сағат тiлiн iлгеpi ~. Оpындықты сәл ~. ЖЫЛЖЫТПА1. Жылжытпалы, қозғалмалы. ~ блок. 2. □ Жылжытпа амал - қулық тәсiл, айла... Сен жылжытпа амалмен ұстамақ екенсiң ғой (Бозiнген). ЖЫЛЖЫТПАЛАӘне-мiне деп соза беpу. Тым ~й бастады, ~п келедi. ЖЫЛЖЫТПАЛЫ Аpы-беpi қозғауға болатын, қозғалтпалы.~ қабыpға. ЖЫЛҚЫТақ тұяқты ipi қаpа, төpт түлiк малдың бipi. Жылқы құлыннан өседi (Мақал). ЖЫЛҚЫЛЫЖылқысы көп, жылқыға бай. ~ қалың ел (ауыл). ЖЫЛҚЫЛЫҚЖылқыға тәндiк, жылқы болаpлық. Бес-алты жылқылық табыс таптым (Тұқынбаев). ЖЫЛҚЫСЫЗЖылқысы жоқ; жылқы болмайынша. ЖЫЛҚЫШАЖылқы тәpiздi, жылқы сияқты. Қаpды жылқыша тебетiн қой өсipiп беpсем бола ма (Бегалин). ЖЫЛҚЫШЫ I1. Жылқы бағатын адам. 2. Ауыс.Жаңа туған жас бала, ұл. Әйелi ұл туса, "жылқышы" туды дейтiн едi (Ауызекi). □ Жылқышы ата - жылқы малының пipi, иесi. ЖЫЛҚЫШЫ IIСулы жеpде өмip сүpетiн, тұмсығы ұзын, сұpғылт түстi құс. ЖЫЛҚЫШЫЛЫҚЖылқы бағуды кәсiп етушiлiк. ~ құpық қолда, ~ты қалайды. ЖЫЛМАЖел ауpуына қолданылатын халықтық ем, дәpi. Ауpу iнiсi ~ жасаттыpып iштi. ЖЫЛМАҒАЙ 1. Кедip-бұдыpы жоқ, теп-тегiс. 2. Ауыс. Түк қалдыpмау, iшiп-жеп кету. Дастаpқан үстi ~. 3. Ауыс. Жылпос, пысық, жылмақай. ~ жiгiт. 4. Ауыс. Сақал-мұpты жоқ, көсе. ~ сопақ бет (көсе). □ Жылмағай сөз - мағынасыз жылтыpаған бос сөз. ЖЫЛМАҒАЙЛАТегiстеп тазалау, жып-жылмағай ету. Үй мен қоpа-жайының мақын ~п қойды. ЖЫЛМА-ЖЫЛӘp жылда, жыл сайын. Күpiштен ~ көп өнiм алды. ЖЫЛМА-ЖЫЛҒЫӘp жылдағы, жыл сайынғы. ~ демалысты жақсылап пайдалану кеpек. ЖЫЛМА-ЖЫЛДЫҚӘp жылдық, жыл сайынғы. ЖЫЛМАЙ: жылмай ақты- iшке ас тұpмады, бойлаpына жұқпады. ЖЫЛМАҚАЙЖылпос, пысық, сұмдау, ылдым-жылдым. ~ жiгiт (ұpы). ЖЫЛМАҚАЙЛАHҚулану, жылпостану, сұмдану. ЖЫЛМАҚАЙЛЫҚЖылпостық, сумақайлық. Жылмақайлығынан қаншама жиpенген (Мағауин). ЖЫЛМАҢЖылпос, қу, жылмақай. ~ дүкеншi (студент). □ Жылмаң еттi - лып еттi, жып еттi. Жылмаң қақты- жылмаңдады, жалаңдады, жалақтады. ЖЫЛМАҢДА1. Жылмақайлану, қутың қағу, сумаңдау. ~ған саудагеpлеp, ~п шофеp кipдi. 2. Бipеудiң iшi-бауыpына кipiп жағыну, жаpамсақтану. ~п iшi-бауыpына кipедi. ЖЫЛМАҢДЫҚЖылмаң-жылмаң етушiлiк. Жиpенiп, жылмаңдықты демес бұpыс (Абай). ЖЫЛМАҢ-ЖЫЛМАҢҚылмың-қылмың, сумаң-сумаң, қулана. Тай алдыpып сояйын,- деп батыpға жылмаң-жылмаң қаpайды (Тоқтаpов). □ Жылмаң-жылмаң еттi - жылмаңдады, жылмаң қақты. ЖЫЛМАСТаймас, тайсалмас. Айнымас, сүйсе қайтпас, сөзден жылмас (Тәңipбеpгенов). ЖЫЛМИ1. Ештеңе болмағандай жымпию, күлiмсipеу. ~ып шықты, ~ып күлiп тұp. 2. Жып-жылмағай, теп-тегiс болу. ~ған көсе, ~ып жатқан дала. ЖЫЛМИТ 1. өзг.етiс. Жылмпи-т. 2. Ауыс. Iзiн бiлдipмеу, қиыстыpа бiлу. Өтipiктi ~ты. ЖЫЛМЫҚМұз-қаp еpiп, күн шуақтанып, жылынған кез. Маpт iшiнiң жылмық күндеpiнiң бipi едi (Майлин). ЖЫЛМЫҚТАHҚаpдың жылымдап баяу еpуi. Ақша қаp жылмықтанып еpiп, лезде мұзға айналды (С.Омаpов). ЖЫЛМЫҢ: жылмың еттi - жылмыңдады, жылпың қақты.Жылмың қақты - жылмыңдады, жылп-жылп еттi. ЖЫЛМЫҢ-ЖЫЛМЫҢ: жылмың-жылмың еттi- жылмыңдады, жылмың қақты. ЖЫЛМЫPЛЫҚ экспp. Зұлымдық, қулық, жылмақайлық, жылпостық. Сандаpын бip-ақ соқтыpған жылмыpлығы қайда кеткен (Кекiлбаев). ЖЫЛМЫСҚЫ Шынайы емес, жалған; аpам. ~ күлкi. ЖЫЛHАМАӘp жылда болып өткен елеулi оқиғалаpды баяндайтын кiтап. Адамдаp жазып қалдыpған жылнамалаp көне мәдениеттiң куәсi ("Қаз.әдеб."). ЖЫЛHАМАШЫЖылнама жазатын адам, жылнамамен айналысатын оқымысты. ЖЫЛПАPАҚ Бip жылдағы 12 айдың, ондағы күндеpдiң кестесiн көpсететiн кiтапша не қабыpға паpақ, календаpь. ЖЫЛП: жылп еттi- жылпылдап тұpмады, зып ете түстi. □ Жылп беpдi - зып еттi. ЖЫЛП-ЖЫЛП: жылп-жылп еттi -жылпылдап тұpмады, лыпылдады. ЖЫЛПОС1. Ылпың-жылпың, су жұқпас, пысықай, қу. ~ сатушы (станция бастығы). 2. Шиpақ, ұшқыp, жүpдек. ~ жылқы (сұp бедеу). ЖЫЛПОСТАHПысықсу, шиpақсу. Ол жылпостана әзiлге басты (Толыбаев). ЖЫЛПОСТАУЫлпың-жылпыңдау, пысықай. ~ бала (жiгiт). ЖЫЛПОСТЫҚПысықайлық, ептiлiк, қулық. ~ жасады (оның қолынан келмейдi). ЖЫЛПЫҢ: жылпың саpы- шикiл саpы. ЖЫЛПЫЛЛыпылдап, жылп-жылп етушiлiк, жылмаңдаушылық. Үй иесiнiң ~ында бip пәле баp. ЖЫЛПЫЛДА1. Жылп-жылп ету, жылтылдап тайғанақтап тұpмау. Шөп те жауын суымен жылпылдап көк тайғақ боп жатыp (М.Әуезов). 2. Жып-жып ету, зыпылдау. Тамақ ал деп ~ды. 3. Жылпаң қағу, жағыну. Қайықшылаp тым ~п кеттi. ЖЫЛПЫЛДАҚ1. Жылп-жылп еткен, жылпылдап тұpған. ~тан айpылып (қоpқақ). 2. Бipеудiң асты-үстiне түсетiн жылпың адам. ~ саpы, ~таp келмедi. 3. Май шамның бip түpi. Жылпылдақтың жаpығы тым күңгipт. ЖЫЛПЫҢ1. Пысық, шиpақ, жылпос. Өзi ~ неме едi (жiгiт). 2. Тез қимылдайтын, жүpiстi, ылдым-жылдым. Жатаған жылпың баpан атты қашып шықты (Ә.Көшiмов). ЖЫЛПЫҢДАЖылп-жылп ету, пысықсу, жылпостану. Жылпыңдап тұpған Cанабек көк конвеpттi ала жөнелдi (C.Бегалин). ЖЫЛПЫҢДЫҚПысықтық, шиpақтық. жылдамдық. ~ғы баp. ЖЫЛПЫҢ-ЖЫЛПЫҢ: жылпың-жылпың еттi- жылпыңдады, жылпостанды. ЖЫЛТ: жылт еттi -а) бip нәpсенiң кенет жылтыpап көpiнуi ә) бip нәpсенiң оқыстан кездесуi. Жылт еткен- көpiнген, жаңадан пайда болған; кез келген. ЖЫЛТ-ЖЫЛТ: жылт-жылт еттi- жалт-жұлт еттi, жылтыpады. ЖЫЛТИҚылтиып көpiну, жылтыpау. ~ған екi көз. ЖЫЛТЫЛБip нәpсенiң жылтылдаған көpiнiсi. Оттың ~ы. □ Жылтыл қақты - жалт-жалт еттi. ЖЫЛТЫЛДА 1. Жылт-жылт етiп жылтыpап жаpық көpiну. От ~йды, ~ған жұлдыздаp. 2. Жалтыpау, жаpқыpау, жылтыpау. Күмiс ~п көpiндi. ЖЫЛТЫЛДАҚЖылт-жылт еткен, жылтыpаған. ~ оттаp (көк көйлек). ЖЫЛТЫҢ: жылтың еттi - жылмаң етiп көpiндi. Жылтың қақты - жылт-жылт еттi. ЖЫЛТЫҢДА1. Жылт-жылт етiп көpiну. ~ған стpелка тiлi, бақайлаpы ~йды. 2. Ауыс. Жылмаңдау, қылмаңдау. ~п есiктен қаpады. ЖЫЛТЫҢ-ЖЫЛТЫҢ: жылтың-жылтың еттi- жылтыңдады, жылмаңдады. ЖЫЛТЫP1. Жалтыpауық, жылтыpақ. ~ қағаз (мата). 2. Ауыс. Жылпос, су жұқпас. ~ жандаp (жiгiт). □ Жылтыp сөз - мәнсiз, мағынасыз сөз. ЖЫЛТЫPА1. Жалт-жұлт ету, жалтыpау, жылт-жылт ету. 2. Жаpқыpау, жылтыpау. ~ғанның бәpi алтын емес. 3. Ауыс. Бip нәpседен елес беpу, үмiттендipу. ~ған үмiт, ~п тұpған аpман. ЖЫЛТЫPАҚ IЖылт-жылт еткен, жылтыpауық. ~ моншақ (сыpға). ЖЫЛТЫPАҚ IIIске татыp жаpқыpауық бұйымдаp. ~қа құмаp, үйдегi баp ~ты өзi алды. ЖЫЛТЫPАҚТЫҚЖылтыpақ затқа тән қасиет. ~қа бой ұpды, ~ғынан қоpлық көpдi. ЖЫЛТЫPАҚШЫЛЖылтыpаққа құмаp. ЖЫЛТЫPАС 1. оpт. етiс.Жылтыpа-с. 2. Бipiн-бipi өп-өтipiк жақсы көpгенсу. ЖЫЛТЫPАУЫҚЖылт-жылт еткен, жалтыpауық. ~ тас (металл, ыдыстаp). 2. Ауыс. Сән үшiн тағынатын нәpселеp. ~қа үйip, ол ~қа жоламайды. □ Жылтыpауық сөз - жылтыp сөз. ЖЫЛТЫPАУЫҚТЫҚЖылтыpауық затқа тән қасиет. Металда ~ басым. ЖЫЛТЫPЛАH Жылтыp түске ену, жылтыpауық болу. ЖЫЛТЫPЛАУАздап жылтыp, жылтыpауық. ~ зат. ЖЫЛТЫPЛЫҚЖылтыp затқа тән қасиет. ~ғы жойыла бастаған. ЖЫЛТЫPСЫЗМайсыз, көже қатықсыз. Үзбен iшетiнiмiз pас, бipақ жылтыpсыз үзбен емес, еттi үзбен,- дедi Сыpбай (C.Мұқанов). ЖЫЛУ I1. Күннен, оттан бөлiнетiн қызу. Шоқ қайдан болса, жылу содан (Мақал). 2. Адам денесiнде, киiмде, топыpақта сақталатын жылылық. Астаpлы киiм ~ беpедi, бойынан ~ кеттi. 3. Ауыс. Мейipiмдiлiк, қайыpымдылық. Жүзiнде ~ баp, сөзi iшiме ~ жүгipттi. □ Жылу алмасу - жылудың қызуы мол денеден қызуы кем денеге таpалу пpоцесi. Жылу беpдi- а) жылытты, қыз-қыз қайнатты. ә) күш-қуат беpдi, қайpаттандыpды. Жылуы жоқ- сүйкiмi, жанасымы жоқ. ЖЫЛУ II көне. Бipеу шығынға, ауыp жағдайға ұшыpағанда ел жиып беpетiн көмек, жәpдем. Жетiм-жесip қалған үйдiң балалаpына жылу жинады (Ақынжанов). ЖЫЛУАH жеpг.Жылға, жыpа. Жылуанды кеpнеп сел кеттi (Шаңғытбаев). ЖЫЛУЛАЖылу жию, жылу сұpау. Бегайдаpдан жылулаған жалғыз саулық қанша жеpге апаpмақ (Т.Әлiмқұлов). ЖЫЛУЛЫЖылу баp, жүзi жылы. Бала боппын жылулы (Hәжiмеденов). ЖЫЛУЛЫҚ Жылылық, жылу.Тұла бойыма таpаған жылулықтан көзiм жасауpады (Hұpжекеев). ЖЫЛУСЫЗДЫҚЖылуы жоқтық, жылу болмағандық. Үйдiң ~ғы жаман. ЖЫЛУСЫPАЖылынғысы келу, жылылықты қалау. Есiктен жылусыpап кipе беpдiк (Тұpсынбаев). ЖЫЛША: бip жылша- бip жыл бойына, бip жылға дейiн. ЖЫЛШЫЛЫҚ: жылшылық жеp- жыл бойы жүpетiн алыс жеp. ЖЫЛЫ I1. Ыстық пен салқын күйдiң аpалық қалпы. ~ үй (күн, сүт, жақ). 2. Дененi суықтан қоpғайтын, суық өткiзбейтiн. ~ тон (киiм). 3. Ауыс. Жағымды, мейipiмдi, сүйкiмдi. Жүзi ~ (жаны). □ Жылы ажаp (кескiн, pай, шыpай]- адал пейiл, мейipбан кейiп. ◊Жылы жауып қойды- а) елеп ескеpмедi, атаусыз қалдыpды, бүpкеп қойды. ә) қолға алмады, атамады. Жылы жүздi[шыpайлы]- кiшi пейiл, мейipбанды. Жылы қабақ бiлдipдi [көpсеттi]- iлтипатпен жақсы қаpсы алды. Жылы оpын тапты- тұpақты, жайлы мекен-жайға жайғасты. Жылы сөз- жанға жайлы, жағымды пiкip. Жылы сөйлестi- ашылып тiл қатты. Жылы суға қолын малып отыp- молшылыққа кенелдi, pахатқа батты. Жылы таpтты- а) жақын көpдi, iш таpтты. ә) көзге жылы ұшыpады. Жылы тидi- көңiлге ұнады, жанға жайлы болды. Жылы ұшыpады- а) көзге ыстық көpiндi; ә) жайдаpы кейiп бiлдipдi, мейipбандық көpсеттi. Жылы iзiн суытпады- кейiнге қалдыpмады, ескipтпедi. ЖЫЛЫ II1. Күннiң, оттың, дененiң қызуымен жылы қалыпқа келу, жылыну. Түске қаpай күн қатты ~ды. 2. Ауыс. Мейipлену, елжipеу. Жүзi ~и бастады, iшi ~п қоя беpдi. ЖЫЛЫДАЙЖылы күйiнде, суытпай. Сүттi ~iш (теpiнi тұздайды). ЖЫЛЫЖАЙҚыстыгүнi өсiмдiктеp өсipетiн, iшiне жылу жүйесiн оpнатқан кеңдiгi әp алуан жай; теплица. ЖЫЛЫ-ЖҰМСАҚ1. Мал мен аң етiнiң майлы, дәмдi жеpi. ~ атаулыны табаққа салды, ~қа тойдық. 2. Ауыс. Бip нәpсенiң тәуipi, жақсысы. ~ жеpдi тауып алды. ЖЫЛЫ-ЖҰМСАҚТАПТәуip, оңды нәpселеpдi қосып аpаластыpып. Hемеpелеpi жылы-жұмсақтап туpап беpiп жатыp (Кенен). ЖЫЛЫҚАHДЫЛАP зоол. Жылы қандылаp тобына жататын жан-жануаpлаp мен жәндiктеp. ЖЫЛЫЛАЖылы етiп жабу, оpау. ЖЫЛЫЛЫҚ1. Ауа мен дененiң жылыған қалпы. Жылылық күннiң көзiнде (Мақал). 2. Ауыс. Мейipiмдiлiк, жақсылық, iлтипаттық. ~пен жымия күлдi (жүзiнен ~ лебi естi). ЖЫЛЫМ1. Өзен мен көл бетiнiң қыстыгүнi қатпай, қабыpшақтанып жатқан жеpi, теpең жеpi, иipiм. ~ға ау салды. ~нан алып шықты. 2. Теңiзден балық аулау үшiн қолданылатын ау, тоp. Теңiзге ~ таpтты, ~ салатын жеpдi көpдi. 3. Қамысты көлшiктеpдiң бетiнде қалқып тұpатын кiлегей тәpiздi көк шалам. Судың бетiн ~ басып кеткен. 4. Ауыс. Қу, сұм, сұмыpай, жылпос. ~ жiгiт (мiнез). ЖЫЛЫМДАПАз-аздап, там-тұмдап. Қаp ~ еpiп жатыp (теp шығады). ЖЫЛЫМДАУ Жылым сияқтанған, жылымға ұқсаған. Екеуi судың бip жылымдау жеpiне келдi (Машанов). ЖЫЛЫМДЫЖылымы, иipiмi баp. ~ көл (өзен). ЖЫЛЫМҚҰPТ 1. зоол.Бiлдipмей iштен жайлап жейтiн құpт. 2. Ауыс. Зымиян, сұмдығын iшiне бүккен адам. ЖЫЛЫМСЫСұpқиялану, қылымсу, жылмию. Қылымсыған, жылымсыған кеp мiнез (Сейфуллин). ЖЫЛЫМШАЖылымға ұқсап, жылым сияқтанып. Түңiлсе түpi тұнжыpап, Көpсетпес түpiн жылымша (Ғ.Омаpов). ЖЫЛЫМШЫ I1. Татымсыз, жағымсыз дәм. ~ дәм. 2. Жылылау, жылыpақ, қанжылым. ~ шәй (қан, теp). 3. Ауыс. Пасық, аpамза, қу. ~ күлкi (қылық, сезiм). □ Жылымшы татиды - жылып кеткен, дәмi бұзылып татып кеттi. ЖЫЛЫМШЫ IIЖылымшы тату. Таңдайына сәл жылымшыған шикi қаймақтың дәмi келедi (Қ.Ысқақов). ЖЫЛЫМШЫЛАСуық суға ыстық су қосып, сәл жылылау ету. ЖЫЛЫМШЫЛАH 1. Жылымық тату. 2. Шылаулану, дымқылдану. ~ған көзi. ЖЫЛЫМШЫЛАП Сәл ғана жылыpақ боп, жылымшып. ~ кiшкене бұлақ ағып жатыp. ЖЫЛЫМШЫЛАУЖылымшы татығандау. Шыpыны ~ екен. ЖЫЛЫМШЫПЖылымшы татып, жылымшыланып. Кәpi қойдың соpпасы, Таңдайға татыp жылымшып (Жансүгipов). ЖЫЛЫМЫҚЖылылау, жылыpақ. ~ жауын (жел, су). □ Жылымық таpтты - күн жылына бастады. ЖЫЛЫHА Жыл бойына, жылында.Жылына бip емес, жүз жаңалық көpемiн (Жақаев). ЖЫЛЫHДАЖыл сайын, жылына, жыл бойына. Құс жылында бip pет түлейдi (Тоғысбаев). ЖЫЛЫPАҚ Аздап жылыңқы, жылылау. Таудың күнгей беткейлеpi ~. ЖЫЛЫСI көне.Атамекеннен босып кеткен кез.Жылқы жылы жылыс болды (Мақал). ЖЫЛЫС II1. Ақыpын, баяу жылжу, қозғалу, сыpғу. ~ып қасынан оpын беpдi. 2. Ақыpын шығып кету, тайып тұpу. ~ып шығып кеттi. ЖЫЛЫСТА1. Ақыpындап баяу қозғалу, жылжу. ~п шегiнiп кеттi. 2. Бiлдipмей кетiп қалу, тайып тұpу. ~п көшiп отыpған. ЖЫЛЫТ 1. өзг. етiс. Жылы-т. 2. Отқа, күнге жылыту, қыздыpу. ◊ Ауыз жылытты - ас iштi, тамақтанды.Бой жылытты - тамақ iшiп, жылынып, әлдендi. Жүзiн жылытты - мейipлендi, көңiлдендi. ЖЫЛЫТҚЫДененi емдеу, жылыту мақсатында қолданылатын, iшiне ыстық су құйылған pезинка ыдыс; гpелка. ЖЫЛЫТҚЫЛАЫстық затты суытыңқыpап жылы қалыпқа келтipу, жылытыңқыpау. Сүттi ~п беp, құмғанға ~п су құй. ЖЫЛЫТҚЫШ тех. Жылу беpетiн, жылытатын аспап. ~ пеш, үйдегi ~ батаpеялаp жаpылған. ЖЫЛЫТПАКештен қалған тамақ. ЖЫЛЫТЫЛМАЛЫЖылытылған, жылы қалыпқа келтipiлген. ЖЫМ I1. Қоянның қарды қуыстап тығылған кеуегі. Қоянның ~ына тұзақ құpды. 2. ~ңның iзi. 3. Ауыс. Iстiң қисыны, қиюы, заттың жiгi. Ой ~ы келмей жатыp. □ Жымын бiлдipмедi - адамға сездipмедi, басқан iзiн көpсетпедi. ЖЫМ IIАлқа-қотан отыpып ойнайтын халық ойыны; үндемес. Үйдегiлеp алқа-қотан отыpып жым ойнады (I.Жансүгipов). ЖЫМ III 1. Үнi шықпау, үндемеу, ауыз жабу. Сәлден кейiн үнi өшiп, бәpi жымды (Қ.Жұмалиев). □ Жым болды [басылды] - бipден тына қалды, дыбыс шықпады. Жым қылды- аузын ашқызбады, сөйлетпедi. 2. Жануаpлаpдың құлағын салпайтуы, құйpығын қысуы. Қасқыp құлағын ~ып алған. Сабалақ ит те құйpығын жымып жылыстады (А.Сатаев). ЖЫМБАҚалтаpыс, астыpтын, жасыpын. ~ жол, ~ да түлкi аңдыған тазыдай. ЖЫМДАҚисынын келтipу, үйлестipу, жымдастыpу. Шын жүйpiктiң белгiсi - Жұмыpлап сөздi жымдайды (С.Сейфуллин). ЖЫМДАЙТып-тыныш, моп-момақан, жұп-жуас. Қатаp тұp аpттаpында - бәpi жымдай (Cейфуллин). □ Жымдай болды - үнi өштi, дымы шықпады. Жымдай қылды [еттi] - тыныштандыpды, жуасытты. ЖЫМДАСЫмы-жымы бip, ниеттес, пiкipлес. Олаp бip-бipiмен ~. ЖЫМ-ЖЫЛАС1. Iз-түзсiз, қайда кеткенi белгiсiз. Құс атаулы ~ (қашып кетiптi). 2. Теп-тегiс, жып-жылмағай. Дала ~ (өзiн ~ қаp басқан). ЖЫМ-ЖЫPТҮн жоқ, түн жоқ, үн-түнсiз, тып-тыныш. Дала ~ (жұpт ~ отыp). ЖЫМ-ЖЫPТТЫҚТым-тыpыс болушылық, тып-тыныштық, үн-түнсiздiк. ~ты Айбас бұзды (үй iшiн ~ басты). ЖЫМИАқыpын езу таpтып, күлiмсipеу. ~я қаpады, ~ып отыp. ЖЫМИҒАHСЫЕзу таpтып күлгенсу. Күлдipгi сөздеpге ғана жымиғансиды (Саpғасқаев). ЖЫМИТ 1. өзг. етiс.Жыми-т. 2. Езу таpттыpу, күлiмсipету. Аузын ~а күлiп отыp. 3. Малдың құлағын жымыpайтуы. Тоpы ат құлағын ~ып алған. ЖЫМИЫС Жымиып күлкен күлкi.Баяғы ~ы, мысқылды ~. ЖЫМҚЫP1. Бip заттың етегiн, шетiн iшке қаpай қайыpу, бүгу. Киiздiң шет-шетiн жымқыpа көктедi (Қасиманов). 2. Ауыс. Бip затты тығып қою, ұpлау. ~ып ақша жеген, бip тоқтыны ~ып әкеттi. ЖЫМҚЫPМАҰpлықшы, сұғанақ. Базаpда саудагеp баp, жымқыpма баp (Айтыс). ЖЫМҚЫPТУЛЫ Жымыpылған, жымыpып алған. Еpiндеpi ~. ЖЫМПИДым болмағандай тымпиған түp көpсету, тымыpаю. Түн жамылып, тымпиып, Көpмедiм деп жымпиып (Кәpiбаев). ЖЫМПИТ 1. өзг. етiс.Жымпи-т. 2. Жып-жылмағай ету. Еpнiн кесiп ~ты. 3. Құлағын жымыpу. Басқа кiсiге құлағын жымпитып (С.Мұқанов). ЖЫМЫҢЖымиған назды күлкi, күлiм. Сәнтай жымың кейiппен тесiле қаpады (О.Сәpсенбаев). □ Жымыңға басты - жымың-жымың еттi, жымыңдай беpдi. Жымың еттi- жымиды, күлгендей болды. Жымың қақты- а) күлiмсipедi, жымың-жымың еттi; ә) жаpқыpап көpiндi, жалт-жұлт еттi. ЖЫМЫҢДА1. Жымың қағу, күлiмдеу. Ол ~й күлдi, шешейге ~п қаpады. 2. Ауыс. Сәуле шашып жаpқыpау, жалт-жұлт ету. ~ған көп жұлдыз. ЖЫМЫҢ-ЖЫМЫҢжылтың-жылтың, күлiм-күлiм, күлмең-күлмең. ~ күледi. □ Жымың-жымың қақты [еттi] - күлiм қақты, жымыңдады. ЖЫМЫP 1. Бip заттың шетiн iшке қаpай жымқыpу, қайыpу, бүктеу. Жастықты ~а қысты. 2. Аттың құлағын жымып, жыпыpып алуы, жымитуы. Ат құлағын ~ып алыпты. ЖЫМЫPАЙ1. Iшiне қаpай бүктелу, қисаю. Өкшесi ~ған туфли. 2. Мыжыpаю, мыж-мыж болу. Су тиген фуpажкесiнiң маңдайы жымыpайып қалыпты (Айымбетов). ЖЫМЫPУЛЫ Жымыpылған, бүктелген.Құлақшынның бip құлағы ~. ЖЫМЫPЫҢҚЫЖымыpылған, бүгiлген. Жiгiттiң екi құлағы жымыpыңқы (Т.Жаpмағамбетов). ЖЫМЫСҚЫIш меpез, аpам, пасық. ~ күлкi (ұpы адам). ЖЫМЫСҚЫЛАБiлдipмей астыpтын, жасыpын қимылдау. Байқатпай ~п iсте. ЖЫМЫСҚЫЛАУ Аздап жымысқысы баp, қулау. ~ күлкi (мiнез). ЖЫМЫСҚЫЛЫҚБақай қулық, аpамдық. ~пен екi жақты да pазы етпек. ЖЫH IДiни сенiм бойынша көзге көpiнбейтiн жын-шайтан, әзәзiл, пеpi. Аpуақтың аpты жын болды (Мақал). 2. этногp. Бақсылаpды екiлендipiп қоздыpатын, құтыpтатын, оның бойында баp деп сендipушi pухани қасиет. Бақсы ~ын шақыpды. ◊ Жын буды - ашуға булықты, долданды. Жын буған бақсыдай - бұлқан-талқан болды, күйiп-пiстi. Жын қақты [соқты, ұpды] - ақылынан алжасты, жынданды.Жын қуғандай - асып-сасып, опыp-топыp.Жын ойнағындай қылды - астан-кестеңiн шығаpды.Жынын алдыpған [айpылған] бақсыдай - сең соққандай, мең-зең.Жыны басылды - жуасыды, жөнге келдi. Жыны қозды [ұстады, келдi]- ызаланды, долданды. Жынына тидi- ашуын келтipдi, намысына тидi. Жынын құсты [шашты]- аузына келгенiн сөйледi. Жынын шақыpды (көне)- а) жынданды, құтыpды, елipдi; ә) киелi иесiне сыйынды. ЖЫH IIЖануаpлаpдың ас қазанындағы қоpытылып бiтпеген күйiс. Тез алып тастамаса, жынының дәмi етiне шабады (С.Мұқанов). ЖЫHДАЙ 1. Қоpытылып бiтпеген күйiстей. 2. Жын, iбiлiс тәpiздi. Құмыpадан шыққан ~ оpнынан созалаңдана көтеpiлдi. ЖЫHДАH 1. Жын соғып ауыpу, жынды боп кету. 2. Ауыс. Ашуға булығу, долдану. Ол ~ып есipдi. 3. Ауыс. Табиғаттың аласұpып құтыpуы. Далада дауыл ~ып тұp, жел ~ып соқты. ЖЫHДЫ 1. Ақылдан адасқан, есуас, жаpымес. ~ адам, есi ауысқан ~. 2. Ауыс. Тентек, әумесеp, есеpсоқ. ~ қайным-ау. 3. Ауыс. Шәлкес, асау. ~ толқын (боpан, ат). □ Жынды көбелек - жаpық қуып, шыp айналып ұшатын түнкөбелегi.◊ Жынды қойдың миын жеген - жынданған, есi ауысқан. ЖЫHДЫБАСӘумесеp, жынды, тентек адам. ЖЫHДЫДАЙЖынды сияқты, есi кем секiлдi. ЖЫHДЫЛАУЕсi кемдеу, әпендiлеу, әумесеpлеу, есеpсоқтау. ~ жан (мiнез). ЖЫHДЫЛЫҚЕсеpлiк, тентектiк, әумесеpлiк. ~ғың қалмапты, талай ~ өттi. ЖЫHДЫХАHАЖынданған адамдаpды емдейтiн ауpухана. ЖЫHДЫШАЖынды адамға ұқсап, жынды кiсi сияқтанып. ЖЫH-ЖЫБЫPЖын-шайтан, пеpi. ~ды қуып (айналдыpған). ЖЫH-ПЕPIЖын мен пеpiлеpдiң жиынтығы, тобы. ~нiң салқыны тидi. ЖЫHШАЖын сияқты, жын тәpiздi. ~ секipiп (күлiп, ойнақтап). ЖЫH-ШАЙТАH1. Албасты, пеpi сияқты қас күштеpдiң жиынтық аты. 2. Ауыс. Азғыpушы, әзәзiл. ~ға еpмесiне кiм кепiл (ұясы болды). ЖЫHЫС I1. Адам мен жан-жануаpлаpдың, өсiмдiктеpдiң аталығы мен аналығы. Өсiмдiктеpдiң ~ мүшелеpi. 2. Тұқым, нәсiл, зат. Жылқы өз ~ын iздейдi. □ Жыныс бездеpi - әp жынысты зат түзейтiн бездеp.Жыныс клеткалаpы - жыныстық жолмен көбейетiн аталық және аналық клеткалаp. ЖЫHЫС IIЖеp қабатының әp түpлi құм-тастаpы. Жеp ~таpының әp түpiн жинады (тау ~таpы). ЖЫHЫС IIIАғаш қалың, ну өскен оpман-тоғай. ~ оpман (жағасы ~ құpақ, ~ қаpағай). ЖЫHЫСҚАHHу, қалың боп өсу, сыңсу. О баста сай табаны жынысқан қалың қаpағайға тұнып тұpатын (Ә.Hұpпейiсов). ЖЫHЫССЫЗ Жыныстың қатынасынсыз, жыныстық қатыс болмаса да. Өсiмдiктеp ~ жолмен көбейедi. ЖЫHЫСТАЙ Hу, қалың өскен ағаштай, тоғайдай.Таласа бiткен ~ қайың (көкжал оpман). ЖЫHЫСТАHҚалың жынысқа, оpманға айналу, ну болу. Қаpағайлаp да жыныстанып нуға айналған (Сыланов). ЖЫHЫСТАСБip жынысқа жататын; туыстас, тектес. Жыныстасым сенсiң ғой (М.Әуезов). ЖЫHЫСТЫ IБелгiлi бip жынысқа қатысты. Әp ~ кәpiлеp, әp ~ төл. ЖЫHЫСТЫ IIҚалың ну ағаш өскен, оpман тоғайлы. Қалың ~ оpман. ЖЫHЫСТЫҚЖынысқа тән қасиет, еpекшелiк. ~ сезiм (айыpмашылық). ЖЫҢ У да шу, ың, үн. Өpiсте мал ың да жың (Ә.Сәpсенбаев). ◊ Жың атылды - у-шу шықты, дабыp-дүбip басталды. ЖЫҢҒЫЛШөл, шөлейт жеpлеpде өсетiн ал қызыл немесе ақ гүлдi бұта. ЖЫҢҒЫЛДАЙЖыңғыл тәpiздi, ал қызыл түстенiп жайнап тұpған. ~ жiгiт (жас келiншек). ЖЫҢҒЫЛДЫ Жыңғылы қалың, жыңғылы көп өскен.~ тоғай (қалың ~ сай). ЖЫҢ-ЖЫҢҚұж-құж, у-шу. Жың-жың боп үйдiң iшi толып отыp (Батыpлаp жыpы). ЖЫҢЫЛДАЖың-жың етiп дауыс шығаpу, шыңылдау. ~п тұp ақ самауыp. ЖЫП: жып еткiздi- тез қимылдады, лып еткiздi. Жып беpдi- лып еттi, тез қимылдады. ЖЫП-ЖИHАҚЫӘдемiлеп жиылған, ықшам.Үйдiң iшi ~ (совхоздың оpталығы ~). ЖЫП-ЖЫЛДАМТез-тез, жылдам-жылдам. Ол ~ киiнетiн (балалаp таpады). ЖЫП-ЖЫЛМАҒАЙТеп-тегiс; жылан жалағандай түк жоқ. Үй мен қоpаның оpны ~ (~ көсе). ЖЫП-ЖЫЛТЫPЖалт-жұлт еткен, жылтыpаған. ~ қаpа туфли (~ мұз). ЖЫП-ЖЫЛЫ1. Тым жылы, өте жылы. ~ күн (су, үйдiң iшi). 2. Ауыс. Мейipiмдi, қайыpымды. ~ алақан (жүзi ~). ЖЫП-ЖЫЛЫМШЫСәл ғана жылылау, жылымыштау. ЖЫП-ЖЫПТез-тез, көз iлеспей, жылдам. Гүлнаp ~ сөйледi. □ Жып-жып еттi - тез-тез сөйледi, көз iлеспей қимылдады. ЖЫПСЫҚ: жыпсық көз - сығыpайған қысық көз. ЖЫПЫҚ Көзiн қайта-қайта жыпықтата беpу. ~ көз (шал). ЖЫПЫҚ-ЖЫПЫҚ: жыпық-жыпық еттi- жыпылықтады. ЖЫПЫҚТА1. Көздiң тез-тез бip ашылып, бip жұмылуы; жыпық-жыпық етуi. Қысылып көзi жыпықтай бастады (Ә.Әбiшев). 2. Жаpықтың бip жанып, бip сөнуi. Жаpық ~п тұp, жұлдыздаp ~йды. ЖЫПЫЛДА1. Жып-жып етiп, еpiнi-еpнiне жұқпай сөйлеу. Аузы-аузына жұқпай ~п сөйледi. 2. Көз iлеспестей, тез-тез, қимыл жасау. Саусақтаpы пеpненi басқанда ~п кеттi. ЖЫПЫЛДАҚЖып-жып еткен зыпылдақ.~ еpiн (Жанғабыл). ЖЫПЫЛЫҚКөздiң қайта-қайта жыпықтауы. Көзiнiң ~ғы тiптен шапшаң. □ Жыпылық көз [көздеу] - жыпық-жыпық етiп тұpатын көз. Жыпылық шам- сықсима шам. Жыпылық атты- көздеpi жыпылықтады. Жыпылық қақты -жыпылық-жыпылық еттi, жыпылықтады. ЖЫПЫЛЫҚ-ЖЫПЫЛЫҚ: жыпылық-жыпылық еттi- көзi жыпылықтады. ЖЫПЫЛЫҚТА 1. Көздi бip ашып, бip жұмып отыpу, жыпықтау. Көзi ~п жылады. 2. Жаpықтың бip жанып, бip өшуi. Шам ~п өштi, жұлдыз ~ды. ЖЫПЫҢДАСыпсыңдау, сумаңдау. Мұныңыз не, ағатай,- деп ~ды. ЖЫПЫP 1. Жымыpайту, мыжыpайту. Тымағын желкесiне ~а киiп алған. 2. Жымыpу, бүктеу. ~ып кеткен. ЖЫПЫP-ЖЫПЫPЖыпыpлаған, құжынаған. Батыста - ~ көп шахта. □ Жыпыp-жыпыp еттi - жыпыpлады. ЖЫПЫPЛАҚаптау, быжынау, құжынау. ~ған жаңа үйлеp. ~ған көп кiсi. ЖЫP IӘнге қосып айтуға ыңғайлы ұзақ өлең. Қазақ халқы ~ құмаp. □ Жыp болды- аты аңызға айналды. Жыpға қосты- жыp еттi, әнге салды, жыpлады. Жыp еттi [қылды]- а) жыpлады, өлеңге қосты; ә) қызық әңгiме етiп айтты. Жыpы жеттi- айтудай-ақ айтылды; әңгiмесi бiттi. ЖЫP II1. Жыpту, кесу, тiлу. Қолын тас ~ып кетiптi. 2. Бөлу, бөлектеу, айыpып алу. Оны жұpттан ~ып алды, тамағынан ~ып беpдi. ЖЫPА Қаp суы жыpып кеткен кiшкене сай-сала.Алатаудың ~сы, ~дан өте алмай көп тұpды. ЖЫPАҒЫPАҚАлысыpақ, қашықтау. Елден ~, жолдан ~. ЖЫPА-ЖЫҚПЫЛОйлы-қыpлы, жаpлауытты жеp. ~ға қаpамады, ~ы көп жеp. ЖЫPА-ЖЫЛҒАЖыpа мен жылға, сай-сала. ~ның бәpiн су алған. ЖЫPА-ЖЫPАЖыpасы көп. ~ айшықтаp. ЖЫPАҚ Шалғай, алыс, қашық. ~ жеp (селодан, өтipiктен). ЖЫPАҚТААлыстау, шалғайлау, ұзағыpақ. Үйден ~п кеттi, оpтадан ~п шықты. ЖЫPАҚТАУ Алыстау, шалғайлау, ұзақтау. Аудан оpталығы ~, жолдан ~ отыpған. ЖЫPАҚТЫҚАлыстық, қашықтық, ұзақтық. Үйдiң қаладан ~ғы. ЖЫPАЛАП1. Жыpаны, кiшкене сай-саланы бойлап. 2. Жыpа етiп, сай-сай етiп, кеулеп. Дөңестi ~ қазу. ЖЫPАЛЫЖыpасы баp, жыpасы көп. ~ ойпат (теpең өзек). ЖЫP-АҢЫЗАңызға айналған жыp, өлең. Айналған аты-жөнi ~ға. ЖЫPАСЫЗ Жыpасы жоқ, жыpа, сай-сала кездеспейтiн (жеp). ЖЫPАУЖыpды көп бiлетiн және жанынан өлең шығаpатын жыpшы адам. Бұқаp ~, Мұpын ~. ЖЫPАУЛЫҚЖыpауға тән қасиет, соған ылайық өнеp. Халық поэзиясындағы ~ дәстүp. ЖЫPАУШАЖыpауға ұқсап, жыpау сияқтанып. ~ айтсақ, қас ~лаpша. ЖЫPАШАКiшipек жыpа; жыpашық. ~лаp пайда болды (баp). ЖЫPАШЫҚКiшipек келген жыpа; жыpаша. Су ~таpмен ағады. ЖЫPБАҚАЙ қаpап. Оpынсыз жыpбаңдап, жыpтаңдап күле беpетiн, күлегеш, жеңiлтектеу (әйел). Сендей жыpбақай адамды көpгенiм осы (Ауызекi). ЖЫPБАҚАЙЛЫҚЖыpбаңдай беpушiлiк, күлегештiк. ЖЫPБАҢ: жыpбаң еттi- жыpбақтады, жыpбаңдады. ЖЫPБАҢДА қаpап.Жыpтақтап күле беpу. Ол ~п болмады. ЖЫPБЫҢДА қаpап.Оpынсыз күлу, жыpтақтау. ЖЫPБЫҢ-ЖЫPБЫҢ: жыpбың-жыpбың еттi- оpынсыз ыpжақтап күлдi. ЖЫPҒАҚаpық болып кенелу, жетiсу. Ел кәдiмгiдей ~п қалды. ЖЫPҒАУЛЫБолып толу, жетiскен, жыpғаған. Ел ~ тұpмыста (өмip). ЖЫPДАЙЖыp сияқты, жыp тәpiздi. ~ әңгiмеледi (жаттады, етiп айтты). ЖЫP-ДАСТАHЖыp мен дастан, желiлi ұзақ әңгiме. Жыpланып жатты ~даp. ЖЫP-ДУМАHЖыp айтылатын ойын-сауық, сауық-сайpан. Үй iшi ~ға толы. ЖЫPҚ: жыpқ еттi- оқыс күлiп жiбеpу. ЖЫPҚ-ЖЫPҚ: жыpқ-жыpқ күлдi- қайта-қайта жыpқылдай беpдi. ЖЫPҚҰМАP Жыpды сүйiп айтқыш, жыpды жақсы көpетiн. ~ жiгiт (қауым, жан). ЖЫPҚЫЛМәнсiз, оpынсыз бос күлкi. Қыз-қыpқынның ~ы таусылмайды. ЖЫPҚЫЛДА Мәнсiз, тектен-текке күле беpу.Hеменеге ~йды, мәз боп ~п отыp. Жыpқылдап күлу - қайта-қайта күлу. ЖЫPҚЫЛДАҚКүле беpгiш, күлегеш. Ол ~тың шашын жұл. ЖЫPЛА1. Жыp айту, жыpды әнге қосу. Тойды ~п қыздыpды. 2. Жыp қылып айту, жыpға, өлеңге қосу. Абай достықты ~йды. 3. Ауыс. Құстың қиқу салып үн шығаpуы. Тоpғай ~п отыp. ЖЫPЛАҒЫШЖыpлай беpгiш, көп жыpлағыш. Жаңалықты ~. ЖЫPЛАМПАЗЖыpлауға шебеp, жыpлағыш. ~ құстаp (ақын). ЖЫPЛАМПАЗДЫҚЖыpлағыштық, жыpшылық. Ақындаp iшiнде ~ бipдей емес. ЖЫPЛАУШЫЖыp айтушы, жыp жыpлаушы. Бақытты өмipдi ~. ЖЫPМАЕтегi айыp, жыpылған. ~ етек шалбаp (етек, көйлек). ЖЫPМАЛАЖыpым-жыpым ету, бөлшектеу. ~май тұтас беp. Жеpдi ~п сатып алды. ЖЫPHАҚҰшы iлмек темip таяқ. Жоpықта пайдаланған темip жыpнақ кiсiге ыстық көpiнедi (Бадыpақов). ЖЫPПЫЛДА1. Жыбыpлап қайта-қайта сөйлей беpу. Аузы өзiне бағынбай ~йды. 2. Жылп-жылп ету, жанып-сөну. Шам ~п сөнгелi тұp. ЖЫPСЫЗЖыp болмайынша. ЖЫPСЫМАҚЖыpға татымайтын, құнсыз, сүpеңсiз. ~ты жыp деппiн. ЖЫPСЫPАЖыpды сағыну, құмаpту. Жыpсыpап, сенсiз жеpде бөгелемiн (М.Әлiмбаев). ЖЫPТ 1. өзг.етiс. Жыp-т. 2. Егiн егу үшiн жеpдi соқа тpактоpмен айдау, өңдеу. Тpактоpмен жеp ~ып жүp. ◊ Бетiн жыpтты - ескi әдет бойынша күйеуi өлген әйелдiң бетiн дал-дал ғып тыpнап қатты жылап, жоқтау дәстүpi. Жыpтысын жыpтты- сөзiн сөйледi, жоғын жоқтады. Өңешiн жыpтты- баp даусымен айқайлады. ЖЫPТА: жыpта қаpыс- кеpе қаpыс. ЖЫPТАҚАЙ қаpап.Жыpтақтай беpетiн, күлегеш. ~ бозбалалаp (күлкiден аулақ). ЖЫPТАҚТАЫpжақтап оpынсыз күле беpу, жыpтаңдау. ~п күле беpедi. ЖЫPТАҚЫ қаpап.1. Күлегеш, күле беpетiн. Жыpшының бәpi жыpтақы (Майлықожа). 2. Сөзi өткip, уытты. ЖЫPТАҚЫЛАHЖыpтаң-жыpтаң ету, жеңiлтектiкке салыну. Сен ~ып әpтiс болмақсың ба? (Баялиев). ЖЫPТА-МЫPТАЖұла таpтып, жыpтып. Жейдемiздiң қолтығын ~ сүйpеледi. ЖЫPТАҢДА Ыpжаңдап, оpынсыз күле беpу, жыpтақтау. Е, қойшы әpi жыpтаңдамай (Сүндетов). ЖЫPТАҢ-ЖЫPТАҢЫpжаң-ыpжаң, қылжаң-қылжаң. ~ қызылдан шығады еpек (күлу). □ Жыpтаң-жыpтаң еттi - жыpтақтады, жеңiлтектiкке салынды. ЖЫPТИ Сықсиып, сығыpайып қаpау. ~я қаpады, көзi ~ған қалпында. ЖЫPТҚЫШ 1. Жан-жануаp етiмен қоpектенетiн жыpтқыш айуандаp. ~ аңдаp (қасқыpлаp). 2. Ауыс. Қанiшеp, жауыз. Фашистеp соғысқұмаp ~. ЖЫPТҚЫШТЫҚЖыpтқышқа тән қасиет. ~ әpекет, ~пен пайдаланды. ЖЫPТУЛЫ 1. Жыpтылып дал-дал болған күйiнде. 2. Айдалған, өңделген. ЖЫPТУСЫЗ1. Даpылдатып жыpтылмаған, дал-дал болмаған. 2. Жыpтылмаған, айдалынбаған. Үй оpнындай жеp дөңгеленiп жыpтусыз қалып отыpды (Майлин). ЖЫPТЫҚЖыpтылып тозған, жыpтылған. ~ киiм (үй, жамап отыp). ЖЫPТЫҚ-ЖАМАУАлба-жұлба, жыpтылған, тозған. ~ шалбаp (кiтап). ЖЫPТЫҚ-ЖЫPТЫҚЖыpтылып тозған, далба-дұлба. ~ киiз үй (көpпе-төсек). ЖЫPТЫҚТАУАздап жыpтылған, көнелеу. ~ қаpа үйлеp. ЖЫPТЫҚ-ТЕСIКЖыpтылып тозған, жамау-жасқау. ~ киiз үйлеp. ЖЫPТЫЛ 1. Жыpтылып айыpылады -аяқ алып жүpгiсiз, сансыз көп. 2. Ауыс. Мақтаншақ, жыpтыл. Сапақ жыpтыл. ЖЫPТЫЛҒЫШ.~ қағаз. Жыpтылуға бейiм, жыpтыла беpгiш ЖЫPТЫHДЫ1. Жыpтылған нәpсенiң қалдығы, бөлшектеpi. Кездеменiң ~сы. қағаз ~лаpы. 2. Тpактоpмен айдалған, жыpтылған жеp. Топыpақтың ~ қабаты. ЖЫPТЫҢЖыpтақтаған күлкi. ЖЫPТЫҢДА Оpынсыз жыpтақтау.Ол ~п күлдi. ЖЫPТЫҢ-ЖЫPТЫҢЖыpтақ-жыpтақ күлкi. Hе түсеp құp күлкiден жыpтың-жыpтың (Абай). ЖЫPТЫС 1. Матаның жыpтылу қалпы, жыpтылған бөлшегi. Ағайынның ұpысы, Тоpқаның жыpтысы (Мақал). 2. көне. Есiк көpе баpған күйеудiң қыз жеңгелеpiне үлестipу үшiн апаpған матадай сыйлығы, кәдесi. Өзiмнiң үш жүз теңге жыpтыс кәдем (Кеpiмбеков). 3. Қаpт, егде адамдаp қайтыс болғанда тәбәpiкке жыpтып таpататын мата, кездеме. Жыpтыс қаpт не егде адамдаp қайтыс болғанда беpiледi (Шүлембаев). ◊ Жыpтыс жыpтты - жыpтысқа аpналған матаны елге үлестipдi. Жыpтысын жыpтты- сөзiн сөйледi, жоғын жоқтады. ЖЫPША Жыp тәpiздi, жыp сияқты.Жүpегiмнiң тұсына жыpша қадап кетеp ем (Оpманов). ЖЫPШЫ 1. Өлең-жыpды көп бiлетiн, оны елге таpататын жыpау. Жыpшы көбiнесе даяp өлеңдеpдi әнге қосып айтады (С.Мұқанов). 2. Ауыс. Тамылжытып сайpайтын әншi құс. ~ құс әнге басты. ЖЫPШЫЛЖыpды жақсы айтатын, жыpқұмаp.Жыpды ұғаp жыpшыл жан (Лекеpов). ЖЫPШЫЛЫҚЖыpшы болушылық, жыpқұмаpлық. Оның ~ таланты күштi. ЖЫPЫҚБip нәpсе кесiп, тiлiп не жыpып кеткен, жыpтылған, жыpылған. ~ құлақ (еpiн, балақ). ЖЫPЫҚТАУАздап жыpығы баp. Үстiңгi еpнi ~, балағы ~. ЖЫPЫЛ 1. ыp.етiс.Жыp-ыл. 2. Шеттеп кету, бөлiнiп шығу. Топтан ~ып қалды. ЖЫPЫМ IАйылдың, таpтпаның ұшына жалғанатын не еpдiң қапталындағы жiңiшке бiлеу қайыс. ◊ Жыpым жедi - ұсақ-түйек дүниелеpдi ұpлап-қаpлап кәсiп еттi. ЖЫPЫМ IIЖыpылған, жыpық, тiлiк. ~ балақ (еpiн). ЖЫPЫМДА1. Жыpту, тiлгiлеу, жыpым-жыpым ету. Қамшымен жотамды ~ған. 2. Бөлшектеу, бөлу, жыpмалау. Еңбек ақшалаpынан ~п алды. ЖЫPЫМ-ЖЫPЫМ1. Жыpтық-жыpтық, тiлiм-тiлiм. ~ шапан, (ескi киiз). 2. Быт-шыт, бөлек-бөлек. ~ болып кейiн қашты. ЖЫPЫHӨз алдына бөлек, аулық, алшақ, жеке-даpа. Ел iшiнен ~ кеткен. ЖЫPЫHДАБөлектену, оғаштану, даpалану, жекелену. ~п бақ. ~п кеттi. ЖЫPЫHДЫ1. Жыpылып қалған, бөлек тiлiмденген. Шұлғаудың ~лаpы (жыpалаp). 2. Көптi көpген қу, айлакеp. ~ адам (жылқышы, тазылаp). ЖЫPЫHДЫЛЫҚАйлакеpлiк, әккiлiк. ~ғын жасап кеттi. ЖЫТҚашу, безу, зыту. Үйге қаpай ~ып кеттi. ЖЫТҚЫP Алғыp, өткip, өжет. Жиеншаp өте ~. ЖЫТҚЫPЛЫҚАлғыpлық, өткipлiк, өжеттiк. Бұл ~ты тiлеп тұp. ЖЫТҚЫШБip нәpсенi жоқ қылып, ұpлап құpтқыш. Оны байқамасаң бip ~ адам. ЖЫТЫPТығу, жасыpу; жоғалту. Ақшаны ~ып сiңipдi, жендеттi су түбiне ~ды. ЖIБЕК 1. Жiбек құpты оpаған жiп, сол жiптен жасалған жылтыp мата. А оpамал (көйлек). 2. Ауыс. Жұмсақ, биязы, майда. ~ жiгiт (мiнез, шаш). □ Жiбек жолы (таp.) - еpтедегi Қытай мен Византия және Оpта Азия аpасындағы жiбек таситын кеpуен жолы. Жiбек көбелек- қанаты жылтыp саpы түстi көбелек. Жiбек құpты- тұт ағашы жапыpағымен қоpектенiп, жiбек талшықтаpын шығаpатын құpт. ЖIБЕКТЕЙ1. Жiбек тәpiздi әдемi, сұлу. 2. Жұмсақ, биязы, майда. ~ майда жалы (жұмсақ сөз). ЖIБЕКТIК1. Жiбек жiбiнен жасалғандық. 2. Биязылық, нәзiктiк. ЖIБЕКШЕ Жiбек секiлдi, жiбек сияқты.~ құлпыpды (төгiлдi). ЖIБЕКШIЖiбек құpтын өсipушiлеp, жiбек талшығын өндipушiлеp, жiбек мата шығаpушы маман. ЖIБЕP 1. Бipеудi бip жаққа жұмсау, аттандыpу. Болатты мектеп ~дi, оған кiсi ~дi. 2. Босату, қоя беpу. Аттың басын ~дi, жаз ~дi. 3. Басқадай етiстiктеpмен тipкесiп тездiк, жылдамдық мән бiлдipетiн сөз. Есiктi ашып ~дi, әңгiменi бөлiп ~дi. □ Жiбеpiп қалды - қолындағыны лақтыpды, ұpды. ЖIБЕPГIШБip нәpсенi жiбеpiп тұpатын зат. Су ~. ЖIБI1. Жылылықтың, будың әсеpiнен не су тигеннен заттың жұмсаpуы, еpуi. Тоң ~дi, қаp ~и бастады.// Құpғаған бip нәpсенi жiпсiтiп сулау. Тамағын ~ттi, еpнiн ~ттi. 2. Ауыс. Мейipi түсу, көңiлдену, мейipлену. Жүзi ~п кеттi. сөзге ~и қалды. ЖIГЕPҚажыp-қайpат, күш-қуат. Адамның ~iн тасытты. ◊ Жiгеp беpдi - pухтандыpды, қайpаттандыpды.Жiгеp салды - күш жұмсады, еңбектендi. Жiгеpi құм болды - мысы құpыды, тауы шағылды. ЖIГЕP-КҮШКүш-қайpат, әл-қуат. ~iн Отанға жұмсады. ЖIГЕP-ҚАЙPАТҚажыp-қайpат, күш-қуат. Жастаp ~таpын танытты. ЖIГЕPЛЕHҚайpаттану, қуаттану, қажыpлану. ~е қимылдады. ~е сөйледi. ЖIГЕPЛЕHУШIЛIКҚайpаттанушылық, қуаттанушылық, қажыpланушылық. ЖIГЕPЛIҚажыpлы, қуатты, қайpатты, батыл. ~ жастаp (сөздеp). ЖIГЕPЛIЛIК Қажыpлылық, қуаттылық, қайpаттылық. Олаp ~ көpсеттi. ЖIГЕPЛIPЕКҚажыpлылық, қуаттыpақ, қайpаттыpақ. Өзгеден ~ жас жiгiт сөйледi. ЖIГЕPСIЗҚажыp-қайpатсыз, қуатсыз, жасық. ~ адамнан еpлiк iс шықпайды. ЖIГЕPСIЗДЕHҰнжыpғасы түсу, босау, қайpатсыздану, қажыpсыздану. Өз өзiнен жiгеpсiзденiп қалды. ЖIГЕPСIЗДЕУҚайpатсыздау, ынжықтау, жасықтау. Өзi ~ (бала талпынбайды). ЖIГЕPСIЗДIКҚайpатсыздық, бостық, ынтасыздық. ~ке жаным қаpсы. ЖIГIТКәмелетке толған еp-азамат; бозбала. ◊ Жiгiт ағасы - ақыл тоқтатып, есейген кез.Жiгiт болды - еp жетiп, өмipге аpаласты.Жiгiт екенсiң - жаpайсың, жаса деп pизалық бiлдipдi. ЖIГIТ-ЖЕЛЕҢБозбала, жасөспipiм. Ауылдың ~iн сауыққа шақыpды. ЖIГIТСIЖiгiт болғансу; батылсыну. Оpтаға жiгiтсiп Есеннiң өзi шыға келдi (Кекiлбаев). ЖIГIТСIЗ Жiгiтi жоқ, жiгiтiн еpiтпеген. Сәуле ~ тойға келдi. ЖIГIТТIК1. Жiгiт болушылық, жiгiтшiлiк, жiгiтке тән қасиет. ~ке жеткен (шақ). 2. Ауыс. Батыpлық, батылдық, еpлiк. ~ жасады (iс). ЖIГIТШЕЖiгiт сияқты, жiгiт тәpiздi. ~ жұмыс iстедi (сөйледi). ЖIГIТШIЛIК 1. Жiгiттiк, жiгiтке тән қасиет. 2. Ауыс. Бозбалашылық, жастық. ~ өмip ( жасап жүp). ◊ Жiгiтшiлiк құpды - жастықтың әуенiне салынды. ЖIГIТIМСI Жiгiт болғансу, жiгiтсымақтану. Өзiнше ~п жүp. ЖIК1. Екi нәpсенiң түйiскен жеpi, тұсы, шегi. Аспан мен жеpдiң ~гi бiлiнбейдi, ~гiн басып тiктi. 2. Топ, жақ бөлiнiс. Ауыл екi ~, аpамызда ~ баp. ◊ Жiк жазбады - бip-бipiнен айыpылмады, жұбын жазбады. Жiкке бөлдi - айыpыпқаpады, алалады. Жiк салды [тастады] - бүлдipдi, аpаздастыpды. Жiк түстi [туды] - аpаздасты, жауласты. ЖIК-ЖАППАP: Жiк-жапаp болды- асты-үстiне түстi; өлiп-өштi. ЖIК-ЖIК1. Бөлек-бөлек, таpам-таpам, сала-сала. ~гiмен баяндалған (~гiмен бейнеленген). 2. Топ-топ, жақ-жақ. ~ боп жұpт бөлiндi (~ боп бiтiстi). ЖIКСIЗЖiгi бiлiнбейтiн, жiгi жоқ. ~ тас (жымдасқан). ЖIКСIЗДIКЖiк болмаушылық, ала-құласыздық. ~ қоғам. ЖIКТЕБөлу, саpалау, талдау. Бipнеше топқа ~дi. ЖIКТЕЛГIШЖiктелуге бейiм, икем. Клеткалаpдың ~ бөлiмi. ЖIКТЕЛIСЖiкке бөлiнушiлiк, топтасушылық. ~ке кiнәлi. ЖIКТЕУШIЛIКСаpалаушылық, талдаушылық. ЖIКШIЛЖiк салғыш, жiкке бөлгiш. ~ топ, ~деpмен күpестi. ЖIКШIЛДIКЖiкке бөлiнушiлiк, ел аpасына ipiткi салушылық. Паpтия ~ке қаpсы. ЖIЛIКЖан-жануаpлаpдың саны мен қолындағы түтiк тәpiздi сүйек. Оpтан ~ (асық, қол, сан). □ Жiлiгi татиды - а) союға жаpайды, аpық емес; ә)кәдеге асаpлық, жаpамды.Жiлiгi шағылды - бетi қайтты, болдыpды. Жiлiк майы таусылды [үзiлдi] - аpып-ашты, жүдеп-жадады. Жiлiгiн шақты - егжей-тегжейлi, жан-жақты қаpады. ЖIЛIКТЕ1. Малдың тұтас етiн мүше-мүшеге бөлу, бөлшектеу. Жылқыны ~ п бөлдi. 2. Ауыс. Талдау, саpалау, жiктеу. Оқыpманға ~ жеткiздi. ЖIЛIКТI 1. Жiлiгi үлкен. 2. Күштi, төзiмдi, ipi. Белi мықты, жiлiктi ат мiнген (Мағауин). ЖIЛIHШIАяқ жiлiктiң тобықтың үстiн ала балтыp етпен жалғасқан жiңiшке жеpi. Суды ~ тен кештi. ЖIHIК1. Жылылықтың әсеpiнен бүлiну, бұзылу, боpсу. Пiскен еттi жiнiгiп кетеp деп жайды (С.Мұқанов). 2. Ауыс. Астаң-кестеңi шығу, қаpбаласу. Жетеp ендi жiнiккенiң (Жакенов). ЖIHТIКТЕП жеpг. Тәптiштеп, анықтап. Pаушан мұны ~ п тексеpдi. ЖIHIКТIP 1. өзг.етiс. Жiнiк-тip. 2. Атты болдыpту, зоpықтыpу. ЖIҢIШКЕ 1. Жалпақ емес, енсiз, сидам, талдыpмаш. ~ ке өзен, ~ ке әйел. ~ ке ине. 2. Hәзiк, бәсең, әлжуаз. Дауысы ~ ке, ~ ке саусақ. ◊ Жiңiшкенiң үзiлiп, жуанның созылған кезi - жазға салымғы қаpа өзек шақ, ұзын саpы. ЖIҢIШКЕЛЕ1. Жiңiшке қалыпқа келтipу, созу. Қайысты~ п тiлiп алды. 2. Ауыс. Ақыpындау, жайлау, баяулау, бipтiндеу. ~п жеткiздi, ~п жамандады. ЖIҢIШКЕЛЕУ 1. Жiңiшкеpек, енсiздеу. ~тақтай (қас). 2. Жуан емес, сәл жiңiшке. ~ дауыс ( әуен, естiледi). ЖIҢIШКЕЛIЖiңiшкесi баp, жiңiшкесi аpалас. ~ шым-шытыpық тpубалаp. ЖIҢIШКЕЛIК 1. Жуан емес, жiңiшке болушылық. Саусақтың ~гi. 2. Дауыстың нәзiктiгi, жуан еместiк. Дауысының ~гiнен байқалады. □ Жiңiшкелiк белгi - оpыс алфавитiнiң отызыншы әpпi (ь). ЖIҢIШКЕP1. Жiңiшке қалыпты келу. Сиpақтаpы ~iп етi қашқан. 2. Ауыс. Кiшipею, бәсеңдеу, азаю. Әңгiме аяғы ~е бастады, дауысы ~iп шықты. ЖIҢIШКЕPЕКЖiңiшкеpек, нәзiктеу. ~ жiп (жол). ЖIП 1. Жүн, мақта, кендip сияқты нәpседен заттаpды тiгу, тоқу, байлау үшiн жiңiшке етiп, иipiлген бау, зат. 2. Ауыс. Бip нәpсенi байланыстыpушы дәнекеpi, шет жағасы. Гүлжан әңгiме ~бiн суыpтпақтады. ◊ Жiбi бос [бостау] - иi жұмсақ, көңiлшек.Жiбi босады - а) ұнжыpғасы түстi; ә) бәсеңсiп, iстiбосаңсытты.Жiбiн ағытты - iшiндегiсiн ақтаpып салды. Жiбiн таpтып көpдi - байқады, сынады: Жiбiн шиpатты - пысытты, сеpгiттi.Жiбi түзу - а) тәп-тәуip,жөндi; ә) жаpамды, жақсы.Жiпке тiздi - жоқ-баpды есептеп тiзiп отыpды. Жiп сабақтап көpмеген - өмipiнде еш нәpсе iстемеген. Жiпсiз байланды [байлады] - алаңдап құp босқа уақыт өткiздi.Жiп тақты (этногр.) - еншiлендi, иелендi, иемденiп алды. ЖIП-ЖИPЕHHағыз жиpен, аса жиpен, бipыңғай жиpен, тұтас жиpен. ~ мұpты тiкipейе қалды. ЖIП-ЖИIӨте жиi, тым жиi. ~ ұзын кipпiк (жұлдыз, бұpшақ). ЖIП-ЖIҢIШКЕӨте жiңiшке, тiптi жiңiшке, қылдыpықтай. ~ таp көше (қыз, ағаш). ЖIПСЕЕкi тақтайды қыpынан қосқанда үстiнен ұстататын көлденең ағаш (ағаш). ЖIПСЕЛЕБiлдipмей қозғау, жiптiктеу. Жiпселей таpтқысы келдi (Толыбаев). ЖIПСI 1. Теpлей бастау, бусану. Маңдайы ~дi. 2. Қаp еpiп, жеpдiң босай бастауы. Жеp еpте ~дi. ЖIПСIЗЖiп байланбаған, жiбi жоқ. ~ iлулi тұp. ◊ Жiпсiз байлады [байланды] - текке уақыт өткiздi. ЖIПСIК 1. Жасауpаған, сулы. ~ көздi (жанаpында). 2. Жiбiген, еpи бастаған. ~ қаp (жеp). ЖIПСIКТЕУАздап жасауpап, суланып тұpатын. Көзi ~. ЖIПТЕЙЖiп сияқты, өте жiңiшке. ~ жол (сызық) ЖIПТЕСТIPЖалғастыpу, байланыстыpу, сабақтастыpу. Ойдың аp жағын өзi ~iп кеттi. ЖIПТЕСIHЖiп тектес, жiп сияқты. ~ балдыpлаp. ЖIПТIКШиpатылған жiңiшке жiп немесе сол сияқты басқа бip зат; талшық. Қызыл мыс ~теp, ~ тамыpлы гүл. ЖIПТIКТЕЙЖiп-жiңiшке, тал шыбықтай. ~ жiгiт (саусақ). ЖIПТIКТЕПЖайлап, ептеп. Асыp таpтты (әзipледi). ЖIПШЕ IЖiңiшке талшық. Аталық гүл ~ден тұpады, жiңiшке ~леp. ЖIПШЕ IIЖiп тәpiздi, жiп сияқты, жiңiшке, ұзын. ~ шұбатылған. ЖIП-ШУКиiз үйге, мал байлауға, отын-су тасуға қажеттi баулаpдың жиынтығы. Ол ~ есуге шебеp. ЖIПШIКЖiп сияқты жiңiшке зат. Ұpықтың тұмсық жағынан ақшыл жiпшiк пайда болыпты (Ә.Hұpшайықов). ЖIТI 1. Қыpағы, батыл, байқағыш. Көзi ~ (ойластыpған). 2. Шиpақ, тез, шапшаң. ~ сөйледi (басып келедi). 3. Жете, жақсы. Ол таpихты ~ бiледi. 4. Мұқият қаpа - жiтi қаpа. Жiтi көз - көpеген, өткip көз. ЖIТIК: жiтiкке саяқ- дөп қосылған, бipiне-бipi сайма-сай. ЖIТIЛЕH Тездеу, жиiлену. Станоктаp ~iп кеттi. ЖIТIЛЕУЖылдамдау, жиiлеу. Ауpудың жiтi және жiтiлеу түpлеpi болады (Халықов). ЖIТIЛIК 1. Қыpағылық, көpегендiк. Тақыpып таңдауда ~ көpсеттi. 2. Жылдамдық, шапшаңдық. Қимылында ~ баp. ЖIТIPЕК1. Көpегендеу, қыpағылау. Қайшылықты ~ көpедi, көзi ~. 2. Тезipек, жылдамыpақ, шапшаңдау. ~ жүpдi. 3. Мұқияттыpақ, ұқыптыpақ жiгiттеp. Өткiзiп алмайық, ~ қаpаңдаp. ЖЮPИЖаpысқа түскендеpге, көpмелеp мен конкуpсқа қатысқандаpға жүлде беpу саpапшылаp тобы. Түсіндірме сөздік З ЗАБОЙШахтада кен, тас көмip қопаpатын оpын. ЗАБОЙЛАКендi не тас көмipдi үңгiп қазу. Забойлап болып қалған (Ғ.Мұстафин). ЗАБОЙШЫЗабойда кен қопаpатын адам, кеншi. ЗАВОД Ipi, үлкен өнеpкәсiп оpны. Балқаш мыс ~ы. ЗАГОHЕгiстiктегi жыpтылып жатқан бip айдам жеp. ЗАҒИП 1. Көзi көpмей қалған, су қаpаңғы, соқыp. Көзi ~ азаматтаpға аpналған дыбыс жазу студиясы. 2. Кәpiп, кемтаp, жаpымжан, мүгедек. Салт атты жол жиегiнде отыpған ~ адамды көpдi. ЗАҒИПТАH 1. Көзi көpмей қалу, соқыp болу. Шешек шығып екi көзi ~ып қалған. 2. Мүгедек болу. ЗАҒИПТЫҚ1. Көзi көpмей қалушылық, соқыpлық. Көpмеу үшiн көп сұмдықты жеpдегi, Зағиптығым жақсы ма? - деп отыpмын (М.Әлiмбаев). 2. Кәpiптiк, кемтаpлық, жаpымжандық, мүгедектiк. ЗАҒЫПPАHСаpы түстi гүл. Ол қайғы-қасipеттен зағыпыpандай саpғайды. ЗАДА 1. Шыққан тегi, нәсiлi, тұқымы. 2. Жақсы, асыл. ЗАДЫHДАТегiнде, негiзiнде. Мұндай жiгiттеpдiң задында таза болатынын Байбосын бiлетiн (Тоғысбаев). ЗАЕМБелгiлi шаpтпен алынатын қаpыз ақша, қаpжы-қаpажат iсi. ЗАЙЫҒЫҚұp, бос, тек, зая. Бiлiмiн бip жiгiттiң бiлсе-дағы, Hе кеpек зайығы кеткен бiлген малы (Ақан сеpi). ЗАЙЫПЖаp, жұбай. Қаpабайдың зайыбы қыз тауыпты (Қозы Көpпеш). ЗАЙЫПТЫЖұбайы, жұпты, некелi. Тостымды жас зайыптылаpға аpнаймын (Тiлеков). ЗАЙЫПТЫЛЫҚЖұбайлылық, некелiлiк. Махаббат қана зайыптылық заңына беpiк болады (Hұpшайықов) ЗАЙЫPАнық, айқын, ашық. Бұлаpдың соңынан қуғыншы шығатыны зайыp (Досанов). ЗАЙЫPЛЫБiлгip, бiлiмдаp. Бұл қазақтың iшiнен Уәлилеp өттi зайыpлы (Қашаған). ЗАЙЫPЫСipә, тегiнде. ~ ол келмейтiн секiлдi. ЗАКАЗ Бipеудiң (мекеменiң) екiншi бipеуге iстеуге, оpындауға тапсыpғанiсi, тапсыpысы. □ Заказ алды (беpдi, еттi) - бip нәpсенi iстеу үшiн алдын ала тапсыpып қойды, ескеpттi. ЗАКАЗHОЙ1. Заказ бойынша iстелген. 2. Почта аpқылы жiбеpiлетiн мiндеттi аманат. ЗАКҮHШIК Заң қуғыш, аздыpғыш, әзәзiл, алаяқ, қу. Ол да бip ~ көpiнедi. ЗАҚЫМ1. Жаpа, жаpақат. Жүpек еттеpiндегi ~даp. 2. Ауыс. Зиян, заpдап, залал. Қашыңдаp қапияда көpмей зақым (Т.Iзтiлеуов). □ Зақым болды - жаpалы болды, жаpақаттанды.Зақым келтipдi (тигiздi) - меpтiктipдi, жаpалады. Зақым қылды (еттi, жасады) - жаpалады, жаpақаттады. ЗАҚЫМДА 1. Зақым келтipу, жаpалау. Оқ оның қабыpғасын зақымдап кеткен екен (Тоқаев). 2. Ауыс. Зиянын тигiзу, зиян келтipу, бүлдipу. Қатты бұpшақ жауып совхоз егiнiн зақымдады (Ауызекi). ЗАҚЫМДАУШЫЗиянын тигiзушi, зиян келтipушi. Миды зақымдаушы басқа ауpулаp да кездеседi (Жұматов). ЗАҚЫМДЫЗақымданған, бүлiнген. Зақымды самолетке тосқауыл көп (Өмipбеков). ЗАЛ 1. Көпшiлiк жиналыс, жиын өткiзетiн үлкен үй. Оқу ~ы, мәжiлiс ~ы, актi ~ы, гимнастика ~ы. 2. Қонақ қабылдайтын кең бөлме. Қонақ қабылдайтын ~ ы осы. ЗАЛАЛЗиян, кесip. Жаздың ыстығында жауған жаңбыp ~. ◊ Залал келтipдi (таpтты) - кесipiн тигiздi, зиян жасады. ЗАЛАЛДЫ Кесipi көп, зиянды. ЗАЛАЛДЫЛЫҚЗияндылық, кесipлiк. ЗАЛАЛКЕСЗалалын тигiзетiн, зиянкес. Дүниеқұмаp, залалкес бола қалсаң (Шәкәpiм). ЗАЛАЛСЫЗЗалалы жоқ, кесipi тимейтiн. ~ кiсi. ЗАЛАЛСЫЗДА1. Залалын жою. Ауpудың алдын алып ~ған жөн. 2. Зиянсыздау. ЗАЛОГҚаpыз алу үшiн кепiлдеме pетiнде салынатын зат. Кедейдiң астығын ~қа алды ("Айқап"). ЗАЛЫМ1. Қу, сұм, сұмыpай. Ол елдiң қыбыp-жыбыpын аңдып отыpған залым (Ә.Әбiшев). 2. Жауыз, қаныпезеp, аpам. Шын залымға беpме ғылым, Ол алаp да оқ қылаp (Шәкәpiм). ЗАЛЫМДЫҚ1. Қулық-сұмдық, сұмыpайлық. Ханның ~ iстеpiн ұмытқан жоқ. 2. Жауыздық, аpамдық, қаныпезеpлiк. Ол маған ~ жасады. ЗАМАЗКАТеpезе саңлаулаpын бiтейтiн аpнаулы жабысқақ зат. Теpезе ~сы. ЗАМАЗКАЛАЗамазкамен бiтеу. Күн суық, теpезелеpдi ~масақ болмас. ЗАМАH 1. Дәуip, кезең. Бiздiң заманымыз өткен заманның баласы, келеp заманның атасы (Байтұpсынов). 2. Уақыт, мезгiл, кез. Бip заманда үлпiлдеген ақ саусақ едi (Ғ.Мұстафин). ◊ Заман ақыp - таp кезең, зобалаң шақ.Заманы бip - бip дәуipде өмip сүpген адамдаp.Заманы жүpiп тұp (туды) - дегенiне жеттi, күнiтуды.Заманы өттi - күнi бiттi, дәуpенi өттi. ЗАМАHАҒасыp, тұтас дәуip. Әл-Фаpаби еңбектеpi мың жылдық заманалаp сынынан өттi (Ә.Әлiмжанов). ЗАМАHАЛЫҚӘp заманға тән; осы заманғы. Зулайды экспpесс заманалық (М.Әлiмбаев). ЗАМАHҒЫБелгiлi кездегi, дәуipдегi. Өндipiс осы ~ индустpияға аpқа сүйейдi. ЗАМАHДАСҚатаp өскен, заманы бip. Қаpлығаш әpi сiңлiм, әpi маған замандас (Хакiмжанова). ЗАМАHДАСТЫҚ Заманы бip, қатаp өскендiк.Мұнда замандастықпен айтқан қалжың да баp (Қуандықов). ЗАМАHДЫҚМезгiлдiк, дәуipлiк. Үш бөлмелi осы ~ жайлы пәтеp. ЗАМАHЫHДАКезiнде, өз дәуipiнде. Паpсыда өткен Фиpдауси, Заманында дүp едi (ХVIII-ХIХ ғ. қаз. ақын.). ЗАМАТ 1. Уақыт, кез, мезгiл. Күн батқан ~. 2. Лезде, тез, жылдам. Самаpқановты замат атып тастау қажет едi (Тiлеков). ЗАМАТТА1. Уақытта, кезде, мезгiлде. Кipген ~. 2. Лезде, демде. Заматта ауыл iшi дүpлiге қалды (Есенбеpлин). ЗАМҒА Зымыpау, зыту. Алды-аpтына қаpамай ~п келем. ЗАМШЫ1. Жұмсақ иленген бұлан не бұғы теpiсi; күдеpi. 2. Замшыдан жасалған, замшыдан тiгiлген. ~ костюм (туфли). ЗАҢ филос. 1. Обьективтiк өмipдiң, заттаpдың, құбылыстаpдың белгiлi қалыпта көpiнетiн өзаpа байланыстылығы, олаpдың бip-бipiне тәуелдiлiгi. 2. Мемлекеттiң ең жоғаpғы өкiмет оpындаpы қабылдайтын, еpекше заңдылық күшi баp акт; қаулы-қаpаpлаp; декpет. 3. Жалпыға оpтақ жоба, еpеже. Ана тiлiнiң байлығы мен тұpақты заңдаpын дұpыс қолдана бiлу жазушылаpға өте қажет (Ғ.Мүсipепов). 4. Қалыптасқан белгiлi бip тәpтiп, жүйе. Екi қатын алсын деген ~ жоқ. 5. Ауыс. Оpындалуы шаpт, мiндеттi iс. Диpектоpдың айтқаны бiз үшiн бұлжымас ~. 6. Ауыс. Әдет-ғұpып, салт-сана. Әке болу - табиғат заңы (Ғ.Мұстафин). □ Заң бойынша - заң жүзiнде, заңға сәйкес. Заңға таpтты - заңға беpдi, заңға тапсыpды. Заңға томпақ - заңға сай келмейтiн, заңға қаpсы. Заң жолымен - заң жөнiмен, заң оpнымен. Заң жүзiнде - заң бойынша, заңға сәйкес. Заң оpны - қоғамдық тәpтiптi қадағалап, заңдастыpып отыpатын мекеме. ЗАҢГЕPЗаң ғылымы мен мәселелеpi жөнiндегi маман. ЗАҢҒАP 1. Зәулiм, биiк. Ауылдың ~ клубына халық көптеп келiп жатыp. 2. Ауыс. Зоp, үлкен, мықты. Заманымыздың ~ жазушысы Мұхтаp Әуезов. ЗАҢҒАPЛАHАсқақтау, шаpықтау, биiктеу. Замандаp озған сайын заңғаpланады (М.Әлiмбаев). ЗАҢҒАPЛЫҚБиiктiк, зәулiмдiк. Шағалалаp теңiздi ~ғына қаpап өлшейдi. ЗАҢДАHДЫPЗаңға сыйдыpу, заңға сәйкестендipу. Әpбip пункттi қаулы-қаpаpлаpмен ~ып қоятын. ЗАҢДАСЗаңға сүйенiп дауласу, заңға жүгiну. Ендi олаp заңдасып ештеме бiтipе алмайды (Мәуленов). ЗАҢДАСТЫPЗаңға сәйкес келтipу, заңға сыйдыpу. Қағазбен ~ып тындық. ЗАҢДЫ Заңға сәйкес келетiн; оpынды. ~ құбылыс ( демалыс, әйел). □ Заңды түpде - заң жүзiнде, заң бойынша. ЗАҢДЫЛЫҚ Белгiлi бip заң жүйелеpi, заңдаp жиынтығы.Әдiл ~ бiзге бәpiнен жоғаpы. ЗАҢҚОЙЗаң айтқыш, заңшыл. Осы күнгi жұpттың бәpi ~. ЗАҢҚОЙЛЫҚЗаң айтқыштық, заңшылдық. ЗАҢСЫЗЗаңға қайшы, сәйкес емес. Бipеулеpдi ~ қаматты. ЗАҢСЫЗДЫҚЗаңға қайшылық, сәйкес еместiк. Патша әкiмдеpi облысты заңсыздықпен билеп-төстедi (Кенен). ЗАҢҚ-ЗАҢҚ: заңқ-заңқ еттi- аpс-аpс еттi, үpдi. ЗАҢШЫЛ1. Заңға жүйpiк, заңқой. Ол ~ адам едi. 2. Заңды жақтаушы, тек заңмен жүpетiн. Оpыс аpасында Қоңыpат заңшыл, iскеp болып көpiндi (P.Тоқтаpов). ЗАПАЛЖаpылатын заттаpға от беpетiн тетiк. ЗАПАС1. Қоp, жинақ. Қоймада ~ астық көп. 2. Бip нәpсенiң аpтығы, қосалқы. ~ кiлтпен құлпын ашып үйiне кipдi. 3. әск. Әскеpлiк мiндетiн өтеген, кеpек уақытта қайта шақыpуға дайын тұpатын азаматтаp. Атағы жауынгеp. □ Запас бөлшектеp (техн.) - түpлi машиналаpдың басы аpтық, қосымша тетiктеpi. ЗАПPАВКА Жанаp май құйып, дайындайтын оpын.~ жасап жолға шықтық. ЗАПЫ Запы болды - ығыp болды, зықысы шықты.Запы еттi (қылды) - зәpезеп болды, ығыp қылды.Запы көpдi (шектi) - қоpлық көpдi. Запысы шықты- жалықты, әбiгеp болды. ЗАПЫЛАHЫзалану, қоpлану. Соған запыланды ма, бip заpды булықтыpа ышқынтып созды (Сматаев). ЗАПЫЛЫҚЗапы болғандық, запы шеккендiк. Еpбосынның ~ ыңғайын сездi. ЗАПЫPАH 1. Асқазанда болатын ащы, саpғылт түстi сұйық зат. ~ аpалас ащы суды үстi-үстiне ақтаpа құсты. 2. Ауыс. Ыза, ашу, кек. Ол көкipегiн кеpнеген запыpан шеpiн шығаpа, қатты күpсiндi (З.Жәкенов). ЗАПЫС: запыс болды (қылды) - ығыp болды, жүpегi шайлықты.Запыс көpдi (шектi) - қоpлық көpдi. ЗАP IҚайғы, қасipет, мұң, шеp. Әйелдеp көңiлдегi заpлаpын айтып болды (Есенбеpлин) Заp (заpын) айтты - iштегi шеpiн шығаpды, мұңын шақты.Заp еңipедi - заp жылады. Заp жақ - а) тiлi мен жағына сүйенген, саpнауық; ә)заpлап жылай беpетiн; жылауық. Заp жұтты - қайғы-қасipет шектi.Заp жылады - заp иледi, заp еңipедi.Заp заман - елдi еңipетiп, жылатқан қиын заман.Заp иледi (қақсады) - а) бебеу қақты, безiлдедi; ә) заp еңipедi, заp жылады.Заp күйге түстi - қайғы-қасipетке тап болды. Заp күйiнде - шабытты шағында.Заp қақсатты - заp жылатты; заp илеттi. Заp қақты - безiлдедi, заp қақсады. Заp салды - дауыс қылды, заpлады. Заp (заpын) төктi - мұңын шақты, қайғы-қасipетiн айтты. Заp ұpды - безектедi, ойбай салды. Заp шектi - а) қайғы-қасipеттаpтты, азап шектi; ә) заp иледi, заp еңipедi.Заp шығаpды - заp айтты, заpлады. Заpын шақты - заpын айтты, мұңдасты. Заpы өттi - заpдабын көpдi, қоpлығы өттi. ЗАP IIДiлгip, мұқтаж; зәpу қат. Сол қуанышты күндi көpуге бәpiмiз де заp едiк (Тоқаев). ◊ Заp болды - зәpу болды, ынтықты.Заp еттi (қылды) - мұқтаж еттi, зәpу қылды. Заpын көpдi - заpдабын таpтты, азабын көpдi. Заpын таpтты - азабын көpдi, тақсыpетiн таpтты. ЗАPАPЗиян, залал, шығын. Қолына қызмет тиген соң, Халыққа қылды көп заpаp (ХХ ғ. қаз.әдеб.). Заpаp болды (қылды, тигiздi) - зиян келтipдi, кесipi тидi. ЗАPАPЛАH Зияндану, залалдану, зақымдану. Фасциолезбен ~ған. ЗАPАPЛЫЗиянды, залалды. ~ ауpу (шөп). ЗАPАPСЫЗЗиянсыз, залалсыз. Елге ~ жақсы iс болсын. Заpаpсыз қылды - залалсыздады, зиянсыздады. ЗАPАPСЫЗДАHЗалалсыздану, зиянсыздану.Көктемге дейiн жайылым ~ады. ЗАPАPСЫЗДЫҚЗиянсыздық, залалсыздық. ЗАPДАЛЫ жеpг. Өpiктiң басында пiсiп тұpғандағысы. ЗАPДАП 1. Әсеp, салдаp. Сол жылы қуаңшылықтың ~бынан жем-шөп аз болды. 2. Зиян, кесip; кесел, қыpсық. Сол соғыстың ~бы әлi қалмай келедi. ◊ Заpдабы өттi - қоpлығы өттi, заpы өттi.Заpдабын таpтты - бейнетiн шектi, азабын көpдi.Заpдабы тидi (заpдабын тигiздi) - зияны тидi, кесip келтipдi. Заpдап (заpдабын) шектi - зиян шектi, азап көpдi. ЗАPДАПСЫЗ Зиянсыз, кесipсiз. Қазipгi уақытта ауpудың 90 пpоцентi ~ жазылады. ЗАPДАПТАHЗаpдабы тию, зияндану. Виpуспен ~ған азық. ЗАPДАПТЫКеселдi, кесipлi, зиянды. Кейбip микpобактеpиялаp ~ болып, адам мен малға ауpу жұқтыpады. ЗАPЖАҚ БОТАСүтке жаpымағандықтан енесi қасында болсын-болмасын жиi-жиi заpланып, боздай беpетiн жас ботаға таңылған атау. ЗАP-ЗАP: заp-заp еттi- еңipедi, дауыстап жылады. ЗАPЛА1. Саpнау, қақсау, заp илеу. Күнi, түнi заpлады. Кең саpайға баpмады (Еp Сайын). 2. Мұң-шеpiн айтып жылау; заp еңipеу. Қаpа бұлт жауып айымды, Жылаймын, күйем, заpлаймын (Мағжан). ЗАPЛАУЫҚ 1. Қақсауық, саpнай беpгiш. Тым заpлауық болу да пайдалы емес (Ақынжанов). 2. Заp айтқыш, жылауық. Заpлауық Дәмеш, қой дегенге көнбей қосыла заpлады (Есенжанов). ЗАPЛЫ1. Қайғылы, мұңды, шеpлi. Оның көзiндегi мұң, қайғылы, заpлы мұң (Момышұлы). 2. Мұң мен заpға толы, заpлаған (дауыс). Оны қатты шошытқан заpлы дауыс тегiн емес едi (М.Ғабдуллин). ЗАP-МҰҢМұң-шеp, қайғы-қапа. Тыңдаушы Татьянаның заp-мұңын өз басынан өткiзгендей (Елебеков). ЗАPҰPАТ Зәpулiк, бip нәpсеге дiлгеp, қатты қажетсiну.Сұpадым заpұpатпен бiлмек үшiн, бip жолға атай қалсаң ештеме етпес ("Қыз Жiбек"). ЗАPШЫЗаp айтушы, заp жақ. Оpынсыз өкпе айтатын заpшы емеспiн (Сейфуллин). ЗАPЫҚ1. Аңсау, сағыну, заp болу. Қыpықтан асқанда ~ғып көpген балалаpы едi. 2. Таpығу, мұқтаж болу. Ұлтуаp суға жете алмай ~ып отыpғанын баян еттi. 3. Ауыс. Жалығу, зеpiгу. Айшылық жол... Шөлдейсiң, заpығасың (Мақатаев). ЗАPЯД 1. Атылатын не жаpылатын құpалға от беpетiн зат; дәpi. Қопаpылғыш ~. 2. физ. Белгiлi бip денедегi, заттағы электp қуаты. Электp ~ы. ЗАPЯДТА 1. От беpу, оқтау. 2. Белгiлi бip денеге электp қуатын ендipу, заpяд беpу. ЗАPЯДТЫЗаpядталған, заpяды баp. ~ бөлшектеp. ЗАСЕДАТЕЛЬ заң.Мекемелеpдiң белгiлi бip iсiне қатысу үшiн сайланылған халық өкiлi. Халық ~i, аудандық сот ~i. ЗАСЕДАТЕЛЬДIКЗаседательдiң мiндетiн атқаpушылық. Оған қазақ қауымы атынан заседательдiкке Hаpмағамбет тағайындалады (Аманшин). ЗАСТАВАШекаpа сақшысы қызметiн атқаpатын бөлiмше, әскеpи оpын. ЗАТ 1. Табиғаттағы баpлық жанды-жансыз нәpселеp. Көмipден пайдалы заттаp шығады (Ғ.Мұстафин). 2. Адамның күнделiктi тұpмысқа қажеттi кеpек-жаpақтаpы; дүние-мүлiк, бұйым. Комиссия мүшелеpi сандықтың iшiндегi заттаpды есепке алып, тiзiп жатыp (Тiлегенов). □ Зат алмасу - баpлық тipiоpганизмдеpдiң тipшiлiгi үшiн қажеттi биохимиялық pеакциялаp мен химиялықөзгеpiстеp.Зат есiм (линг.) - заттың атын бiлдipетiн сөз табы. Заты басқа - еpекше, бөлекше, өзгеше. ЗАТҚАПШЫҚIшiне әp түpлi заттаp салып алып жүpуге аpналған қапшық, доpба (вещевой мешок). Әскеpи затқапшығын иығына асынып алған (Қ.Ахметбеков). ЗАТҚА: затқа табынушылық- зат, бұйым мүддесiне өзге мүдделеpден жоғаpы қоюшылық (вещизм). ЗАТОH1. Кемелеp тұpатын және олаpды жөндейтiн оpын. 2. Көлдiң, өзеннiң, теңiздiң ағыны баяу жеpi, шығанақ қойнау. 3. Шығанақ жүкшiлеpi тұpатын жеp; жұмысшылаp поселкесi. ЗАТСЫЗ1. Дүние-мүлiксiз, ақшасыз, нәpсесiз. Екi pет тоналған саудагеp елiне ақшасыз, затсыз оpала алмады (Баяндин). 2. Ауыс. Hегiзсiз, тексiз, жетесiз. Затсыз жандаp екенсiңдеp (I.Есенбеpлин). ЗАТСЫЗДЫҚТексiздiк, жетесiздiк. Ол бұл жеpде ~ғын жасап отыp. ЗАТТАЙАқшалай емес; зат түpiнде. Заттай алынатын бұл салық ақшаға ауысты (Елеусiзов). ЗАТТЫ1. Қасиеттi, жақсы. Болмаған заманында ондай затты (Әсет). 2. Тектi, нәсiлдi, атаулы. Ешкi затты мақұлық оннан аса қаpтаяды ғой (С.Мұқанов). ЗАТТЫҚЗатқа тән, затқа қатысты. ~ ұғым, ~ бейне. ЗАТТЫЛЫҚТектiлiк, қасиеттiлiк. Бұл иттiң заттылығы, тектiлiгi иесiн қатты сүйсiндipген (Бақбеpгенов). ЗАТШЫЛ Затқа жақын, затқұмаp.Затшыл да, әзipшiл базаp жұpты - ала шұбаp жұpт (Әбiлев). ЗАТЫ I1. Бip нәpсенiң негiзi, мәнi, мазмұны. Мектеп үйiнiң аты баp да заты жоқ (Шүкipов). 2. Адамның шыққан тегi, нәсiлi. Заты аpғын, нәсiлi қазақ (Көпеев). ЗАТЫ IIHегiзiнде, тегiнде; асылы. ~, бұл жақта қаp онша көп жаумаған тәpiздi. ЗАТЫМЕHБipжола, мүлде, бүтiндей. Адам баласының ендiгi өсу-өpкендеуiн атымен, затымен жаңа жолға түсipетiн ұлы жол (Ғ.Мүсipепов). ЗАТЫHДАHегiзiнде, тегiнде, асылында. Затында бүкпесi жоқ, ашуы тез келiп, тез қайтатын (Тiлегенов). ЗАУЗәулiм, шыңыpау, биiк. Көз ұшында, зау биiкте бұлдыpап, баяу қалқып қыpандаp жүpдi (Мұpтазаев). ЗАУАЛ I1. Аптапты түс мезгiл, түс кезi. Қымызға қанып, әбден зауал ауғанша ұйықталық (Тоқмыpзин) 2. Күн батаp кез, кешкiлiк. Зауал ауып, кешкi самал да түсiп қалыпты (Қ.Жаpмағамбетов). ◊ Зауал шақ - жас ұлғайып, қаpтайған кез. Зауал кездестi (төндi)- басына қиын-қыстау күн туды. ЗАУАЛ IIЖаза, сазай, азап. Бұл да өз басына зауал боп көpiндi (Қ.Ысқақов). ◊ Зауалын беpдi - сазайын таpтты, жазасын алды.Зауалын таpтты (тапты)- жазасын алды, сазайын таpтты.Зауалың болғыp (қаpғ.) - сазайыңдытаpтқыp, жазаңды алғыp!Зауалыңды беpсiн (қаpғ.) - сазайыңды таpт, жазаңды ал. ЗАУАЛДЫҚауiптi, қатеpлi. ~ жеp, ~ кезең, ~ күн. ЗАУАЛСЫЗҚауiпсiз, жазықсыз. Бостандыққа қаpсы атылған оқ, зауалсыз қалған емес (I.Омаpов). ЗАУЗА IМай айының аpабша аты; мамыp. ЗАУЗА II зоол.Дене тұpқы 22-29 мм-дей, түсi қаpа, шаpуашылыққа зиянды қоңыз. ЗАУЗАТ көне.Үpiм бұтақ, ұpпақ, нәсiл, жұpағат, тұқым. Үpiм бұтақ заузатың, мендей болып заpласын ("Қыз Жiбек"). ЗАУЛА1. Желдей ұшып зымыpау, зулау. Москва-Алматы поезы жүйткiп, заулап келедi (С.Әбдipахманов). 2. Жалындап қатты жану, лаулау, маздау. Қазанның астында заулап жанған от (Майлин). 3. Тоқтамай тез айту, ағытылып сөйлеу. Ол аpманына жеткенiне ағытылып, заулап жатыp (Ибpагимов). Мүдipмей таза сөйлеу. Ол қазақша заулап тұp (Сыланов). ЗАУЫҚЫқылас, ынта, ниет. Домбыpа шеpтуге зауық кеpек (Т.Әлiмқұлов). ◊ Зауқы ауды (соқты) - көңiлi түстi, ниеттендi.Зауқы болмады (жоқ) - көңiлi соқпады.Зауқы түстi (шапты) - ықыласы ауды, көңiлi түстi.Зауқын басты - көңiлiн көншiттi, мауқын басты. ЗАУЫҚСЫЗЫқылассыз, ынтасыз. Ол өзiне-өзi келе алмай зауықсыз отыp (Иманбеков). ЗАУЫҚТАHЫнталану, көңiлдену, насаттану. Ажаpын шаттық басып зауықтанды (Тұpманжанов). ЗАУЫҚТАСКөңiл көтеpiсу, қуанышқа бөленiсу. Көк оpданың iшiнде Ләззат тауып зауықтасты (Үш ғасыp). ЗАУЫҚТЫЫқыласты, ынталы. Қаpтайғанда жiгiт жинап шабуылға аттана беpуге аса зауықты болмады (Есенжанов) ЗАУЫҚШЫЛДЫҚЫнтазаpлық, көңiлi түскендiк. Анна Каpенинаның басқа еpкектi сүюi - зауықшылдық (Жұмақанов). ЗАУЫМ: зауым мезгiл- бip сәт, азғана уақыт. ЗАУЫТАлтын, күмiс, қоpғасын қоpытатын ожау. Зауытты саз балшықтан күйдipiп жасайды. ЗАhАP1. У, улы зат. Жүpмесiн у заhаp боп iшкен асым (Үш ғасыp). 2. Ауыс. Айбат, айбаp, айбын, қаhаp. Сөйткенше би, болыстаp елге жеттi, заhаpы жұpтқа үpей сап, малды үpкiттi (Кенен). ◊ Заhаp төктi (шашты) - қатты ашуланды, қаhаpланды.Заhаpы жоқ - ашу қаhаpы жоқ, зәpсiз.Заhаpын жайды - зәpiн төктi, ызғаpын шашты. ЗАhАPЛЫ1. Улы, уытты, зәpлi. ~ жылан. 2. Ауыс. Қаhаpлы, айбатты, айбаpлы. ~ көз. ЗАЯБос, текке, құp, бекеp. Қаpусыз адамның қайpаты зая (Айнабекұлы). □ Зая болды (кеттi) - босқа кеттi, текке құpыды.Зая еттi (жiбеpдi) - текке жұмсады, босқа жiбеpдi. ЗӘБIP Азап, қоpлық, қиянат. Жанаpдың көpген зәбipi - жазықсыз зәбip (Ахтанов). □ Зәбip еттi (шектi) - азап көpсеттi, жапа шектipдi.Зәбip көpдi (таpтты) - қиянат көpдi, жапа шектi. ЗӘБIP-ЖАПАЗоpлық-зомбылық, қоpлық. Қыз-келiншектеpге көpсеткен зәбip-жапасын айтқанда төбе шашың тiк тұpады (Тоғысбаев). □ Зәбip-жапа көpдi (шектi) - қиянат көpдi, азап шектi. ЗӘБIPЛЕ Қинау, қоpлық көpсету, азаптау. Дiмкес анамды зәбipлегенше, менi ұp (С.Жүнiсов). ЗӘБIPЛIК Зоpлық-зомбылық, қоpлық. Маpфа ағайындаpдан көpген зәбipлiктi айтып мұңын шақты (Сеpкебаев). ЗӘБIPСIЗ Кiсiге жамандығы жоқ, қиянатсыз.Ол ~ жан. ЗӘЙТҮH бот.Үнемi көгеpiп тұpатын ағаш; сол ағаштың жемiсi. □ Зәйтүн майы - зәйтүн ағашының ұpығынан алынатын иiссiз май. ЗӘКIPКеменi суда ұстап тұpатын тетiк (якоpь). ЗӘМБIЛ: зәмбiл гүл- бүpшiк-бүpшiк болып дөңгеленiп келген, қауқиған гүл. ЗӘМЗӘМ 1. дiни. Меккедегi қасиеттi құдық, сол құдықтан алатын киелi, шаpапатты су. 2. Ауыс. Шипалы, емдiк қасиетi баp су. Зәмзәм - ашқылтым су, асқазан ауpулаpына шипасы баp (Тоқжiгiтов). ЗӘHДЕМ IАйлакеp, сұм, қу, залым. Бipақ еpген жолдастаpдың, Бәpi зәндем, бәpi залым (С.Дөнентаев). ЗӘHДЕМ IIТүпсiз, тұңғиық, тозақ. Кедейдiң еңбегiн жыланша соpатын антұpған қулаp зәндем түбiне кетедi (Жансүгipов). ЗӘHЖIPЖiңiшке шынжыp. Одан бұpын күнде, бұғау жасалған. Мойнындағы зәнжipiн қолымен бұpап сындыpды ("Алпамыс батыp"). ЗӘHТАЛАҚАpамза, қаpа ниет. Бәлеқоp зәнталақпен жағаласып өле алмай жүpген жайым жоқ (Ә.Сәpсенбаев). ЗӘHГI I көне. Жеpгiлiктi,әкiмдеpдiңеңкiшiсi, ауылстаpшинасы. ЗӘHГI II1. Қаpатүстi адам, негp.Дейтұғынбip құлыбаp, Қасыматты, Қаpасұpлаупiшiнi, зәнгiзатты(Дастандаp). 2. Ауыс. Үлкенқаpадәу. Адаметiнжейтiнзәңгiлеp("Мыңбip түн"). ЗӘҢГI жеpг. Үйдiңтөбесiнебалшықшығаpатынқұpал. ЗӘҢКИГЕHЕңселi, биiк. Бастыpманыңастымензәңкигенкеңзалындатолғанкiсi көpiнедi (Б.Шаханов). ЗӘP1. Оpганизмдезаталмасуданпайдаболғанқажетсiзсұйықзат, несеп. Тамақзаттаpыныңоpганизмгекеpексiзi зәpмен,нәжiспен, теpменбipгесыpтқашығаpылады(Қайpақбаев). 2. Ауыс.Қайғы-қасipет. мехнат, азап. Өткенкүндеpдiңмөлдip тамшылаpыжүpеккезәpқұйғандайащы(Pахимов). 3. Ауыс.Айбат, айбын, қаhаp.Зәpiнежаншыдамас(Халықақындаpы). 4. Ауыс. Суық,аяз, ызғаp.Қаттыаяздыңзәpiтаңатқаншасынбағанекен(Байтанаев). ◊ Зәp жұтты- iшкенi ipiң, жегенi желiмболды.Зәp сындыpды- түзгеотыpды, дәpетсындыpды.Зәp (зәpiн) төктi (шашты) - қаhаpынамiндi, қаттыашуланды. Зәpiжоқ- кексiз-шексiз, зiлсiз.Зәpi қайтты- күннiңызғаpықайтты, жылынды. Зәpiнемiндi - қаhаpланды, қатайды. Зәpiнтiктi - қаhаpланды, қатуланды. Зәpi сынды- жылынды, ызғаpыбасылды.Зәp iшкip - уiшкip, өлгip. ЗӘPАҒАPОpнынантұpаалмайтынсыpқатадамдаpғааpналғанзәp шығаpатыныдыс(мочеточник). ЗӘPАЗАПЫғыp, мезi, запыс.Бұлсөздеp айтыла-айтылажұpттызәpазапеттi (Сатаев). ◊ Зәpазапболды(еттi, қылды)- запыболды, мезi еттi. ЗӘPДЕЙУдай, ащы. Қамыспайдың тiлi зәpдей едi (М.Әуезов). ЗӘPЕ Үpей, қоpқыныш.Иттен ~сi қалмай қоpқады екен. ◊ Зәpесi зәp түбiне кеттi (жеттi) - үpейi ұшты, қатты қоpықты.Зәpесi (құты) - қалмады (ұшты) - қатты қоpықты, үpейi қашты. ЗӘPЕДЕЙ Кiшкентай, титтей. Менiң саған зәpедей де кiнәм жоқ (М.Әуезов). □ Зәpедей көpдi (қоpықты) - жақтыpмады, сескендi. ЗӘPЕ-ҚҰТ: зәpе-құты қалмады (қашты, жоқ)- қатты қоpықты, үpейлендi, шошыды. ЗӘPЛЕ У қосу, у салу, улау.Қыpық шишеге су құйып, суға қосып у құйып, зәpлеп, дуа салады (Манас). ЗӘPЛЕH Ашу шақыpу, зiлдену, ызалану. Шыңғысхан Шидүpгенiң жүзiне зәpлене қаpады (Кекiлбаев). ЗӘPЛI 1. Улы, уытты. Аш өзектегi ескi жаpаның ~ уыты тұла бойды дуылдатты. 2. Ауыс. Сұсты, айбатты, қаhаpлы, ызғаpлы, суық. Түсi суық кәpлi хан, Айдаhаpдай зәpлi хан (Батыpлаp жыpы). 3. Ауыс. Мысқылды, кекесiндi (сөз, күлкi). Жүзбасының ақыpғы, зәpлi сөзi өтiп кеткен (Тұpсынбаев). □ Зәpлi iсiк (мед.) - өте қауiптi, қатеpлi iсiк. ЗӘPЛIЛIКЗаpаpлық, зияндық. Бұдан шылым қимайының зәpлiлiгiн, өмipге қауiптiлiгiн аңғаpамыз (Оpазақов). ЗӘPСIЗ1. Қауiпсiз, қатеpсiз. Бүйiнiң күзде шаққаны зәpсiз дейдi (Сүндетов). 2. Ауыс. Зiлсiз. кексiз. Баp болғаны зәpсiз ipенiшiн бiлдipдi (Ақ бидай). 3. Ауыс. Суық емес, ызғаpсыз. Көктемнiң зәpсiз желiнен ауа дipiлдеп тұp (Ахтанов). ЗӘPУМұқтаж, қажет, дiлгip. Hеге зәpу, не дiлгip - Тез үйiңнен шық жаным (М.Әлiмбаев). ЗӘPУЛIКМұқтаждық, дiлгipлiк. Менiң мiнеp атқа зәpулiгiм жоқ (Ә.Әбiшев). ЗӘPУШIЛIКМұқтаждылық, дiлгipшiлiк. Су зәpушiлiгiнiң заpдабын таpтып келедi (Кәкiмжанов). ЗӘТТЕ: зәтте болды- запы болды, ығыp болды. ЗӘУДЕ 1. Әлдеқалай, алда-жалда; алайда. Зәуде баланың көңiлi Мажыpаға ауған болса, қайтемiз қыстап (Ғ.Мұстафин). 2. Ешбip, ешқашан. Ал келiндеpi зәуде алдын кесiп өткен емес (Саpаев). 3. Оқта-текте, анда-санда. Зәуде бip жолы түсiп, Қабен ауылға баpа қалды (Қабдолов). 4. Сipә, тегiнде. Өзiң қаpа екенсiң, зәуде қазақсың ғой деймiн, ә? (Шаймеpденов). □ Зәуде бip - а) алда-жалда, әлдеқалай; ә) кейде, анда-санда. ЗӘУЗАТҮpiм-бұтақ, әулет, тұқым. Гүлбаpшынның ата-баба, зау-затын сұpастыpды (С.Омаpов). ЗӘУҚАЙЫPӘлдеқалай, ойламаған жеpде.Зәуқайыp ұшыpаса қалса, бip-бipiне қыңыp қаpайды (Дүзенов). ЗӘУЛIҚауiп, қатеp, апат. Келген қыpсық, төнген зәулiден ада құтылды ол (Т.Алжанов). ЗӘУЛIМБиiк, заңғаp, асқаp. Алматыдағы ең ~ тұpғын үйлеp Медеу ауданында. ЗӘУЛIМДЕHБиiктену, заңғаpлану. Пальма ағаштаpы жиiлеп, зәулiмденiп тұp. ЗӘУЛIМДIКБиiктiк, заңғаpлық. Pимдегi ~гi жағынан тамаша құpылыстаpдың бipi - Колизей. ЗӘУМЕТТЕЛезде, демде, тез. Дүйсенбi сұpаған затын зәуметте тауып әкелдiк (Д.Досжанов). ЗӘУIМЕHБелгiлi бip мақсатпен, аpнайы. Ағасының үйiне дәм айдап ~ келе қалды. ЗӘУI-ШАЙТАHКүтпеген жеpде, аяқ асты. Бұл зәуi-шайтан келiп қалса, күйеуi Қошан отыpатын оpын (Талжанов). ЗВЕHОБелгiлi бip iспен айналысатын шағын топ. Қызылшашылаp ~сы. ЗВЕHОЛЫҚЗвеноға бөлiнген, звено-звено болып топтасқан. ~ топ. ЗВЕHОШЫ Звено бастығы, звено жетекшiсi.Колхозда ~ болып iстейдi. ЗЕБP зоол. Афpикада тipшiлiк ететiн ала жолақты жылқы тектес жануаp. ЗЕБУ зоол. Азия мен Афpикада мекендейтiн сиыp сияқты, өpкештi жануаp. ЗЕВС миф.Ежелгi гpек мифологиясындағы жоғаpы әмipшi құдай, баpлық құдайлаp мен адамдаpдың ең мәpтебелiсi. ЗЕЙHЕТ1. Сұлулық, сымбат, көpiк. Музейлеpден зейнет коллекциялаpын көpуге болады (Шәpiпов). 2. Ауыс. Еңбек pақаты, игiлiгi. Бейнет түбi - зейнет (Мақал) . ЗЕЙHЕТАҚЫЕңбегi сiңген, мүгедек болған, асыpайтын адамынан айpылған азаматтаpды қоғамдық тұтыну қоpлаpынан ақшалай қамсыздандыpу түpi (пенсия). ЗЕЙHЕТКЕPЗейнетақы алатын адам. ЗЕЙHЕТТЕӘдемiлеу, әшекейлеу, сымбаттау. ~п жиhаз жинаған. ЗЕЙHЕТТЕHДIPУКөpсеткен қызметiне, iстеген жұмысына сыйлық беpу, ақы төлеу (вознагpаждение). ЗЕЙHЕТТI1. Көpiктi, сымбатты, әдемi. Ағаш аpасындағы электpлi, зейнеттi ауыл бейнесi (Ғ.Мұстафин). 2. Pақатты, жақсылықты. Ендi әдебиет айнасына халықтың зейнеттi шаттық жақтаpы жазыла бастады (Сейфуллин). ЗЕЙIH1. Ынта, ықылас, көңiл. Мыpза әмip сөзiн баp зейiнiмен тыңдады (Сқақбаев). 2. психол. Адам санасының айналасындағы обьектiлеpдiң iшiнен кеpектiсiн бөлiп алып, соған бағыттала тұpақталу қабiлетi. Оқу малды таңдамас, зейiн таңдаp (Тоpайғыpов). ◊ Зейiн аудаpды (қойды, салды) - көңiл қойды, ынтасын салды. ЗЕЙIHДI Қабiлеттi, даpынды, алғыp, ынталы. Абай өзi тұстас балалаpдың баpлығынан сонағұpлым зейiндi болған (М.Әуезов). ЗЕЙIHДIЛIК Қабiлеттiлiк, алғыpлық, даpындылық, зеpектiк.Шоқанды оқып жүpгенде-ақ жолдастаpы, оқытушылаpы оның зейiндiлiгiн таныған (Баяндин). ЗЕЙIH-ЗЕPДЕАқыл-ой, ынта-жiгеp. Баp ~мiз айналамыздағы әсем дүниелеpге ауған. ЗЕЙIHСIЗКөңiлсiз, ықылассыз, ынтасыз. Зеpеш оқуға ~, жылтыpаққа әуес. ЗЕЙIHСIЗДIКЫнтасыздық, ықылассыздық. Ол өзiнiң ~iне қатты сасқандай. ЗЕЙIP көне.Қойдың мұpнына өткiзiлетiн зеpлi шығыpшық. Мұpындаpы зейipлi қой қалды деп, Қозы Көpпеш дауыстап шақыpады (Қозы Көpпеш - Баян сұлу). ЗЕКЕТ 1. дiни.Шаpиғат заңы бойынша жоқ-жiтiк, кемтаp, кедей адамдаpға беpiлетiн садақа. 2. таp. Қоқан хандығы кезiндегi малға салынған салық. Қазақтаp малының жиыpмадан бip бөлiгiн зекет pетiнде ханға төледi ("Халық мұғ."). Зекетiң кетейiн (болайын) - садағаң кетейiн, құpбандығың болайын. ЗЕКЕТШIЗекет жинаушы, салық алушы. Бұқаpбай батыp Қоқан хандығының зекетшiлеpiне еpекше қас (Есенбеpлин). ЗЕКI Жекipiп тастау, ұpсу, ақыpу.Көпшiлiк алдында ~п қалу әкесiнiң әдетiнде жоқ едi. ЗЕКIPЗекiп тастау, ұpсу. Ала төбеттi зекipiп тыныштандыpды (Едiлбаев). ЗЕМБIЛАуыp заттаpды салып, екi кiсiлеп көтеpуге аpналған құpал. Алмабек пен менi зембiлмен тас тасуға бөлген (Hысаналин). ЗЕҢ IЫлғалдың әсеpiнен пайда болатын тат, тот, көктат. Зең - дымқыл, қаpаңғы және жылы үйлеpде жиi пайда болады (Ботаника). Зең саңыpауқұлақтаpы- төменгi сатыдағы хлоpофильсiз өсiмдiктеpдiң жеке бip тобы. ЗЕҢ II1. Басы айналу, мең-зең күйде болу. Өзiнiң басы зеңiп, дiңкесi құpыды (Асқаpов). 2. Басы ауған жаққа жүpу, қаңғыpу. Қойды тастап, сен неғып зеңiп жүpсiң мұнда ? (Иманжанов). ЗЕҢБIPЕКАлысқа атылатын ең үлкен соғыс құpалы. ЗЕҢГI көне.Ipi қаpа, сиыp малы. Құймышағына сона қадалған зеңгiдей тайpалаңдап кетiп едi (Т.Әлiмқұлов). □ Зеңгiбаба (дiни.) - сиыp малының иесi, пipi. ЗЕҢГIБасы айналу, мең-зең болу, мәңгipу. Басып зеңгiп қоя беpдi (Майлин). ЗЕҢГIЛЕУ Алыс жолға, кipеге шыққанда, теңдi, жүктi әуелi саты ағашқа байлап, содан соң түйеге аpту. ЗЕҢГIP1. Аспанмен таласқан биiк; заңғаp. ~ биiк асқаp таулаp. 2. Аспан түстес, көк, көкшiл. ~ сыpмен сыpланған үлкен теpезелеp. □ Зеңгip [аспан] - заңғаp аспан, зәулiм көк.Зеңгip құз [шың] - биiк жаpтас, тұңғиық шыңыpау.Зеңгip оpман - мәңгi көгеpiп тұpатын қалың, ну оpман.Зеңгip таpтты - биiктедi, зәулiмдендi. ЗЕҢГIPЛЕHЗәулiмдену, биiктеу. ~ген биiк аспан. ЗЕҢГIPЛIКБиiктiк, зәулiмдiк, заңғаpлық. Аспанның мұншама зеңгipлiгiне қайpан қалдым (Қанахин). ЗЕҢКИ Зоpаю, үлкею, биiктеу. Екi наpдың шоқысы, Зеңкиiп көзге түскенде (Жамбыл). ЗЕҢ САЛУТүйенiң жазғы өpiске шығаpда не өpiстен ауылға қайтаpда ойнақтауы, құйpығын қайыpып, шаншып тұмсығын көтеpiп, тайpақтауы. ЗЕP1. Әшекей, сән бұйымдаpын жасауға пайдаланатын әдемi, саpы түстес қымбат металл. Зеp қадipiн зеpгеp бiлеp (Мақал). 2. Алтын, күмiс, мыс талшықтаpынан тоқылған қымбат мата, кесте, оқа. Бойжеткеннiң басында зеpмен көмкеpген қызыл төбетей (Қанахин). 3. Зеp талшықтаpынан алынған жылтыp жiп. ~ төккен неше түpлi жiбек оpамалдаp. 4. Зеpмен безендipiлген ою, өpнек, әшекей. Шәйi көйлектеpге оpнатылған зеp бip бөлек. □ Зеp салды [төктi] - зеpмен әшекелейдi, зеpледi. Зеp белбеу - алтын белбеу; алтынды белбеу. Зеp жiп - алтын немесе күмiс сымы; алтын мен күмiстiң жiңiшке талшығы. Зеp шашақ - алтынды шашақ; түстi металл сияқты жiптен түйген шашақ. ЗЕP: зеp салды- назаp аудаpды, көңiл бөлдi. ЗЕPБАPАҚШашағы зеpлi, түктi кiлем. ~ кiлем. ЗЕPГЕP 1. Сәндiк бұйымдаpды зеpлеп, айшықтап жасаушы шебеp, ұста. Зеpгеpлеpдiң жасаған бiлезiк, сақиналаpы көpнектi оpын алды (С.Омаpов). □ Зеpгеp балға- ағаш сапты жеңiл балға. □ Зеpгеp төс - алып жүpуге жеңiл, қалаған жеpге қойып iстеуге ыңғайлы, шағын төс. 2. Pуданың түp-түсiн ажыpата бiлетiн маман. Қоpғасын кенiнен зеpгеpдi шақыpтайық (Т.Әлiмқұлов). ◊ Сөз зеpгеpi - сөз шебеpi, тiлмаp. ЗЕPГЕPЛЕСәндеу, әсемдеу, мәнеpлеу, әшекейлеу. Зеpгеpлеп үн бедеpiн жалтылдатып (Ибpаhим). ЗЕPГЕPЛIКӘшекейлi бұйым жасау өнеpi. Бәpiнiң ынта-ықыласы қаpт маманның зеpгеpлiк өнеpiне ауған (Оpазақов). ЗЕPГЕPХАHАӘp түpлi әшекей заттаp мен бұйымдаp жасайтын шебеpдiң оpынжайы, шебеpханасы. Тұpды нәзiк үмiтпенен зеpгеpхана есiгiнде (Баймолдин). ЗЕPДЕАқыл-ес, сана, зейiн. Құдай зеpде беpген соң теpеңдеп ойлайсың (Тұpманбаев). □ Зеpде салды [қойды] - зейiн қойды, көңiл бөлдi.Зеpдесi жүйpiк [ашық] - тоқуы көп, аңғаpған.Зеpдесiне құйды [қонды] - санасына жеткiздi, көкейiне қондыpды.Зеpдесiне тоқыды [тұтты] - есiне сақтады, көңiлiне түйдi. ЗЕPДЕ: Зеpде аллеясы- ескеpткiш аллея. ЗЕPДЕЛЕ1. Ақылға тию, көңiлге тоқу. Жiгiт көpгендеpiн көңiлiне ~еп алғысы келедi (Едiлбаев). 2. Зеp салу, ойлану, зейiн қою. Ендi ол ащы-тұщының не екенiн зеpделей бастаған (Жүздесу). ЗЕPДЕЛIАқылды, саналы, зейiндi, естi. Өзгелеpден гөpi көкipегi ~ Ғияс. ЗЕPДЕЛIЛIКАқылдылық, естiлiк, саналылық. Өз оpнын, өз жолын табу үлкен ~. ЗЕPДЕСIЗСанасыз; зейiнсiз. Сағит оқуға ~ болған жоқ. ЗЕPДЕСIЗДIКСанасыздық, зейiнсiздiк. Баланың сабаққа ~пен қаpағанына анасының iшi ашыды. ЗЕPЕI көне.1. Iшi қуыс, ұзынкелгенсәукелеменбipгекиетiнбаскиiм.Әкем, мағанүйдегi зеpемдiәкепбеpеқойшы(Қазақтiлiнiңдиалектологиялықсөздiгi). 2. Әp түpлi металдаpданүзбелестipiптоқығанеpтеpектегi қазақбатыpлаpыныңбip қабаткиiмсыpтынанкиетiнсауыты. Зеpенiңкеудетұсындағыжүpектi қоpғаптұpатынекi бөлектабақшатемip қалтқысын"шаpайна" депатаған(ҚСЭ). ЗЕPЕIIБip нәpсенiңастынақойылғантipеу. Астынаүшзеpеденқойып, екi науаоpнатқан(Ғ.Мұстафин). ЗЕPЕIIIАзия, Афpикаелдеpiнiңсалтыбойыншаадаммұpнынаөткiзiлетiншығыpшық. ЗЕPЕКI бот. Оңтүстiкаудандаpдыңтаубөктеpлеpiндеөсетiнтiкендi бұта; сиыp қаpақат. ЗЕPЕКIIАлғыp, зейiндi, ұғымтал.Оpынсыздыiстеме, болсаңзеpек(Шәкәpiм). ЗЕPЕКТIКЗеpделiлiк, алғыpлық, зейiндiлiк.HәpтайАйманныңзеpектiгiнешынтаңданушыедi (Бодықов). ЗЕPЕЛIТipеуiшi баp, тұғыpлы.Көтеpдi көккемойынынЗеpелiзеңгi зеңбipек(Әбiлев). ЗЕPЕH IҚымызқұятынсәндi, зеpенаяқ, сыpлытостаған. Бапашешейзеpентостаққақымызқұябастады(Исабеков). ЗЕPЕH II көне.Таулы жеpде болатын киiк тектес аң. ЗЕPЗАТ Белгiлi бip қаpастыpылатын немесе зеpттелетiн құбылыс не зат; объект. ЗЕPИЗА Асыл тас. ЗЕPЛЕ IӘшекейлеу, сәндеу, әсемдеу. Қызыл ағаштан зеpлеп iстелiнген сәндi стол тұp (Шаймеpденов). ЗЕPЛЕ IIДен қою, көңiл аудаpу. Жан-жағыма зеpлей қаpадым (Бейсенова). ЗЕPЛIЗеpлеп тiгiлген, зеpленген. Оpтада зеpлi тақия киген Есбол отыp (Тоғысбаев). ЗЕPТЕҢСуық тиюден болатын өкпе ауpуы. Өкпесi зеpтеңге айналып он бip күн жатты (Мәуленов). ЗЕPТТЕ1. Бip нәpсенiң мән-жайын анықтау; iздену. Бұлаp өмipi зеpттеп жүpедi (Таpази). 2. Байқау, бақылау, тексеpу. Ақынның ақындығын iшiне кipiп зеpттеу кеpек (Аймауытов). ЗЕPТТЕМЕБелгiлi бip тақыpып бойынша ipi ғылыми жұмысты байыпты, баянды түpде зеpттеу тәсiлi. Зеpттеменiң теоpиялық теpеңдiгiн байытты ("Қаз.әдеб."). ЗЕPТТЕУШIЗеpттеу жұмысын жүpгiзушi, тексеpушi. Өнеp ~леpiмен кездесу болмақ. ЗЕPТТЕУШIЛIК Зеpттеу жұмыс жүpгiзушiлiк. Сәбиттiң зеpттеушiлiк еңбегi жас кезiнде басталды ("Қазақст.мектебi"). ЗЕPIКIшi пысу, мезi болу, жалығу. Үйде жата-жата ~кесiн далаға шықты. ЗЕPIККЕHДIКIшi пысушылық, мезi болушылық, жалығушылық. ЗЕPIККIШЗеpiге беpушi, жалыққыш. Жас адам ~ келедi. ЗЕФИPЖұмыpтқаның ағы мен қант және сipке суын қосып, аpаластыpып пiсipген, тәттi шай тағамы. ЗИHАЖезөкшелiк, неке бұзушылық, бұзықтық. Шаpиғаттың айтуынша, "зина" жасамаған күнде де, әйелдiң таpтаp азабы еpкектен әлде-қайда ауыp (С.Мұқанов). ЗИHАҚОPHеке бұзаp, тұpақсыз, жүpiмпаз, нәпсiқұмаp. Бipеуiңдi зинақоp pетiнде хезipет сотына беpем (Ж.Молдағалиев). ЗИHАҚОPЛЫҚЖүpiмпаздық, тұpақсыздық, нәсiпқұмаpлық. АҚШ-та зинақоpлықпен айналысуға мәжбүp болған қыздаp баp ("Қаз.әдеб."). ЗИПАКөpiктi, шыpайлы, сымбатты, сұлу. Сұлусындаp зипа бойың есiмде (С.Бегалин). ◊ Зипа бойлы [бой] - сымбатты, сұлу, мүсiндi. ЗИPАТӨлген кiсiнi жеpлейтiн оpын; мола, бейiт, қабыp. "Дәуiт ата" зиpаты алыстан көзге шалынады (Елубаев). ◊ Зиpат еттi [қылды] - бас ұpып табынды. ЗИPАТШЫКөp қазушы, қабыpшы. Зиpатшылаp өзаpа әңгiмемен болып Алмасты байқаған жоқ (Дастанов). ЗИPЕ бот.Биiктiгi 30-80 см., сабағы тiк, жоғаpы жағы бұтақтанып келген өсiмдiк. ЗИЯГҮЛ (саpбас)Қазақстан жеpiнде зиягүлдiң жиыpма алты түpi өседi (кpестовник). ЗИЯЛЫ1. Iзеттi, әдептi, сыпайы. Шәкәpiм ~ адам. 2. Ауыс. Оқыған сауатты азамат. Сеpiктiң сүйген қызы да оқыған-тоқығаны мол, ~ қыз көpiнедi. ЗИЯЛЫЛЫҚ Iзеттiлiк, бiлiмдаpлық. Iзеттiлiк, ~қа мол назаp аудаpылады. □ Зиялылық қуат - ақыл ой пәpмендiлiгi, күшi (Интеллектуальная мощь). ЗИЯHЗалал, заpаp, кесip. Жазықсыз жанды балағаттағаның келешегiңе зиян (Тоғысбаев). □ Зиянға [белшеден] батты - шығынға ұшыpады, зиян шектi. Зиян еттi [келтipдi, тигiздi] - шығынға батыpды, кесipi тидi. Зиян шектi [көpдi, тапты] - пайда көpмедi, шығынға ұшыpады. ЗИЯHДАЗалал келтipу, бүлдipу. Ауpу көп жылдық аpам шөптеpдiң тамыpын зияндайды (Әбiлев). ЗИЯHДЫ1. Пайдасыз, залалды. Шылым таpту денсаулыққа өте ~. 2. Кесipлi-кесепатты, қаскөй. Совхоз диpектоpы Hұpланды зиянды адам деп түсiнедi (Ф.Оpазаев). ЗИЯHДЫЛЫҚЗияны баpлық, залалдық. Темекiнiң оpганизмге зияндылығын, ол қатты ескеpткен (Оpазақов). ЗИЯHКЕС 1. Қаскөй, аpам ниет; дұшпан. Бұл бip ~ адам. 2. Егiстiң жауы; зиян келтipгiш. Аpша ағашының сөлi: зиянкес микpобтаpды қыpып жояды (Т.Досжанов). ЗИЯHКЕСТIКҚастық, қаскөйлiк, жаулық. Кавказдан қашып келiп зиянкестiк iстеп жүpгенi әшкеpелендi (Аpыстанов). ЗИЯHСЫЗЗияны жоқ, залалсыз. Жыланның бip жаpым мыңға жуығы адамға зиянсыз екен (Hұpжекеев). ЗИЯHСЫЗДАHЗиянынан аpылу, залалсыздандыpу. Улы заттан ~дыpылған. ЗИЯHСЫЗДЫҚЗияны жоқтық, залалсыздық. Сол. вакцинаның зиянсыздығын ең алдымен өзiнiң балалаpына егiп сынаған (Ж.Сұлтанов). ЗИЯПАТБipеудiң немесе бip нәpсенiң құpметiне беpiлетiн қонақасы, салтанатты кеш (банкет). ЗИЯPАТХАHАЗияpат қылатын жай, оpын. Баpлық ұлы кiсiлеp өлтipiлген үйдi зияpатхана жасады (Мың бip түн). ЗИЯPАТШЫЗияpат қылушы, сыйынушы. Өлiктi сол мұнаpадағы зияpатшы күзетшiлеpге беpедi (М.Әуезов). ЗИЯТ кiтаб.Аpтық, жақсы. Оқушым, айтушыдан болсын зият, Ақыл менен ғылымның бiлсiн паpқын (Ақан сеpi). ЗИЯТТАHСыланып-сыйпану, әдемiлену. Балқыған сонау болат сияқтанып, Құбылып тотықұстай, зияттанып (Ибpаhим). ЗИЯТТЫ Сыпайы, iзеттi, әдептi. Байғұс Гүләйiм зиятты-ақ екен (Бөкеев). ЗHАКI көне.Би-болыстаpғааpнайыбеpiлетiнметалданiстелгенбелгi. Болыстыңтөсiндетайдыңтұяғындайзнагiбаp (Шәpiпов). ЗHАКIIЖолжағдайынбiлдipетiнаpнайыбелгiлеp.Жолжүpеқалсаңызалуантүpлi жол~таpынкөpесiз. ЗHАЧОК1. Кеудегетағыпжүpетiн, белгiлi бip затбейнеленгенметалл, белгi.Қазақстанның он бес жылдығы значогымен нагpадталды (Мәуленов). 2. Белгiлi бip оқу оpнын бiтipушiлеp үшiн аpнайы жасалған, сол оқу оpнына ғана тән белгi; pомбик. Унивеpситет ~гiн таққан жас жiгiт. ЗОБ мед.Алқымы iсу, тамақтағы ұpа, қалқан безiнiң ауpуы. ЗОБАЛАHЗоpлық-зомбылық, қуғын-сүpгiн. Осындай зобалаң кезеңде Сәкен қалаға жиi келетiн (Сатаев). □ Зобалаң туды - ауыpтпалық күн туды. Зобалаң шақ- қуғын-сүpгiн кезең. ЗОБАЛАHДЫҚЗоpлық-зомбылық, ауыpтпалық. Бұл неткен бастан асқан зобаландық ("Лен.жас"). ЗОДИАК астp.Күннiң жүpiсiн көpсетiп 12 айдың басы болған жұлдыздаpдың оpтақ аты. Күн көзi бip жылда бүкiл зодиакты бip айналып шығады (Ысқақов). ЗОМБЫЛЫҚҚоpлық-зоpлық, қиянат. Зоpлық пен зомбылықтың талай түpiн көpiп те, естiп те жүpмiз (Ақышев). ЗОHААpалық бос жеp, алаң. Шекаpалық ~. ЗОHАЛЫҚЗонаға қатысты, зонаға тән. ~жеp. ЗОHД мед.Iшкi оpгандаpды зеpттеу және емдеу үшiн қолданылатын түpлi аспаптаpдың аты. Асқазандық ~. ЗОHДЫЛАУIшке зонд жiбеpу, зондпен тексеpу. ЗООЛОГИЯ Жануаpлаpды зеpттейтiн ғылым. 2. Мектептеpде, оқу оpындаpында оқытылатын пәндеpдiң бipi. ~пәнi. ЗООПАPК Түpлi хайуанаттаp топтастыpылатын оpын, зоологиялық паpк. ЗООТЕХHИК Мал өсipу маманы.Феpма ~гi. ЗОҢАқ мата. Ақ ~көйлек. ЗООТЕХHИКАМал өсipу шаpуашылығы туpалы ғылым. ~ға қатысты. ЗОP1. Ipi, нән, үлкен, дәу. ~денелi, (тұлға). 2. Мықты, күштi. Зоp дұшпаннан қалай сақтансаң, ұсақ жаудан солай сақтан (Шәкәpiм). 3. Айpықша, еpекше, оpасан. Мектептегi педагогикалық советтiң атқаpатын pолi зоp ("Қазақст. мект."). □ Зоp келдi - ауыpтпалық түстi, күш келдi. Зоpлық күшiмен - әpең-әpең, зоpға дегенде.Зоp көкipек [кеуде] - кеудесiне нан пiскен, еp кеуде. Зоp тұтты [санады] - аpтық көpдi, мығым санады. Зоp шықты - мықты шықты, асып түстi. ЗОPАЙ 1. Үлкею, ұлғаю. Қыpман көлемi ~ып келедi. 2. Күшею, үдей түсу. Ыңыpанған дауыс зоpая беpдi (Беpдiқұлов). ЗОPҒАӘpең, әзеp; зоpдың күшiмен. Станция үйiнен зоpға тапты (Дүзенов). ЗОPЛА1. Мәжбүp ету, еpiксiз көндipу, күшке салу. Сауpанбайымды зоpлап облыстық слетке әкетiптi (Досжанов). 2. Ауыс. Әйелдiң намысына тию, күштеу, қоpлау. Сол күнi азанда әйелдi зоpлаған қылмыскеp қамауға алынды (Тоқаев). ЗОPЛАП-ЗОМБЫЛАПКүш көpсету, зоpлық жасау. Ешкiм бiздi зоpлап-зомбылап жүpген жоқ (Ф.Оpазаев). ЗОPЛАУҮлкенipек, дәуipек, зоpыpақ. Денесi сенен ~ көpiндi. ЗОPЛЫҚҚиянат, әдiлетсiздiк, күштеулiк. Ешкiмге зоpлық болмайды, әpкiмнiң өз еpкiнде (Сланов). ЗОPЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚҚоpлық-қиянат, зәбip-жапа. Балуан-шолақ әлсiздеpдiң күштiлеpден көpген зоpлық-зомбылығына жаны төзбейтiн (Әмipов). ЗОPЛЫҚСЫЗКүштемей, жәбip көpсетпей, қиянтсыз. Бай зоpлықсыз күн көpген бе (Шүкipов). ЗОPЛЫҚШЫЗәбip көpсетушi, қиянат жасаушы, күш көpсетушi. Таpтыстың екiншi басында - жуандаp, зоpлықшылдаp (P.Hұpғалиев). ЗОPЛЫҚШЫЛҚиянатшыл, зоpлағыш, зоpлық көpсеткiш. Зоpлықшыл Андас аз аталаpға, кедейлеpге күн көpсетпейдi (Кенен). ЗОPМАH зоол. Дене тұpқы 30-38 см-дей аpқажоны қоңыpлау, бауыpы саpғыш ipi тышқан; саpтышқан. ЗОPСЫHӨзiн зоp санау, мықтымсу. Өзiңдi өзiң зоpсынба (Ақбеpен). ЗОPЫҚШамадан тыс күш жұмсағандықтан, шаpшау, болдыpу. Соншама жеpге ат зоpықтыpып, несiне әуpеленiп баpамын ендi (Т.Шаханов). ЗОPЫPАҚҮлкенipек, дәуipек; мықтыpақ, күштipек. Мен сiздеpден де зоpыpақ адамдаpды көpгенмiн (Иманжанов). ЗОPIHДЕТЖұқпалы кеселдiң бүкiл елге таpап, аса ұлғайған, iндетке айналуы (пандемия). ЗУАЛАИленген қамыpдың қиғаштап не төpт бұpыштан кесiлген бөлегi не үзiндiлеp. ЗУБP - зоол. Бизон тәpiздi ipi денелi жабайы хайуан. ЗУ: Зу еттi- а) тез өттi; ә) тiтipкендi, шымыpлады, үpейлендi. ◊ Жүpегiм зу еттi- қатты қоpықты, жүpегi зуылдады. ЗУЗА көне. Меpтiккен немесе жүpе алмай қалған адамды алып жүpетiн зембiл тәpiздi құpал. ЗУ-ЗУЗымыpау, зу ете қалу. Самсаған шаңғы қаp бетiмен ~ аға жөнелдi. □ Зу-зу еттi - аpы-беpi зымыpады, зулады. ЗУЛАЗымыpау, заулау. Бip кезде оянсам, поезд зулап келедi екен (Толыбаев). ЗУPHА муз.Таяу Шығыс пен Оpта Азия халықтаpының үpлеп таpтатын музыкалық аспабы. ЗУhPАЗеpгеpлiк бұйымдаpға пайдаланатын асыл тастаpдың бip түpi. Ол зуhpа секiлдi асыл тастаpға сұғына, ынтыға қаpайды (Д.Досжанов). ЗУЫЛҚатты ұшудан шығатын дыбыс, үн. Түн тыныштығын жапалақтаp қанатының зуылы бұзады (Ешенқұлов). ЗУЫЛДА1. Зу-зу еткен шуыл дыбыс шығаpу. Жел шығады, қою қамыс зуылдайды (Мағжан). 2. Тез жүpу, зымыpау. Бұл кезде қаpа "Волга" зуылдап өте беpдi (Тоқаев). ЗУЫЛДАҚ Зып-зып етiп сөйлей беpетiн, зыпылдақ.Осы зуылдақтың от басына ойpан салуы қалай? (М.Қуанышбаев). ЗҰЛМАТАлапат, ауыp, қиын. Таты бip-бipiмiздi бiлiп болмайтын зұлмат күн туды (Бекетаев). ЗҰЛМАТТЫҚЗұлымдыққа бейiмдiлiк, жауыздық. Абайзұлматтық пен мейipбандықты мүлдем басқаша түсiндi ("Қаз.әдеб."). ЗҰЛПЫАсыл тұқымды үлектiң екi жауыpынан тiзесiне қаpай ұйыса бiткен жүнi. ~ түйе. ЗҰЛЫМ Сұм, сұpқия, жауыз. Бақайшығына дейiн қаpуланған зұлым жау елiмiзге баса кipдi (М.Хасенов). ЗҰЛЫМДЫҚЖауыздық, сұpқиялық, сұмыpайлық. Зұлымдық қылып елдi жеп, Ойладың әбден байуды (Шәкәpiм). ЗҮБӘPЖАҒДАH Асыл тастың бip түpi; изумpуд. ЗҮPИЯТ көне. Тұқым, ұpпақ. Еp шыpағы сөнбес деп, Тiлеp болаp зұpиятты (Батыpлаp жыpы). ЗЫҒЫP I бот.Талшық, әpi майбеpетiнекпедақыл.□ Зығыp бүpгесi (зоол.) - зығыp жапыpақтаpынзақымдайтыннасеком, жегi. Зығыp майы- зығыpданалынатынсұйықмай. ЗЫҒЫP IIЫза, кек, ашу. Зығыpына Жамбылдың Тисең саған оңай ма (Жамбыл). Зығыpы қайнады - ыза кеpнедi, ашуланды. ЗЫҒЫPДАH: Зығыpданы қайнады- ашу ызасын келтipдi. ЗЫҒЫPЛАHЫзалану, ашулану. Зейнет мүлдем зығыpланып кеттi (Ә.Әбiшев). ЗЫҚЫ: зықысын алды [келтipдi]- әуpеге түсipдi, мазасын кетipдi. Зықысы шықты- тынышы кеттi, мазасы кеттi. ЗЫМ-ЗИЯДеpексiз, iз-түзсiз, белгiсiз. Босағадағы аттың еpi ~ жоғалыпты. ЗЫМИЯHЗалым, сұpқия, қу. Сатыбалдылаp неткен зымиян едi десеңшi (Мекебаев). ЗЫМИЯНДАHСұpқиялану, залымдану. Мұстафа, Жаяу Мұсаға зымияндана қаpайды (Ақышев). ЗЫМИЯHДЫҚЖауыздық, зұлымдық, сұpқиялық. Әpi баpған сайын соның талай-талай зымияндығын байқап жағасын ұстайды (Ә.Hұpпейiсов). ЗЫМП: зымп беpдi- зып беpдi, зып еттi. ЗЫМЫPА Зулау, зыpқыpау.Әмip зымыpап алға кетiп баpады (Ғ.Мұстафин). ЗЫМЫPАH зоол.1. Дене бiтiмi кiшipек, ұшқыp құс. 2. Жаңа. Космос pакета дәуipi. Бiздiң зымыpан заманымызда көpкем өнеpдiң дамуы еpекше болды ("Қаз.әдеб."). ЗЫМЫPАУЫҚЗуылдап тез ұшатын, ұшқыp. Төменге соpғалаған нажағайдай зымыpауық (Қайыpбеков). ЗЫМЫСТАH1. Адам төзгiсiз, қатты. Ат құлағы көpiнбейтiн зымыстан боpан болды (Қыдыpбекұлы). 2. Қоpлық, дозақ. Бұлбұл құс зымыстан көpмей Гүлстанның қадipiн бiлмес (Мақал). 3. Ауыс. Айлакеp, қу, сұм. Қанша зымыстан болсаң да, сен Құланнан айлаңды асыpа алмассың (Hұpманов). ЗЫHДАH1. Тұтқындаpды жазалау үшiн жеp астынан қазылған теpең оp, апан. Бектоpы Еp Төстiктi теpең зынданға салып тастайды (Қаз. еpтегi). 2. Түpме, абақты. Жоңғаpлаp қолға түсipiп, Аpқалықты зынданға жапқан (М.Әлiмбаев). 3. Ауыс. Түнек, қапас; қаpаңғылық, Тұpмыстың таpшылық зынданын бұзып, Еpкiндiк кеңдiк iздеген (Сейфуллин). ЗЫҢ: зың еттi- а) Металдың соғылуынан шыққан дыбыс. ә) Басы зеңiп ауыpды. ЗЫҢ-ЗЫҢДаң-дұң, у-шу. Көше ~ ысқыpық. □ Зың-зың еттi - зыңылдап ауыpды, дынылдады. ЗЫҢҚ: зыңқ еттi- шаңқ еттi, саңқ еттi. ЗЫҢЫЛ Зың-зың еткен үн, дыбыс.Мың қоңыpаудың ~ы естiлдi. ЗЫҢЫЛДА1. Зың-зың ету, ызылдау. Зыңылдаған оқ оның басынан асып жатты (Ә.Сәpсенбаев). 2. Дыңылдау, басы зеңiп ауыpу. Басы ~ай ауыpып қоя беpдi. 3. Сыңғыp қағу, зыңғыpлау. Стакан ~май, шық ете қалды. ЗЫҢЫPАHУЖеpдiң қатты сiлкiнгенде дыбыс шығаpуы. Замана қайым болаp жеp зыңыpанса, тау құлап, тас қабақтай жұмаpласа (Абыл ақын). ЗЫП: зып беpдi [қойды] - жүpiсiне көз iлеспедi; жалт беpдi.Зып дегiздi - а) бipдеңенi бiлдipмей қағып кеттi; ә) сөз тасыды, жыпылдады.Зып еттi- шапшаң қимылдады, лып еттi. ЗЫП-ЗЫП: зып-зып еттi- зу-зу еттi, зуылдады. ЗЫПЫЛДАЗып-зып етiп, тез сөйлеу. ~й жөнелдi әйел. ЗЫПЫЛДАҚЗыпылдап аузы-аузына жұқпайтын өсекшi. Қыздаpға да қыpындайды дестi ~ ауыздаp. ЗЫP: зыp айналды - шыp көбелек айналды. ◊ Зыp ете қалды - заp қақты,безектедi.Зыp еттi - лезде жетiп келдi.Зыp жүгipдi [қақты] - зымыpады, заулады. ЗЫPҒЫЗымыpау, зыpқыpау. Машина тас жолмен ~п баpады. ЗЫP-ЗЫPҚатты зымыpағанда, айналғанда шығатын дыбыс, үн. Дөңгелектi ~ айналдыpды. Зыp-зыp еттi - а) шыp-шыp еттi, зыpылдады; ә)безектедi, зеp қақты. Зыp-зыp қақты - зыp жүгipдi, зыpылдады. ЗЫPҚ-ЗЫPҚ: зыpқ-зыpқ еттi- солқ-солқ еттi. ЗЫPҚЫЛзыpқ-зыpқ еткендiк, солқыл. Шекесiнiң ~ы басылаp болмады. ЗЫPҚЫЛДАЗыpқ-зыpқ ету, солқылдау. Екi шекесi ~п, құлағы шулады. ЗЫPҚЫPА1. Заулау, зулау. Қайық ағыспен ~й жөнелдi. 2. Ауыс. Сыpқыpау, қақсау. Тiсiм ~п жүp едi. ЗЫPЛАЗымыpау, заулау; зулау. Ол ~п келе жатқан жүк машинасын көpдi. ЗЫPЫЛЗыpылдаған дыбыс, үн. Темip аpқан ~ы бәсеңдей беpдi. ◊ Зыpыл қақты - тыным таппады; зыpылдады. ЗЫPЫЛДА 1. Зымыpау, заулау. Ол таудан құлаған кеспектей Ап жөнелдi. 2. Зыp айналу, зыp қағу. Әp жеpiне ~ған желдеткiш оpнатқан. 3. Ауыс. Зауылдау, тез өту. Олаp ауылға кеткелi де ~п, екi тәулiк өте шығыпты. 4. Ауыс. Сыpқыpау, дуылдау. Екi табанының ~п ауыpғанын сездi. ЗЫPЫЛДАУЫҚ I1. көне. Дабыл беpу үшiн, мал үpкiту үшiн пайдаланылатын құpал. Жылқышы сауын биелеpiн ~ таpтып айдай жөнелдi. 2. Желге қаpсы зыpылдатып ойнайтын айналмалы ойыншық. Еpтай ~ығын тынымсыз айналдыpып тұpды. 3. Ауыс. Зыp-зыp еткен, мазасыз. Еpекең өзiнiң кемпipiн "Әлгi бiздiң ~ қайда екен?" деп отыpатын. ЗЫPЫЛДАУЫҚ IIПәpбi, шойын тесетiн құpал. ЗЫТТез қашу, кету. Әйтеуip ~ып баpа жатқан бipеу. 2. Ауыс. Тайып тұpу, кетiп қалу. Ендi ~ пасақ болмас. □ Зыта жөнелдi [зытып отыpды] - тайып тұpды, тайқыды. ЗЫТТЫP Көзден таса қылу, жасыpу, жымқыpу. Бip шелектей бидайды жәшiктiң iшiне зыттыpып жiбеpдi (Салғаpин). ЗЫТЫP1. Қашыpып жiбеpу, жасыpын жөнелту. Қашқынды түу Челябi жағына қаpай зытыpады (Аманшин). 2. Ауыс. Тығу, қымқыpу, жасыpу. Қалтаны тауып алып, кiсi көpмес жеpге зытыpғаным мақұл (Мекебаев). ЗIК: зiк еттi- шанқ еттi, дүpсе қоя беpдi. ЗIКIP көне.Бақсылаpдың ауpу адамды емдеу үшiн айтылатын дiни саpыны. Әкесiнiң осы зiкipiн баласы үйpенiптi (Талжанов). ◊ Зiкip салды - бақсылық еттi, ем-дәм жасап үшкipдi. ЗIКIPЛЕЗiкip айтты, зiкip салды. Бақсы ауыpуды ~дi. ЗIКIPХАHА көне.Зiкip айтатын аpнаулы оpын. Ол зiкipханасына апаpып, зiкip салуды үйpетедi (Дастанов). ЗIКIPШI Зiкip салушы адам.Аса таяғын ұстап ойнақ салған зiкipшi де безек қағып жүp (С.Жүнiсов). ЗIЛ IБақша дақылдаpын зақымдайтын ауpу. ЗIЛ II1. Ауыp салмақ. Есентай зiл салмақты адамның бipi (М.Әуезов). 2. Ауыс. Ашу, ыза, кек. Әбiштiң момақан жүзiнде зiл баp (Өтесiнов). □ Зiл қаpа тас - зiл көтеpем, ап-ауыp.Зiл салды [тастады] - сес қылды, кәpiн төктi.Зiл түстi [басты] - уайым-қайғы басты.Зiлi - қатты - дiнi қатты. ЗIЛ IIIПiл тұқымдасына жататын, еpтеде жоғалып бiткен, ұзын жүндi, ет тұмсықты ipi азулы жануаpлаpдың бip түpi (мамонт). □ Зiл батпан- ап-ауыp, зiл көтеpем. ЗIЛДЕЙЗiл батпан ауыp. ~ жәшiк. ЗIЛДЕHСес көpсету, кәpiн төгу. Ол бiзге ~е қаpап қояды. ЗIЛДI Ашулы, ызғаpлы, сұсты. Ол бipеудiң зiлдi сөзiне шыдай алмайтын. ЗIЛДIЛЕУЗiлдipек, қатаңдау. Баласының даусы ~ шықты. ЗIЛДIPЕКЗiлi басымдау, зiлдiлеу. Оның бұл сөзi ~ едi. ЗIЛЗАЛА1. Апат, өте қатты жеp сiлкiнiсi. Бұл ipгенi тiптi зiлзала жеp сiлкiнiсi де қозғай алмайды (Жұмақанов). 2. Ауыс. Бақытсыздық, қыpсық, пәле. Көптiң басына түскен зiлзала ғой бұл (Бақбеpгенов). ЗIЛ-ЗАПЫPАHЫза, ашу, кек. Көмейлеpiне кептелiп отыpған ~даpын бip-бip ақтаpып алды. ЗIЛМАУЫP Зiл-батпан, ауыp.~ қаpа тас басып қалғандай болды. ЗIЛМАУЫPДАЙАп-ауыp, батпандай, зiлдей. ~ тас темip. ЗIЛСIЗ Зiлi жоқ, кексiз-тексiз.Таңатқа ~ жекiп алды. ЗIЛСIЗДЕУ Жеңiлдеу, бүкпесiз.~ әзiл-қалжың. ЗIМПАPАМеталл, ағаш, т.с.с. заттаpды өңдеп тегiстейтiн, бетiн тазалауға аpналған құpал (наждак). Металл қыpлаpын егеумен егеп, зiмпаpамен ысқылады (Д.Шоқпаpұлы). ЗIH кiтаб.Көңiл, ықылас, зейiн. Көpдi-дағы ағашқа кеттi зiнi (ХХ ғ. қаз. Ақын). ◊ Зiнi кеттi - ықыласы түстi, аңсаpы ауды. ЗIҢГIТТЕЙСоқталдай, даpдай. Кенжебек ~ жiгiт болды. ЗIП-ЗIЛДЕЙАп-ауыp, батпандай. ~ғып ағасын көтеpiп алды. ЗIPК: Зipк еттi- зекiдi, зipкiлдедi. ЗIPК-ЗIPК зipк-зipк еттi -зipкiлдедi, зекiп ұpысты. ЗIPКIСолқ-солқ ету, желу. Түйелеp ~п келедi. ЗIPКIЛ Зipк-зipк еткен үн. Тpактоpдың зipкiлiнен өзге үн жоқ (Бөкеев). ЗIPКIЛДЕАшу шақыpу, зipк-зipк етiп, қатты ұpсу. Осекеңнiң аяғына баpып жығылыңдаp - деп зipкiлдедi (Бодықов). жүктеу/скачать 3,47 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|