Үлестірмелі материалдар. кестелер, слайдтар, муляждар, планшеттер.
Бақылау сұрақтары (кері байланысы): 1. Құлақ қалқанының бетіндегі көрінетін, бұдырлар қалай аталады?
2. Дабыл қуысының қабырғаларын атаңыз? Әрбір қабырғасында қандай анатоиялық
құрылымдар көрінеді.
3. Дабыл қуысында орналасқан бұлшықеттерді атаңыз? Қай есту сүйелшелеріне бұл
бұлшықеттер бекиді?
Негізгі әдебиеттер. Қазақ тілінде: негізгі:
1. Рақышев, А. Р. Адам денесі. 3 томдық. Т.1. Сүйектер туралы ілім. – М.:ГЭОТАРМедиа,2014
2. Кузенбаева, Ә. О. Адам анатомиясы. 1 - кітап: оқу құралы /. - Алматы : Эверо, 2016. - 292 бет. с.
3. Кузенбаева, Ә. О. Адам анатомиясы. 2- кітап : оқу құралы . - Алматы : Эверо, 2016. - 248 бет. с.
4. Досаев Т.М. Адам анатомиясы.-Ақ-Нұр, 2013
№73 Тақыры.Дәм және иiс сезу мүшелерi. Өткiзгiш жолдары мен орталықтары.
Мақсаты:Дәмжәне иiс сезу мүшелер,өткiзгiш жолдары мен орталықтарын білу, студенттерге үйрету.
Дәріс жоспары 1.Дәм анализаторының құрылысы
2.Адамның иіс анализаторы
3.Өткiзгiш жолдары
Дәріс тезистері Дәмдік анализатордың құрылысы
Дәм талдауышының перифериялық бөлімі дөңгелек немесе сопақ пішінді дәм шамдары бар, олар негізінен тіл сосочкаларында орналасқан. Қарағай, жапырақтар және саңырауқұлақтар бар (күріш. 12.12, 12.13). Аз мөлшерде дәм шамдары жұмсақ аспанда және жұтқыншақтың артқы жағында кездеседі.
Дәмді пияз сопақ пішінді және тірек және рецепторлы дәмді жасушалардан тұрады. Рецепторлық дәмді жасушалар өз соңында микроворсинкаларға сіңеді, ол дәмді шаштар деп аталады (күріш. 12.13). Түкті ұзындығы-2 мкм, диаметрі-0,2 мкм. Олар дәмдік тесіктер арқылы тіл бетіне шығады.
Дәмді жасушада барабан ішегінің талшықтарын және тіл-жұтқыншақ нервін құрайтын синапстардың көп саны бар. Талшық барабанды струны (бұтағы язычного жүйкесінің) қолайлы барлық грибовиднымсосочкам, ал талшықтар языкоглоточного жүйке – к желобоватым және листовидным. Дәмдік анализатордың қабық соңы гиппокампада, парагиппокампалық сырттан және артқы орталықты әктастың төменгі бөлігінде орналасқан.
Дәм жасушалары үздіксіз бөлінеді және үздіксіз өледі. Әсіресе тез тіл алдыңғы бөлігінде орналасқан жасушаларды ауыстыру, олар Үстірт жатыр. Дәм бүйрек жасушаларын ауыстыру жаңа синаптикалық құрылымдардың пайда болуымен қатар жүреді.
Дәмді тітіркендіргіштерді қабылдау
Дәмді жасушалардың микроворсинкалары белгілі бір дәм молекулаларымен өзара әрекеттесу арқылы дәмді тітіркендіргішті тікелей қабылдайтын түзілімдер болып табылады. Дәмді жасушалардың мембраналық әлеуеті 30-дан 50 мВ-ға дейін ауытқиды. Дәм тітіркендіргіштердің әсері кезінде 15-тен 40 мВ-ға дейінгі мөлшермен рецепторлық әлеует пайда болады.
Ол дәмді жасушаның беткейінің деполяризациясын білдіреді, ол барабан ішегінің талшықтарында және генераторлық әлеуеттің тілдік жұтқыншақ нервінің пайда болу себебі болып табылады. Рецепторлық жасушадан қозу ацетилхолиннің көмегімен жүйке талшығына синапс арқылы беріледі.
Әртүрлі дәмді жасушалар әртүрлі дәмдік заттарға сезімталдыққа ие, олар төрт топқа бөлінеді: қышқыл, тұздалған, тәтті, ащы. Әрбір тор әрдайым бір дәмдік затқа жауап береді, Кейде тіпті барлық төрт, бірақ ең жоғары сезімталдығы олардың біріне ие. Тиісінше, қандай да бір дәм тітіркендіргішке аса жоғары сезімтал жасушалардың орналасуына байланысты тілдің әртүрлі бөліктері әртүрлі сезімталдыққа ие (сурет. 12.12).
Дәмді жасушалар үшін тітіркену шегінің ауытқуы және әртүрлі жағдайларда бір тітіркендіргіштерге жауап беру сипаты тән. Олардың қоздырғыштығы бір-біріне тұрақты әсер етуіне, сондай-ақ ас қорыту жолдарының рецепторларының, сүйкімді және т.б. жай-күйіне байланысты.
Дәмдік тітіркену рефлекторлы түрде жүрек жұмысын, қан қысымын, мидың, қол мен аяқтың қан толуын, терінің температурасын өзгертеді. Сонымен, қышқыл заттар жүрек қызметінің жиілеуін, қан қысымының жоғарылауын, тері мен аяқ – қолдың қан тамырларының тарылуын, тері температурасының төмендеуін, тәтті-рефлекторлы тамырларды кеңейтеді және аяқ-қолдың, мидың қан толуын арттырады, тері температурасын арттырады.
Дәм талдауышының жас ерекшеліктері
Дәмдік анализатордың шеткі бөлігі құрсақішілік өмірдің 3 айында қалыптасады. Туған кезде ол толығымен қалыптасқан және постнаталды кезеңде негізінен рецепторлардың таралу сипаты ғана өзгереді. Өмірінің алғашқы жылдарында балаларда рецепторлардың көпшілігі тілдің арқасына, ал одан кейінгі жылдары оның шетіне бөлінеді. Жаңа туған балаларда дәмді заттардың барлық негізгі түрлеріне рефлекторлық реакция байқалады. Осылайша, тәтті заттардың әсері кезінде оң эмоцияларға тән сосательные және мимикалық қозғалыстар пайда болады. Ащы, тұздалған және қышқыл заттар көзді жабады, бет қабығын жояды. Балалардағы дәм талдауыштың сезімталдығы ересектерге қарағанда аз, бұл дәм рецепторларының үлкен тітіркену табалдырығында және дәмді тітіркендіргішке реакция пайда болуының латенттік кезеңінің үлкен өлшемінде көрінеді. 6 жасқа қарай үлкендерге тән тітіркену шегі белгіленеді, 10 жылға қарай латенттік кезеңнің ұзақтығы үлкендердегідей болады.
2-ші айдың соңында дәм тітіркендіргіштердің дифференциялануы өндіріледі, дәм тітіркендіргіштердің әсеріне шартты рефлекстердің өндірілуі мүмкін болады, 4 айға қарай дәмнің айыру қабілеті жеткілікті жоғары. 2 жастан 6 жасқа дейін дәм сезгіштігі артады, оқушылар ересек адамға жақындап, қарттыққа азаяды. Дұрыс тамақтану рационында дәмі жаттығады және жақсарады, ал балалардағы тамақтану мен аурулардың бұзылуы дәм сезімдерін төмендетеді және өзгертеді
