Курстық ЖҰмыс тақырыбы: Абай Кунанбайұлының балалар әдебиетіне қосқан үлесі Орындаған: Нуршабайева Улжан Ғылыми жетекшісі: Тараз2020 мазмұНЫ

М. Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті

Тақырыбы: Абай Кунанбайұлының балалар әдебиетіне қосқан үлесі

Орындаған: Нуршабайева Улжан

Ғылыми жетекшісі:

Тараз2020

МАЗМҰНЫ

Кіріспе…………………………………………………………………………...... 3

Негізгі бөлім.............................................................................................................5

1. 
   Абай – жаңа қазақ әдебиетінің негізін қалаушы.......................................5
   
   1. 
      Абайдың өмірі мен шығарашылығы.................................................5
      
   2. 
      Абайдың қазақ әдебиетіне қосқан үлесі..........................................10
      
2. 
   Абай Кунанбайұлының балалар әдебиетіне қосқан үлесі.....................13
   
   1. 
      Абай Құнанбаев және балалар әдебиеті....................................13
      
   2. 
      Абайдың балаларға арналған өлеңдері.........................................16
      
   3. 
      Қазақ балалар әдебиеті тарихында Абай Құнанбайұлының орны..................................................................................................20
      

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...........................................................................25

Кіріспе

Зерттеу өзектілігі: Абай Құнанбаев-қазақ ақыны, ағартушы, қоғам қайраткері, жаңа жазба қазақ әдебиетінің негізін қалаушы, композитор. Ірі феодал Құнанбай Өскенбаевтың отбасында дүниеге келген. Семейдегі медреседе оқыды, бір мезгілде орыс тіліне барды. мектепке. А. к. араб, парсы және басқа Шығысты зерттеді. тілдер; оның дүниетанымының қалыптасуына гуманист үлкен әсер етті. Шығыстың ұлы ақындары мен ғалымдарының көзқарастары (Фирдоуси, Навои, Авиценна және т.б.). Орыс әсерінен. реформалау. жер аударылғандардың (Е. П. Михаэлис, Н. И. Долгополов және т. б.) к-ром-мен Семейге, А. К. жақындасты. оқып, қазақ тіліне аудара бастады. орыс классиктерінің шығармалары. лит-ры(А.С. Пушкин, М. Ю. Лермонтов, и. А. Крылов, М. Е. Салтыков-Щедрин, в. г. Белинский). Оның өлімінен кейін алғаш рет жарық көрген а.к. шығармалары (1909 жылы Петербургте қазақ тіліне, яз.), бұрын ауызша таратуда кеңінен танымал болған.

Өз өлеңдерінде а.к. рулық ақсүйектердің зорлық-зомбылығы мен озбырлығына, парақорлыққа, обсурантизмге қарсы шықты. Ол надандықты, қазақтарды, феодалдарды қорлайды. Бірақ әлеуметтік зұлымдыққа қарсы ("мен ақыры Болыс болдым...", "билік билеушісі қуанды ..." және т.б.), а. к. экономикалық өзгеріс үшін күрестің қажеттілігін түсінбеді. дағдылы. Ол ағартушылықта, трансформациялық жұмыста, адамның рухани босатылуында жаңа өмірге апаратын жалғыз жолды көрді. А. к. тәрбиелеуде көрнекті орын және ең алдымен поэзия. А.К. - ның көптеген шығармалары тәрбиелік мәнге ие. Ол арнайы жазған жоқ. пед. және пед. көптеген шығармаларда, әсіресе прозада. "Назиданиях" табуға әдістемелік. және дидактич. жастарды тәрбиелеу және оқыту бойынша нұсқаулар. Ол халықты кедейліктен, заңсыздық пен надандықтан арылу үшін білімді игеруге және озық халықтардың мәдениетін қабылдауға шақырды. Ол ауыл мектебі мен медресені тіл білуден және классикпен танысудан басқа деп санайды. Шығыс литрі, олар ештеңе бере алмады. Уақыттың көп бөлігі ислам мен дұғалардың догмаларын жаттауға жұмсалды. А. к. қазақ балаларын арнайы оқытуға шақырады. мектеп-интернаттарда ("интернатта", 1886), онда олар" заңдарға " емес, ғылымдарға оқытылады. Ол балаларды мәдениетті адамдар емес, шенеуніктер етуге тырысқан ата-аналарды қорлады, балалардың ғылымға деген қызығушылығы мен ұмтылысын дамыту қажеттілігін атап өтті.

Абайдың балалар әдебиетіне қосқан еңбегі оразан зор.

Абай өлеңдері жастарды білімге, ғылымға шақырады, сол кездегі халықтың әлеуметтік әл-ауқатының нашарлығын суреттейді. Абайдың елуге жуық қара сөзінің философиялық мәні зор.Қазақ даласындағы қазақ әдебиеті мен қоғамдық пікірдің дамуына қосқан үлесі Абайдың қазақ тарихындағы орны туралы куәландырады.

Курстық жұмыс идеясы: Абай Кунанбайұлының балалар әдебиетіне қосқан үлесін зерттеу арқылы Абайдың балалар әдебиетінен алатын орнын анықтап,болашақ өсіп келе жаткан жеткіншектерге Абайды таныту.

Курстық жұмыс мақсаты: Абай Кунанбайұлының балалар әдебиетіне қосқан үлесін зерттеу;

Курстық жұмыс міндеттері:

• 
  Абай – жаңа қазақ әдебиетінің негізін қалаушы;
  
• 
  Абайдың қазақ әдебиетіне қосқан үлесін анықтау;
  
• 
  Абайдың балаларға арналған өлеңдерін талдау;
  
• 
  Қазақ балалар әдебиеті тарихында Абай Құнанбайұлының орнын анықтау;
  

1. Абай – жаңа қазақ әдебиетінің негізін қалаушы

1.1. Абайдың өмірі мен шығарашылығы

Абай Құнанбаев (шын аты Ибрагим) (1845-1904), қазақтың ұлы ақыны, ойшыл және ағартушысы; қазақ әдебиетінің негізін қалаушы және классигі, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы.

1845 жылы 29 шілдеде (10 тамыз) Шыңғысхан Тауында (қазіргі Семей облысы Абай ауданы Қарауыл ауылы) Тобықты руының көшпелілерінде Қарқаралы округтік приказының аға сұлтаны Құнанбай Өскенбаевтың отбасында дүниеге келген. Жақсы гуманитарлық білім алды. Семейдегі Имам Ахмет-Ризаның медресесінде оқып, араб, парсы және басқа да шығыс тілдерінен сабақ берген. Мұнда ол классикалық парсы әдебиетімен танысты – Таяу Шығыстың классиктері Фирдоуси, Низами, Саади, Хафиз және т.б. сонымен қатар медресеге тыйым салуды бұзып, орыс приход мектебінде оқыды. Бес жыл оқығаннан кейін ол Шығыс ақындарына еліктеп өлең жаза бастады. "Абай, ойшыл" деген мағынаны беретін бала лақап атын ол анасынан алып, кейіннен оны әдеби бүркеншік атқа айналдырды.

13 жасынан бастап әкесі оны ру басшысының әкімшілік функцияларын құрайтын руаралық істерге араласуға үйретті. Абай логика мен әділеттілікке ұмтылысты анықтай отырып, дауларда делдал ретінде әрекет етті. 20 жасында ол жақсы спикер және әкімші ретінде танымал болды.

28 жасында ол істерден кетіп, өзін-өзі тәрбиелеумен айналысты. Ол өлең жазды, алдымен олардың авторлығын досы Көкпай Жантасовқа жатқызды, орыс мәдениетін зерттеді, көпшілік кітапханада оқыды. Ол өзінің дүниетанымының қалыптасуына әсер еткен ресейлік саяси жер аударушылармен кездесті.

Осы уақытқа дейін оның аударма қызметінің басталуы жатады – ол Пушкиннің, Лермонтовтың, Крыловтың, шетелдік классиктердің шығармаларын қазақ тіліне аударады, изЕвгения Онегиннің үзінділеріне қазақ әндерін жазады. Оның музыкасына негізделген ең танымал элегиясы, Каранга Тонда тау калгып-Лермонтовтың Гете саяхатшысының түнгі әнінің аудармасының поэтикалық аудармасы. Абай қазақ тіліне аударуда қазақ мәдениетінің ерекшеліктерін, оның ән дәстүрлері мен бастауларын ескерді. Оларды бұзбай, ол қазақ тіліне әлемдік классикада кеңінен танымал жаңа формалар, идеялар мен сюжеттерді сіңірді.

Абай поэзиясы көркемдік тәсілдердің қарапайымдылығымен және көркемдігімен ерекшеленеді. Сатиралық өлеңдерде мен Болыс болдым ... (1889), билеуші билікке қуанды...(1889) ақын қазақ әкімшілігінде билік еткен бұйрықтарды мазақ етеді. Ол жаңа поэтикалық формаларды – алты және сегіз жолды енгізеді: уақыт өте келе бір сәт (1896) түседі, мүмкін емес, өлі, мен сазға айналуым керек (1898), суда, кеме сияқты, ай(1888), ұзақ көлеңке болған кезде (1890) және т.б. оның поэзиясы терең философиялық мағынамен және азаматтық дыбыспен сипатталады. Жыл мезгілдеріне арналған өлеңдер белгілі – көктем (1890), жаз(1892), ақынның өз есімімен алғаш рет қол қойылған – Абай, күз(1889), қыс (1888). Қазақ нұсқасының негізгі қағидаларын ұстана отырып, автор ана тілінің дамуына жаңа жолдар сала алды. Ол кейбір лирикалық өлеңдерді музыкаға аударды: Абай композитор, халық музыкасының білгірі және білгірі болды.

Сол кезеңде бірнеше өлең жазды. Азим мен Масгуд туралы аңыз Шығыс классикалық әдебиетінің мотивтеріне негізделген, Ескендір поэмасы Александр Македонскийге арналған.

1882-1886 жылдар ол үшін ең жақсы шығармашылық жылдар болды, оның ең жақсы шығармалары жасалды. Ол қазақ халқының негізгі әлеуметтік және мәдени мәселелері туралы жазып, қазақтардың көшпелі тұрмысын, табиғатын сипаттап, надандықпен күресуге шақырады. Өмір бойы ағартушы болып қала отырып, ол: "күніне бір рет, аптасына бір рет немесе айына бір рет Өзіңе осы уақыт ішінде өмірде қалай әрекет еткеніңді, жақсылық пен ақылға сәйкес келетін әрекеттерді жасағаныңды біл", - деп шақырды. Абай адамды "ақыл, ғылым, ерік" жоғарылататын қоғамның прогрессивті дамуына ықпал етуге шақырды.

1890 жылдан 1898 жылға дейін ол прозада өз ойларын жазды, кейінірек ол 45 рет өз халқына айналды. 1933 жылы сөздер кітабы жарық көрді, оған тарих, ағарту және т. б. мәселелер бойынша философиялық ойлары кірді.

Оның шәкірттері Шәкәрім, Көкбай, Ақылбай, Кәкітай ақындар болды. Абайдың өлеңдері мен әндері қазақ даласына тарады, жергілікті ақындар, композиторлар, әншілер онымен дос болды. Ол сонымен қатар кеңесші, баяндаушы ретінде әрекет етті және Жазушылар одағының бейресми ұйымдастырушысы болды.

Абай қазақ қоғамының құрылысына қатысты бірнеше рет айтқан – ол қолөнер мен сауданы дамытудың жақтаушысы болды, оларды көшпелі мал шаруашылығына қарағанда еңбектің прогрессивті нысандары деп санады. Діндар мұсылман бола отырып, оның діндарлары өздерінің ішкі мәнін түсінбестен ресми діни ағымдармен шектелгеніне өкінді. Ол былай деп жазды:"қазақтарды нағыз мұсылман деп атауға болмайды деп ойлаймын".

Ол басқа ұлт адамдарына ашық және достық қарым-қатынас орнатуға шақырды. Ол орыс мәдениетімен және ол арқылы әлемдік мәдениетпен жақындасуды жақтады. Ол жамандықтарды жоққа шығарды, оларды түзетуге шақырды, әділеттілікті қалпына келтірді.

Абайдың дүниетанымы мен ағартушылық қызметі көпшілікті тітіркендірді. Абайдың айналасына қызуғышылық өріліп, оның шығармашылығының таралуына қарсы әрекет жасалды.

Ақын сенетіндердің сатқындықтарына төзе алмады. Соңғы жылдары ол терең жалғыздықты бастан өткерді. 1895 және 1904 жылдары ұлдары мезгілсіз қайтыс болғаннан кейін, соңғы қайтыс болғаннан кейін 40 күн өткен соң, 23 маусым (6 шілде) 1904 туған ауылында ақынның өзі қайтыс болады.

Көзі тірісінде Абайдың бірнеше өлеңі газет беттерінде жарық көрді. Тек 1909 жылы – ол қайтыс болғаннан кейін 5 жыл өткен соң – Санкт-Петербургте оның шығармаларының жинағы қазақ ақыны Ибрагим Құнанбаевтың өлеңдері деп аталды.

Абай Құнанбаевтың өмірі мен шығармашылығы, оның жеке басының сүйкімділігі қазақ халқының мәдениетін өзгертуге серпін берді. Ол қазақтардың дүниетанымына жаңа бейнелер, формалар, сюжеттер, идеялар легін" қосты", қазақ мәдениетінің оқшаулаудан шығуына ықпал етіп, оны дүниежүзілік әдебиеттің ықпалы үшін ашты.

1930 жылдан бастап Алматыда Абайдың шығармалары орыс және қазақ тілдерінде басылып, әлемнің 60 тіліне аударылды. Қазақстанда Абай есімімен Алматы университеті, опера және балет театры, Қарағанды облысындағы қала және Алатау тауындағы шың аталған.

Абай Құнанбаев - қазақ халқының ұлы ақыны, философ-гуманист, композитор, көркем сөздің зергерлік шебері. Ол 1845 жылы 10 тамызда Семей облысы Шыңғыстау тауының баурайында, Қасқабұлақ бұлағына жақын жерде дүниеге келген. Бастапқыда Ақынға Ибрахим есімі берілді. Ақынның бұл есіммен аталуы оның әкесі Құнанбайдың пайғамбарлық арманы болған деп айтылады. Түсінде ол Тобықты тайпасының ұлы өкілі - ойшыл және философ Аннет бабты көрді, ол қасиетті ұлы Ибрахимнің есімін айтты.

Зеренің әжесі сүйікті немересін Абай деп атады, бұл "сақ, сақ, сүйкімді"дегенді білдіреді. Содан бері айналасындағылар да балаға жүгіне бастады, бірақ шын мәнінде оны ешкім нақты атау деп атаған жоқ.

Абай асыл және бай билер мен ақсүйектер отбасынан шыққан. Абайдың арғы атасы Ырғызбай Тобықты руының батыры және биі болған. "Батыр" сөзі Адамның жеке батылдығы, батылдығы мен күшін ғана емес, жауынгерлік ұрыстарға қатысуын да білдіреді. Ырғызбай жоңғар әскерлерімен болған шайқастарда ерен ерлігі үшін Абылай ханның батасын алған керей тайпасынан шыққан атақты Жәнібек батырдың жиені болған. Ырғызбай шамамен 1750 жылы туған. Оның ұлы Өскембай-Абайдың атасы. Өскембай би болды. Қартайғанда рудың басшысы – атақты Кеңгірбай би Өскембайды басқару ғылымына үйреткен. Абайдың атасы Өскембай 1778-1850 жылдары өмір сүрген. 1804 жылы Абайдың әкесі Құнанбай қажы дүниеге келді.

Құнанбай Абайдың мінезі мен көзқарасын, адамгершілік, мақсаткерлік сияқты жеке қасиеттерін қалыптастыруда үлкен рөл атқарды. Абайдың өмірі мен шығармашылығы белгілі бір дәрежеде оның даңқты, кейде қатал, бірақ әділ әкесінің көзқарастарымен және мысалдарымен байланысты болды.

Ұлы ақынның өмірімен байланысты екінші қымбат есім-оның туған анасы Ұлжан, ақкөңіл әрі дана әйел.

Ол Қаракесек тайпасынан шыққан бай және асыл шаншар руынан шыққан. Бұл тұқым әрқашан өзінің өткір тілімен, әйгілі әзілдерімен танымал болды. Ұлжанның арғы атасы Бертис би болған. "Би" сөзі, біріншіден, шешендік талантты, ақыл мен даналықты, тайпалар арасындағы күрделі дауларды шеше білуді, екіншіден, тайпа көсемін, Ру көсемін білдіреді. "Би" лауазымы мұрагерлік емес, олар өздерінің жеке қасиеттеріне байланысты билерге айналады. Ұлжанның әкесі Тұрпанның Контай және Тонтай атты ағалары болған. Олар әзілге ерекше тәуелді болды. Ұлжан олардан еш кем түспеді. Мұндай сапасын ұлы ақын ретінде, тапқырлық, қабілеттілік саркастической нысан высмеять адами кемшіліктер, унаследованы Абаймен жылғы нағашы нағашы. Бүкіл аналық сызық, жиеніне қатысты бүкіл тұқым нагаша болып саналады, ал жиен аналық сызыққа қатысты жиен ретінде әрекет етеді.

Абайдың сөз өнері мен білімге деген құштарлығына ең көп әсер еткен адам оның әжесі Зере болды. Халықтық ауызша қазынаның үлкен білгірі, ол немересіне білімге деген құштарлық пен сүйіспеншілікті оята алды, оның алғашқы тәрбиешісі және Ұлы мұғалімі болды.

Әже мейірімді және айналасындағы әлемді нәзік қабылдауымен ерекшеленді. Абай әжесін өте жақсы көретін . Ол күн мен түнді қасында өткізді, үнемі ертегі немесе әңгіме айтуды сұрады. Немересіне мейірімділікпен қарайтын Зеренің әжесі Абайдың ауызша шығармашылығының, лелейдің және будораждың барлық байлығын оның алдына рахатпен ашты. Зере ауызша әңгіменің үлкен шебері болған, ол түрлі-түсті және қызықты сөйлей білді. Ұлжан да үй шаруасының арасында Абайға көп көңіл бөлген. Әжесі шаршаған кезде Абай анасына жүгінді. Ұлжан көптеген өлеңдерін жаттап, көне поэмалар мен ақындар айтысын жатқа білетін.

Абайдың әжесі мен анасының арқасында шығармашылыққа, поэзияға деген қызығушылық ерте оянды. Олардың ықпалымен Абай Адам бақыты үшін күрескердің қиын жолына түсті. Жас Абайдың келесі ұстазы және тәрбиешісі қазақ халқының өзі болды.

Жас кезінде абай шешендік өнердің жоғары үлгілерін, халық өмір сүрген әдет-ғұрыптар мен ережелерді, адамдар мен тайпалар арасындағы күрделі және Даулы мәселелерді әділ шешудің мысалдарын меңгеруге тырысты. Көшпенділер арасында Сөз өнері, шешендік өнер барлық уақытта да жоғары бағаланған. Абай медреседе (медресе – діни оқу орны) жүйелі білім алудан гөрі, халық даналығы арқылы Дала тарихы туралы білім алған шығар деп болжауға болады. Халық ертегілері, шешендер, ақындар, ауызша әңгіме шеберлері Абай шығармашылығына үлкен рухани негіз берді. Ол өмірдің көптеген танымы мен даналығы халық дастандарында, батырлар туралы аңыздарда жатқанын түсінді. Жас кезінен бастап ол ақындар мен әңгімешілерді зор ықыласпен тыңдап, халық поэзиясының үлгілерін бойына сіңіріп, оларға еліктей отырып, өзінің алғашқы өлеңдерін жаза бастады.

Абайдың туған үйінде дарынды және дана адамдарды әрқашан жылы шыраймен қарсы алды. Танымал ақын Дулат жиі қонақ болды. Ол жас кезінде Абайдың ақындық дарынын танып, болашақ ақынға батасын берді:

Менің ұлым, сіз өсесіз және сіз,

Арман қанаттарында ұшыңыз.

Бұлттан жоғары, мүмкін сіз көтерілесіз,

Иә орындалады сенің ғажайып түс.

Абай өз туындыларын жинамады және сақтаған жоқ, өйткені оның өмірінде өз туындыларын жариялау дәстүрі болған жоқ. Сондықтан оның көптеген еңбектері таңқаларлық, кейде асығыс, кейде жай қағазға жазылған, біз үшін мәңгі жоғалады. Бізге адамдар жатқа білетін өлеңдер келді. Қалған енгізілген қолжазбалар молданың Мурсеита.

Абай түзетпеді, бір рет жазылғанды өңдемеді. Оның өзі бірнеше рет мойындады, егер ол өз туындыларын өңдесе, олар, әрине, кемелді болар еді. Бірақ Абай шығармаларының бастапқы түрінде де адам Генийінің жоғары үлгілері болып табылады.

Хакім Абай кеш жатып, ерте тұрды. Ол болашақ ұрпақ үшін, тарих үшін көп еңбек етті. Шабыт тапқан кезде ақын бозарған бет - әлпетімен, көздері жылтырап, жиі тыныс алып, қолына қауырсын алып, өлеңдер өздері ағынмен төгілді. Осындай сәттерде Таланттың күші мен қасиеті ашылды! Оның жұмысы керемет рифмдерді бірден құрастыратын импровизациялық ақындардың түсінігімен салыстырылды. "Автордың атын білмеңіз, оның туындыларын зерттеңіз", - деп жазды ұлы ақын. Абай өзінің алғашқы өлеңдерін өзінің жақын досы Көкбай Жанатайұлының атынан жариялады. 1886 жылы Абай ауылы Бақанас өзенінің жағасында орналасты. Қыстың ұзақ қатал күндерінен кейін жайлауға (жазғы жайылымға) көшу, ана жерге деген адами сүйіспеншілік, жасыл шөп және адамның қуанышы Абайдың жүрегіне терең әсер етті. Ол өзінің шедеврлерінің бірі – "Жаз-шуақты мезгіл"жасайды. Бұл шығарма 1889 жылы "Дала уәлаяты"газетінің 12-нөмірінде басылып шыққан. Абай өмірінде алғаш рет өзінің туындысына риза болды. Ол Көкбайға ақша төлеп, өлеңдеріне өз атын қайтарды. Осыдан кейін Абай поэзияның күші мен күшін жаңаша сезініп, өмірін сөз өнеріне арнайды.

Абай махаббат туралы поэмалар мен дастандарға жаңа форма береді. "Масғұт", "Әзім хикаясы" поэмалары - тартымды әрі қызықты әңгімелер сиқыр элементтері бар шығыс аңыздары рухында жазылған. Ал Абайдың "Ескендір" поэмасының сюжеті Фирдоуси, Низами, Навоидің шығармаларында да кездеседі. Бірақ осы төрт ұлы ақынның әрқайсысы осы тұлғаны өз түсіндірмесіне ие. Абайдың шәкірттері мен ізбасарлары ұлы ақынның дәстүрін, өзіндік стилі мен өзіндік ерекшелігін сақтай және дамыта отырып, шығармашылық жолын жалғастырды.

Абай ауылы, оның тұлғасы бір кездері қазақ мәдениетінің өзіндік орталықтарының бірі, таланттардың орталығы болған. Ақын дәстүріне жастар арасында насихаттады, оған білімі, мәдениеті мен өнері, вводил оның үлкен поэзия әлемі. Абайдың бұл бастамасын оның балалары, туыстары, жақындары ықыласпен қолдады. Олар Мұхамеджан, Әлмағамбет, скрипкашы ұн және басқа да талантты адамдарды жиі тыңдайтын. Абай ауылындағы көптеген кештер поэзия мен өнер мерекесіне айналды. Абай Біржан сал, Ақан сері, Жаяу Мұса, Тәттімбет сияқты халық композиторларының шығармаларын оқып, жақсы көрді. Ол күй орындаушылары мен ән өнерін ерекше бағалады.

Менің жаным кеше есту алды

Біздің өлкеге ұшып,

Кенеттен көптеген ойлар шабыттандырды...

Мен сияқты бұл әнді жақсы көріңіз.

Ақын Әннің әуен арқылы әлемнің сұлулығын жеткізе алатындығын түсініп, әдепсіз шығармаларға шыдамады. Абай көптеген әндер жазды. Олардың көпшілігі жазылмаған және мәңгіге жоғалған. Абайдың кейбір әндері бүгінде халық шығармалары ретінде қабылданады. Абайдың балалары да әндерді жақсы көрді және музыкалық аспаптарда ойнауды үйренуге тырысты.

Абай кезінде қалыптасқан поэзия мектебінің өкілдері оның ұлдары Ақылбай, Әбіш, Мағаш, Құдайбердінің үлкен ағасының ұлы - Шәкәрім, достары мен шәкірттері Көкбай Жанатайұлы, Әріп Тәңірбергенов Әсет Наймамбетов және басқалары болды.

Ақылбай (1861-1904) - Абайдың тұңғышы. Ақылбайдың балалық шағы мен жастық шағы Құнанбай мен оның кіші жары Нұрғанымның үйінде өтті. Оның жастық шағы әкесінен алыс болғандықтан, ол орыс білімін ала алмады. Кейіннен Абай мен ақындық кештердің ықпалымен оның үйінде Ақылбайдың ақындық дарыны дамиды. Қысқа шығармалардан басқа, ол үш үлкен өлең жазды. Оның алғашқы өлеңі "Жылу" деп аталды, бірақ ол толығымен жоғалды. Оның екінші өлеңі "Зулус" деп аталды. Мұнда ол Африкада болып жатқан қызықты оқиғалар туралы баяндайды. Бұл өлеңнен тек алғашқы жұптар ғана аман қалды. Оның үшінші өлеңі "Дағыстан" Кавказдағы оқиғалар туралы баяндайды. Ол үлкен және тарихи құндылыққа ие.

Мағауияның інісі үйленгенде Ақылбайдан оған ән жазуды сұрайды. Содан кейін ол оны "Ақылбай әні"деп атады.

Талантты ақын Ақылбай ақындық дарыны шыңдалып жүрген кезде көз жұмды. Ол 1904 жылы Абай қайтыс болғаннан кейін қырқыншы күні қайтыс болды.

1.2. Абайдың қазақ әдебиетіне қосқанн үлесі

Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаевтың (1845-1904) бірде-бір шығармасы оның көзі тірісінде жарық көрмегені белгілі. Ақын қайтыс болғаннан бес жыл өткен соң, 1909 жылы Санкт-Петербургте оның өлеңдер жинағы жарық көрді.

Әдебиеттің ерекше жанрын білдіретін прозалық шығармалар-" Гаклия "(Қара сөздер) немесе" қара сезь " (прозадағы сөздер) тек кеңес заманында жарық көрді. Дегенмен, Абайдың поэтикалық, прозалық шығармалары ақынның туған жерінде қолжазба түрінде кеңінен таралды. Өлеңдер жазылып, жатталып, ауызша айтылды, ал прозалық шығармалар қолжазба тізімдерінде таратылды немесе шебер аудармашылар-аудармашылар орындады.

Абай Куканбаевтың шығармашылығында "Гаклия" немесе "қара сезь" қандай орын алады? Абай шығармашылығының ірі зерттеушісі Мұхтар Әуезов былай деп жазды: "қара өлеңді жатқызуға болатын жанрды атау қиын". Мұнда ақынның философиялық-моралистік, әлеуметтік-публицистикалық және әшкерелеу-сатиралық тұжырымдары бар. Жалпы алғанда, бұл бейбіт, не ирониялық, не оқырманмен терең қайғылы әңгіме, бұл "сөздер"ең алдымен мұқият стилистикалық бөлінуімен ерекшеленеді".Мұхтар Әуезов Абайдың толғандыратын өмірлік проблемалары туралы философиялық толғаулары мен "тыңдаушыға сұхбаттасушыға оған көзбе-көз ауызша жүгіну нысанында айтылған" әңгіме-пайымы бар осы қырық бес "сөздің"Абай үшін және қандай мақсатта жазылғанын жақсы түсінді. Ақын тыңдаушыларды негізінен аға буын адамдары деп санады.

Ол олардың ойлау деңгейін, дүниетанымның ерекшелігін ескерді, сондықтан ол өзінің әңгімелерін-афоризмдер мен халықтық мақал-мәтелдерге толы ерекше, қол жетімді бейнелі тілде жазды.

Пушкин мен Лермонтов Абайдың ең сүйікті ақындары болған шығар. Оны мазалаған мәселенің мәнін бейнелейді, жоғары шеберлік, жасампаз күш олардың туындылары. Абай осы ұлы орыс ақындарының шығармашылығымен қазақ ауылдарының тұрғындарын таныстыруға тырысады және 19 ғасырдың екінші жартысында" Евгений Онегин2 " романынан үзінділер мен Лермонтовтың өлеңдерін аудара бастайды. Осылайша, Абайдың арқасында 19 ғасырда пушкиндік Татьянаның хаты мен Лермонтовтың өлеңдері қазақ даласында белгілі болды. Қазақ ақыны Пушкин мен Лермонтов шығармашылығының туған халқының мәдениетін дамытудағы маңызын терең түсінді. Абай өзінің кейбір аудармаларына музыка жазады, олар далада тез таралып, сауатсыз малшылар үшін түсінікті және қол жетімді болуы үшін. Оларды халық қабылдап, Пушкин мен Лермонтовтың өлеңдері қазақ халқының ең сүйікті шығармаларына айналды, орыс ақындарының сөзіне жазылған Абай әндері қазақ даласының кең байтақ даласына ұшты.

Абай өз халқын орыс әдебиетін оқуға, орыстармен достыққа, орыс тілін үйренуге шақырды. "Тағдырдың жамандығына жол бермеу және жақсылыққа жету үшін Сіз орыс тілі мен орыс мәдениетін білуіңіз керек. Орыстар әлемді көреді. Егер сен тіл білетін болсаң, онда әлемге Сенің көздерің де ашылады", - деп жазған Абай өзінің философиялық трактатының жиырма бесінші сөзінде - "гақлия".

Орыс классикалық әдебиетін зерделеу қазақ ақынының шығармашылығын идеялық және көркемдік жағынан байытып, оның ағартушылық және эстетикалық идеяларын органикалық түрде сіңірді.

Бірақ Абай шығармашылығының орнына ол ұлттық ақын және философ болып қала береді. Оның поэтикалық сипаттамалары мен философиялық пайымдауларының тақырыбы қазақ халқының өмірі болды. Біз онда қазақтардың тұрмысын, әдет-ғұрпын және мінезін терең, шынайы және айқын суреттейтін суретшіні көреміз.

Абайдың орыс әдебиетіне идеялық жақындығы, оның оған деген ыстық, құштарлық махаббаты, оның орыс және қазақ халықтарының достығының жауларына деген наразылығы-Абайды өткен ғасырдың көрнекті демократтары-ағартушыларының жанына сөзсіз қою фактісі. Ол бауырлас халықтардың демократиялық дәстүрлерінің қалыптасуы мен дамуындағы орыс мәдениеті мен әдебиеті жетекшілерінің ұлылығы мен пайдалы рөлін дәлелдейді.

Абайдың барлық шығармашылығы қазақ халқының феодалдық бытыраңқылығын сынаудың рухына және байсеко-құлдық бағыну мен діни фанатизм идеологиясының клерикалық элементтері отырғызылған халыққа жат. Абай өз шығармашылығында шынайы халық мүддесін көрсететін батыл жаңашыл екенін көрсетті. Оның моральдық кодекстері орыс материалистік ғылымына, орыс ағартушылары мен революциялық демократтардың ілімдеріне негізделген.

Абай поэзиясы ойлаудан, Шығыс тыныштығынан айырылған, ол өмірге толы, халық тағдыры үшін үнемі алаңдаушылыққа толы. Абайдың ішкі поэтикалық алаңдаушылығы оның барлық өлеңдері мен өлеңдеріне өзіндік із қалдырады, оларға өте тиімді сипат береді.

Өткір-мұқтаждарына ілтипатпен және реттей отырып барлық құбылыстар шынайы өмір, ол мүмкіндігі болды бейнелері, олар қызмет еткен, дұрыс таным, болмыс, пробуждали дамытты сана халқының үйретті, жақсы көру және жек көру.

Абай шығармаларын оқи отырып, шынайы бейнелердің күші мен мәнерлілігі, көпқырлылығы мен идеялық мазмұны, тақырыптық сан алуандығы бойынша Абай шығармашылығы қазақ халқы өмірінің нағыз энциклопедиясын ұсынатынына көз жеткізесің.

Революцияға дейінгі қазақ ауылының адамдарының типтік мінез-құлқы, портреттік суреттемелері, табиғат пен тұрмыстың эмоциялық қанық суреттері, лирикалық толғаулары бір жерге тоғыса отырып, бізден бірнеше онжылдықтармен алыстаған өмірді елестетуге және нақты сезінуге мүмкіндік береді.Абайға деген құштарлықпен және өшпенділікпен байлардың бейнелерін, пайда табу жолында барлық жақсы адами қасиеттерін жоғалтқандардың бейнелерін қайта жасайды. Абай қазақ даласының құдіретті билеушілерінен бетперде үзеді.

Қазақ әдебиетінің алғашқы классигі Абайдың ұлылығы мен өлместігі оның бүкіл шығармашылығында қазақ халқының өткен өмірін жан – жақты және шынайы бейнелегенінен тұрады. Мәңгілік кедейлік, надандық, руаралық бытыраңқылық, жалпыға ортақ наразылықтың құдіретті күштері жасырылған құлдық мойынсұнушылық - туған халқының осы типтік белгілерінің барлығын Абай "Қожекбай", "арам аң ашкөз", "билік басына қуанды" және т.б. өлеңдерінде барлық еңбеккерлердің шынайы жағдайына көздерін ашып, олардың қайғылы тағдыры туралы терең ойлануға және жақсы үлес үшін күресуге деген ұмтылысын оятуға мүмкіндік берді.

Абай поэзиясы - үлкен еңбек пафосының поэзиясы. Ол тынымсыз және ыстық еңбекті мадақтайды, оның сұлулығын суреттейді. Тақырыпты ол барлық шығармашылық іс-шаралар барысында әзірлейді. Абайды Некрасов сияқты халық өмірінің әншісімен салыстыруға болады. "Азима туралы аңыз "аяқталмаған өлеңінде талантты шебер, қажырлы еңбек адамы шырқалады, автор бақыт пен Еңбек бір-бірімен тығыз байланысты екенін баса айтады. Белгісіз қартты еліктірген Азим мыс пен алтынға айналдырып, байлық пен бақытты оңай жолмен алғысы келіп, суретшінің қолөнерінен бас тартқан кезде, ол бақыттың орнына қайғы-қасірет тапты. Еңбектегі Бақыт-ұлы Абай айтқан.

Абай 1904 жылы қайтыс болды. Ақынның көзі тірісінде оның жеке өлеңдері 1889-90 жылдары Омбыда басылып шыққан "Дала уәлаяты" ("Степная кризская газета") газетінің беттерінде жарияланды. Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағы 1909 жылы Санкт-Петербургте жарық көрді. Бірақ кеңес дәуірінде ғана батыл шындық пен шынайы эмоционалды құмарлықтың поэтикалық сөзі естіліп, терең түсініліп, бағаланды. 1921 жылы Қазанда, 1923 жылы Ташкентте және 1933 жылы Алматыда Абайдың жеке кітаптары жарық көрді. Осыдан кейін олар жиі Алматыға, Мәскеуге және Кеңес Одағының басқа қалаларына барады. Абайдың шығармалары орыс тіліне, КСРО халықтарының және шет елдердің көптеген тілдеріне аударылған.

Қазақ халқының ұлы ұлы Абай Құнанбаев тамаша туындылар қалдырды. Олар оның бүкіл өмірін, жарқын болашақ туралы армандарын бейнелейді. Оның жалынды өлеңдері ешқашан күш пен балғындықты жоғалтпайды. Абай халықпен мәңгі.

2. Абай Кунанбайұлының балалар әдебиетіне қосқан үлесі

2.1. Абай Құнанбаев және балалар әдебиеті

Әдебиеттің үлкен арнасы-балалар әдебиеті. Бұл арнаның қарқынды дамуы бар. Бастапқыда әдебиетпен біртұтас болып өсіп, ХІХ ғасырда ол өзіндік жолға түсті. Жас өрік үшін білімнің басталуы көктем болды. Жарқын болашаққа шабыт берді. Біз қай әнде, қай ертегіде оқимыз, оптимизм басым. Ақыр соңында, идеалдар аяқталады. Менің ойымша, бұл кең жерде болу-бұл балалар бала кезінен бойына сіңірген жоғары рухтың жемісі. Балалар әдебиетін қайғы мен сары уайымға айналдыру ұлттың жоғалуына тең келеді. Стараниями еліміздің ерлер қатерлі ән болуда. Өйткені, балалар әдебиетінің негізгі міндеті-патриоттық ұрпақты тәрбиелеу.

Балалар әдебиеті-адамның дүниетанымын қалыптастырудың негізі, бұл өмірді алғашқы түсіну. Мүмкін, сондықтан балалардың ерекше туындылары, жаңа идеялар, сюжеттік мотивтер, тіл бейнесін білдірудің көркемдік және бейнелеу құралдары бар тақырып. Осыған байланысты балалар әдебиеті әдебиет саласы ретінде ерекше ғылыми қызығушылық тудырады. Егер өмірге деген азаматтық ұстанымды қалыптастырудың алғашқы кезеңі балалық шақ болса, онда танымдық дамудың негізі-барлық өнер туындыларының ішіндегі адамның рухани және әлеуметтік өмірі, сөзсіз, әдебиет. Балалар әдебиетінің ерекшеліктерінің бірі, оның ерекшелігі жалпы әдебиет болып табылады, бұл балалар сезімдер, оларды қабылдау, таным, сезімталдық, эмоциялар, ойлау үлкен әлемге, болашаққа жол ашады. Әдебиет балалық шақта белгілі бір ұғымдарды, өсуді, дамуды қалыптастырып қана қоймайды, сонымен қатар адамның рухани дамуы, оның эстетикалық, адамгершілік қасиеттері үшін негізгі негіз болып табылады. Қазақ балалар әдебиетінің тілін үйрену жас ерекшеліктерін ескере отырып, оны жіктеу қажеттілігін анықтады.балалардың даму деңгейі. Балалар әдебиетін жас санатына жатқызу туралы мәселе өз шешімін таппады.

Біздің елімізде ХІХ ғасырдың 2-ші жартысына дейін мұндай ұғым болған жоқ, бұл бала үшін Қазақ әдебиеті жоқ дегенді білдірмейді. Халық ауыз шығармашылығында балалар үшін бай қазына жатыр. Ыбырай Алтынсарин бұлағы біздің әдебиетімізде балаларды тәрбиелеуден басталуы керек. XIX ғасырда балалар әдебиетінің негізі қаланды, XX ғасырда-с.Дөнентаев, т. Жомартбаев, Б. Өтетілеуов, с. Көбеевтің шығармалары. 20 - шы жылдардың соңында І. Жансүгіров, у.Тұрманжанов, с. Мұқанов бірден балалар әдебиетіне бет бұрды, өз құрдастарын ғана емес, күрделі мәселелерді бірге шешті.

ХХ ғасырдың басындағы балалардың тағдырын біз с.Мұқанов, С. Бегалин, о. Тұрманжанов, с. Омаров сынды жазушылардың шығармаларынан табамыз. Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі балалардың өмірін Б.Соқпақбаев, Н.Сералиев, с. Бақбергенов, М. Мағауин, о. Сәрсенбаев, М. Қаназов жазды. Кейіпкерлерді жаңа буын әдебиеттеріне жаңарту-басты қадам. Олар өмірбаянын әдебиетке әкелді. Балалар әдебиеті үнемі жаңарып отыруы керек. Қартайған әдебиет балаларды тәрбиелей алмайды. Тезірек гложет.

Өкінішке орай, осыдан кейін балалар әдебиетіне деген ынта әртүрлі себептермен баяулады. Қазір Болашақ жеке таланттарда.

Қазақ халқының балалар әдебиеті-қазақ қоғамымен бірге туған Қазақ ұлттық мәдениеті мен әдебиетінің рухани іргелі саласы. Ұлы Дала елін зерттеген Еуропа ғалымдары жас жігіттің бала кезінен қалай өскендігі, оның арманы, мұраттары, дүниетанымы, дүниетанымы, бай сөздік қоры туралы әндер, ертегілер, әңгімелер тыңдау туралы жазды. Бұл пікірдің жарқын мысалы ретінде Балдырған кезінде әділ шешім қабылдаған біздің ұлы ата-бабаларымыз Төле би мен бала кезінен көз жұмған биді айтуға болады. Бұл балалар әдебиеті, балалардың дүниетанымы мен өмірлік көзқарасын қалыптастыруға үлкен әсер етеді, жас ұрпаққа әлемнің нәзіктіктерін көрсетіп, оларды үлкен өмір жолына түскен кезде дұрыс бағытқа бағыттайды.

Балалар әдебиеті-бұл өмірдің рухани оқулығы, ол жас ұрпақтың санасын оятады, ойлауды дамытады, ақылмен таныстырады, оларда адамгершілікті тәрбиелейді. Балалар әдебиетінің мақсаты кішкентай оқырмандардың назарына: он төрт жасқа дейінгі балаларды, үлкен тәрбиелік мәні бар көркем тілде жазылған жоғары идеялық қызықты шығармаларды, саналы өмірге деген ұмтылысты, салауатты өмір салтын қалыптастыруды, халқымыздың ұлттық құндылықтарымен таныстыруды ұсыну болып табылады. Балалар әдебиеті Жас ұрпақтың болашағына жол ашады, бағдарлайды. Оның жазушы М.Пришвиннің қаламынан шыққан және кейіннен қанатты сөзге айналған "балалар әдебиеті – кішкентайлардың үлкен әдебиеті" атты кіріспесінде терең мағына жатыр. Егер сіз жазушы айтқан "кішкентай" сөзінің мәніне терең үңілсеңіз, ол табиғаттан шықпай, гармоникалық үйлесімде ойланып, қалам алып, бұл кішкентайлар адамзаттың, біздің қоғамның болашағына айналады. "Балалар жазушысының жаман жазуға құқығы жоқ", - деді Марат Қабанбай кезінде [1,177], - балаларға арналған шығармаларға қойылатын талаптар да, міндеттер де үлкен. Себебі қазақ балалар әдебиеті-бұл қазіргі қазақ халқының тұрақтылығын, болашақ қоғамының жарқындығын қалыптастыратын, жас ұрпақты патриотизмге, жарқын болашаққа бастайтын зор рухани тәрбие құралы.

2.2. Абайдың балаларға арналған өлеңдері

"Адамның бір қызығы – бала деген" дейді Абай.

Абай-реалист. Жасыратыны жоқ, бізде өмірдегі ең қызықты нәрсе тек балаға байланысты болатын уақыт аз емес. Жоқ, өмірде көптеген қызықты нәрселер бар. Бірақ ең бастысы-ұрпақ, бала. Абай әр нәрсеге шынайы, шынайы баға береді. Бір қызығы, бұл қызықты деп айтылады. "Мен балаға сабақ бергенді жек көрмеймін" дейді ол.

"Жас бала анадан екі түрлі кейіпкермен туады: біреуі ішеді, жейді, ұйықтайды. Екіншісі білемін, көремін, оқимын дейді". Бұл да Абайдың сөзі. Бұл екі тип керек қайтсек адам жасайды проблемалар үшін бала?

"Әке-бала үшін сыншы". Құнанбай Абайдың сыншысы болған. Абайдың қызуы көтерілгенде Құнанбай: "Абайжанның барлық күші іште болды, ол сыртқа шықты. Сөз бар екеніне ешкімге көз жеткізбеңдер. Үлгі оның күрделілік бола Ахмет Семейде беріп оқуға медресе Риза, былай деді: "бұл күтпеген, онда небәрі осы мерзкой кары".

Шын мәнінде, баланың мінез-құлқын, бейімділігін тану-бұл үлкен мәселе. Бұл баланың перспективалық бағытын анықтау үшін қажет. Біз мұны қазір туыстарының алдында өсіп келе жатқан және күн сайын көретін ата-аналарға емес, өмір көрмеген және білмейтін мұғалімдерге немесе психолог мамандарға сеніп тапсырдық. Әрине, олардың кеңестері қажет емес деген сөздер жоқ. Бірақ оны әкесі мен анасы ретінде кім таниды? Ата-ана ретінде балаға кім жанашыр? Баланың қандай күйде екенін көрейік. Нағыз шындық?. Рас.

Сыншы сын емес, мойындау екені түсінікті. Баланың бейімділігін мойындамасақ, біз музыкаға, жаттығуға, оқуға, ән айтуға бейім баланы мәжбүрлеуге тырысамыз, біз оны бірінші кезекте қызықтыратын нәрсеге ұмтыламыз. Барлық балалар оқуға бейім емес. Біреуі шаруаға, біреуі екіншісіне бейім болады. Кеңес заманында кейбір балалар экономикалық басқармаға, ал кейбіреулері ғылымға барар жолда іздеумен айналысқан университетке жіберілді.

Бұл жерде Абайдың үлгісін айту артық болмайды. Абайдың баласы он төрт болғанда оны Семейге оқуға жібереді, Ысқақтың ұлы Кәкітай да оқуға барады. Содан кейін Ысқақтың әйелі: "Сіз елді басқарудан босатылмайсыз, мал мен шаруаларға кім қамқор болады?",- деді ол, - Какитаяны оқуға жібермеңіз. Сол кезде Кәкітайға үлкен үміт артқан Абай Ысқаққа ренжіп: "Сен Кәкітайды оқыдың, ол сенің қарым-қатынасыңның тілін ұстанып, осы адам болуың керек. Енді мен бұл баланы тәрбиеме аламын. Мұнда жұмыс болмасын". Енді бұл бауырластық, бір жағынан, жанашырлық. Міне, Кактай Абайдан 24 жыл оқып, көп нәрсені үйренді. Содан кейін ол Абайдың алғашқы өмірбаянын жазды, алғашқы жинағын жасады, және ол қанша азап шеккен – бұл Какитай. Бұл күні біз оқып отырған Абайдың шығармалары осы Кәкітайдың арқасында бізге жетті деп айтуға болады. Бұл, айталық, баланы тану..

Өзің үлкен, қылығы бала-шаға,

Балаша мәз болады тамашаға,

Әкесі ұрысса балаға ол да достық,

Баласы ұрысса әкеге жараса ма?

Осыны айтып отырған Абайды баяғы советтік идеологияның екпінімен Құнанбаймен салғыластырып қоятын жағдай болды. Әрине, ол қиянат өзін-өзі ақтады. Ондай болмаған жағдайда Абайдың тұлғасы сол кездегі советтік идеологияда жалау болар ма еді, болмас па еді? Енді ол басқа сөз. Мысалы, өзі үлкен, қылығы бала-шаға әке балаға не тәрбие беріп жарытуы мүмкін? Оның "балам, өйт, бүйт" дегені оған жұға ма? Үйіңде кешкілік бір кітаптың бетін ашпасаң, өзіңнің біліммен шаруаң болмай, "балам, оқы, қазір білімнің заманы" деп көсемсігенің кімге тәрбие? Өзің бажылдап ұрсып, ақкөз боп ашуланып жатсаң, "балам, сабырлы бол, байыпты бол" деп айтқаның қандай нәриже береді?

Абай: "Біреулер құдайдан бала тілейді. Ол баланы не қылады?" дей келіп, "Артымнан құран оқысын деп тілейді" дейді. "Артымнан балам құран оқысын десең, тірлікте өзіңнің жақсылық қылған кісің көп болса, кім құран оқымайды? Егер жаманшылықты көп қылған болсаң, балаңның оқыған құраны сені неге жеткізеді? Тірлікте өзіңе-өзің қылмаған істі өлген соң саған балаң кәсіп қылып бере ала ма?" дейді. Демек, алдымен өзің жақсы болуың керек. Сонда балаң өзі-ақ жақсы болады. Бірінші өзіңді тәрбиеле. Міне, Абайдың бала тәрбиесіндегі әуелгі ұстанымы – осы. Бүкіл данаға тән, кез келген нәрсенің өзегінен дөп басатын Абайдың даналығына тәнті боласыз

Абай отыз сегізінші қара сөзін бастағанда "Ей, жүрегімнің қуаты, перзенттерім! Сіздерге адам ұлының мінездері туралы біраз сөз жазып қалдырайын" дейді. Жүрегіндегі ең қымбат нәрсесін адам әдетте баласына арнайды. Өйткені, өзінің қолы жетпеген бүкіл нығмет атаулыға баласы жетсе деген ниет – кез келген әкеде болады. Ары қарай: "Әуелі Алланы таны" деп келеді де, одан кейін: "адамның адамдығы ақыл, ғылым деген нәрселермен" деп айтады. Енді соны қалай үйретеміз дегенде: "Ғылым-білімді әуел бастан бала өзі ізденіп таппайды. Басында зорлықпенен яки алдауменен үйір қылу керек, үйрене келе өзі іздегендей болғанша" деп кеңес береді.

Біз не істейміз? Үйде айтатынымыз: "Сабағыңды оқыдың ба?", "Бар, сабағыңды оқы", "Қанша алдың бүгін?". Мектепте айтылатыны: "Балалар бүгінгі тақырып мынадай, мынадай. Үйге тапсырма мынадай, мынадай".

Енді сол бала ғылымға үйір бола ма? Біздің баланы білімге бар қызықтырғанымыз – баға. Оқысаң, бес қоямын, оқымасаң, екі қоямын. Тоқсан пайыз оқушы да, тоқсан пайыз мұғалім де сондай. Мен азайтып айтып отырмын. Ғылымға, білімге алдап, қызықтырып үйірсек қылатын мұғалімдер жоқ емес, бар. Бірақ, Абай айтпақшы, "кейбіреуі болмаса, анда-санда".

Абай балаларын молдаға оқытқан, сосын қалаға оқуға берген. Өзінің ғана емес, бауырларының балаларының оқуына себепші болған. Сол кезде Абайдың бір дағдысы – оқып жүрген балаларды жинап алып, не оқып жүргендерін сұрап, бір-бірімен білім жарыстыртып, мақтап, олардың оқу процесіне өзі араласып жүрген. Қазіргі ата-ананың оқу процесіне араласуы – қиын есебін чатқа жіберіп шығартып беруден, мұғалімнің мейрамына сыйлыққа ақша жиюдан аса алмай жүрген сияқты көрінеді.

Қызықтыру демекші, осы күні не көп, балалардың білім беру жүйесінде ақыл айтатын адам көп. Соған да үңіліп жатамыз. Көп жағдайда орыс ғалымдарының ішінде Шаталовтың, Макаренконың, кейін Эрик Эриксон, Жан Пиаже, Сухомлинскийдің сөзін айтамыз. Батыстың орта білім жүйесіндегі методикалардың бәрі ойнатып оқыту, еркін оқыту, қинамай, шаршатпай оқыту дегенге баса мән береді. Абай айтпақшы, басынан-ақ зәрезап болмай, алданып үйренсе, үйрене келе өзі ізденіп кетеді дегенді бүгінгі методистердің бәрі айтып жүр.

Балам закон білді деп,

Қуанар ата-анасы,

Ойында жоқ олардың

Шариғатқа шаласы.

Абайдың шариғатқа шала деп қауіптенуінің ар жағында не жатыр? Шариғатқа шала болған адам адамгершіліктен азғындайды. Шариғатты білмеген, Құдайдан қорықпаған адам қанша жерден білім алса да, бәрібір қоғамға қауіпті деп отыр. әл-Фарабимен үндесетін жері де осында.

Қарапайым бұқараны былай қояйық, біздің талай бай-бағланның баласы шетелде оқиды. Абай да баласы Әбдірахманды шетелге жіберді. Біздің байлар балаларына не деп тәрбие береді? Ретін тапсаң, сонда қалып қал. Елге келме. Мына жерде түк жоқ. Сол жақта күніңді көр. Сол жердің жалақысы көп.

Осы елдің зиялысы болып жүрген, ел, жер деп аттандап жүрген бір кісіні білемін. Қызын шетелге жіберіп, үгіттеп, сонда қалдырды. Елдің келешегін солар көтермесе, сол алған Еуропаның білімімен осы Қазақстанның көсегесін солар көгертпесе, кім көгертеді? Тағы да Абайдың талабының үдесінен шықпай отырмыз. Тіпті, шетелге жіберген қызы бір шетелдіктің етегінен ұстаса да, қарсы емес. "Елге кел, үйренгеніңді осында жүзеге асырып көр, мыңға болмаса да, бірге пайдаң тисін" деген азаматтық ұстаным, жай халық былай тұрсын, әлгі зиялылардың өзінде жоқ. Біреулердің көңіліне келер, келмес, бірақ бұл – айтуға тиісті мәселе.

Ал Абай Әбдірахман туралы не дейді? Әбдірахман өлгенде :

"Ел ішіне сау келсең,

Тағылым айтпас ер ме едің?

Жол көрсетіп сонда өлсең,

Арманым бар дер ме едім?" дейді.

Міне, Абайлық арман. Перзенті туған еліне қызмет етсе деген тілек, ниет. Сол өзге жұрттан керектісін алып, оның қаңсығын таңсық көріп кетпегеніне бек риза болады.

"Орынсызды айтпаған, Түзу жолдан қайтпаған, Ортасында кәпірдің, Арамынан татпаған" дейді. Петерборда жүрген кезде арақ ішпеген, шошқаның етін жемеген деп айта салу емес, бұл жерде мүлдем басқа тағам тұр. Абай Әбдірахманды жібергенде жүрегіне мықтап тұрып иммунитетті салып жіберіп отыр.

2.3. Қазақ балалар әдебиеті тарихында Абай Құнанбайұлының орны

Абай Құнанбаев-өз ұлтының реалистік жаңа әдебиетінің негізін қалаушы, қазақ поэзиясын қоғамдық дамудың алдыңғы қатарлы деңгейіне бағыттай білген, өз заманының шындығын дәл бейнелеп, дұрыс тұжырым жасай білген прогрессивті ақын. Ол өз халқының болашағына шын жүректен қызмет етіп, оны мәдениеттің нұрына шақырды. Осы немесе басқа тарихи кезең қойған сұраққа ол бұл үлкен мақсат деп жауап берді.

Тамаша ақынның ұлы мақсаттары мен мүдделері бізге керемет әдеби шығармалар арқылы жетті. Абай қалдырған бұл мұра өз дәуірінің алуан түрлі мәселелерін қамтыды, сол кездегі қазақ қоғамының шынайы құпиясын ашты. Абай шығармалары-бай мазмұнға толы, жақсы ойға толы, өз дәуірінің өзекті мәселелерін шынайы бейнелейтін көркем шығарма. Абайдың шығармалары қолмен жазылып, тек қолжазба түрінде немесе жатқа таратылды. 1909 жылы Кәкітай Ысқақов өлеңдерін шағын жинақ ретінде бастайды. Содан кейін 1917 жылы Орынборда Құрмановтың редакциясымен Абайдың таңдамалы өлеңдерінің шағын жинағы жарық көрді.

Орыс Географиялық Қоғамы ежелгі дәуірден бастап Абай туралы мәліметтер бере бастады. 1906-1907 жылдары "Вестиде" ақынның фотосуреті Мен ол туралы мақала жарияланды.

Қазір ғылымның бір бөлек рөлі қалыптасты. Осы ғылымның негізін қалаған көрнекті ғалым М.О. Әуезовтің еңбегін ерекше атап өткен жөн. Ол қазақтың классик ақыны Абайдың көркем бейнесін жасап қана қоймай, терең ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізіп, абайтанудың негізін қалады. Ақынның шығармаларын жинап, оның алғашқы толық жинағын басып шығарып, Абайдың өмірі мен шығармашылығы туралы фактілерге бай, ғылымның дәйекті және терең тұжырымдары бар монография жарық көрді.

Абайды зерделеу тек қазақ ғалымдарының ғана емес, бүкіл Одақ ғалымдарының да ісіне айналды. Абай шығармаларының басқа тілдердегі басылымдары және ақын туралы жекелеген мақалалар мен кітаптар оны қалың жұртшылық арасында одан да танымал етті.

Абайдың жас кезіндегі көңіл сергітіп, жүрегін жібіткен жылы құшақ кіші пейіл анасы – Ұлжанның мейірімді көңілі, көпті көрген әжесі Зеренің қойыны. Оқу жасына жеткеннен бастап, Абай ауыл молдасында, үйде оқыды. Сегіз жасар Абай өзінің зеректік қабілетімен әке көзіне ілігіп, үміт күтер, ата жолын ақтар бала болар ма деген ой салады. Міне, осы себептен әкесі Құнанбай Абайды Семей қаласына апарып, әуелі Ғабдулжаппар молдаға оқуға береді. Бұл молданың қарамағында екі жылдай оқып, мұсылманша бастауыш білім алады. Бұдан кейін, он жасар Абай, бір басқыш ілгері дәрежедегі, жабық оқу орны, мешіт жанындағы діни медресеге оқуға түседі. Осы медресе имамы Ахметризаның қарауында оқиды. Абай бұл медресе оқуын да меңгеріп, үздік көзге түседі. Абай молдадан оқып жүріп, өз бетімен көп ізденеді. Сол кезде көп тарап жүрген Орта Азия және тәжік, парсы халықтарының ұлы ақындары-Науаи, Низами, Фердаусилер шығармаларымен танысады.

Семейде болған бірнеше жыл ішінде Абай медресенің айналасын ғана емес, діни қауымды да таныды. Абайдың сезімтал, жас, шаттыққа толы жүрегі оған қаланы тегіс етіп көрсетті. Ол қала халқын, оның мәдениетін, тұрмысын, тұрмысын, дала ерекшеліктерін және т.б. зерттейді. Абай қала халқының барлық жақсы қасиеттерін бала кезінен біледі. Біраз уақыт орыс мектебіне барып, сабақ алды. Мұғалім үйден жалдап, оқиды. Бұл тілдің қиындықтарына қарамастан, ол жұмысын жалғастырып, біраз хабарлама алады. Орыс тілін, жазуын меңгерген Абай бай қазынаға қолын созғандай, өзіне кең әлемді ашады. Енді ол қалалық кітапханадан шықпай-ақ білім алып, білім алады.

Осылайша, қала өмірін білген, жаңа әлемге есік ашқан және ішінде бір нәрсені көре бастаған оқушы Абайды әкесі Құнанбайдың оқуынан айырып, оны елге әкеледі. Енді ол Абайға өзінің "өнерін"үйренуді ұсынады. Халық бишісімен танысу үшін оған рулар арасындағы, ел ішіндегі даулар мен даулар кіреді.

Абай осы қалпымен әкесінің көмекшісі қырымдық болып қалмады. Ер адам қалаға өз бетімен оралды және жиі келді. Абай классикалық әдебиетті оқи отырып, көзін ашып, өмірдің, қоғамның құпияларын түсіне бастайды. Абайдың медреседен кейінгі жолы осындай дәрежеде дербес ізденіс, оқу болды. Абай Алыстан жаңа ортаға жол тапты. Абайдың 17-18-28-29 жас аралығындағы өмірі өз бетінше ізденіс, ал ел өмірін, халық даналығы мен батыс әдебиетін меңгеру жолынан өтті. Көбінесе үйде отыру, кітап оқу,өз ойларын жазу, халық арасында әңгімелер айту, өз қалауы бойынша жүру. Осылайша, Абай отыз жылдан кейін ғана назар аударады. Осыдан кейін Абай шығармашылық қызметпен айналыса бастады.

Ал біз кәмелеттік жасқа толғаннан бері Абай бөтен тілді пайдаланып, жеңіл сөздер айтуды жалғастыруда. "Мен сенің не туралы сөйлескеніңді Білгеніңді қаламаймын", - деді ол. Ол өз халқының тілдік байлығын пайдалануды мақсат етеді.

Абай өзінің ақындық дарынын 35-40 жасында көрсете бастайды.

Абай ақынның өмір ұстазы, үгітші, үлгі болуы керек екенін білген. Оның өзі жастарға "әзіл-оспақпен, тілмен" үлгі болды, оларға өзінің ақыл-ойы туралы айтып, жазудың тамаша үлгілерін көрсетті.

Абай поэзияны, тәтті әнді тек жоғары мәдениетті, білімді ақын ғана жеткізе алатынын атап өтіп," бөтен сөз-сөздер арасындағы сөз, ол-ақынның білімсіз бейқамдығы"екенін көрсетті.

Ақындық өнердің мақсатын, мәнін терең түсінген Абай өз заманының әдебиетін батыл сынға алды. Заманында Абай елі қарсы шыққан болатын билеушілерінің және критиковала волостный, әмір тәртібі патшаның. Олардың қылмыстары адамға, елдің азабын, халықтың тілегін білдіреді. - Мен білмеймін, - деді ол.:

Қаланың елім, қазағым, қайран жұртым!…

Мен өз малым деп айта алмаймын,

Күндіз сіздің күлкіңіз бұзылады, түнде ұйықтайсыз,- дейді.

Абай өзінің өлеңдерінде ("Болыс болған, мінекей", "Мәз болыңды", "Бұлаған", "Сабыр, арам, еріншек", "адасқан алға, арт соқпақ" және т.б.) өткір, сыншыл-сатиралық жазушы ретінде өзін танытты.

Абай қазақ жеріндегі теңсіздік пен басқа да қайшылықтарды түсінді. Ол оны ақындық шабытының барлық күшімен шырқады. Мен байлар мен кедейлер арасындағы күнделікті қайшылықты, байлық теңсіздігін көрдім. "Күз"," қараша, желтоқсан және сол екі ай" атты өлеңдерінде қазақ кедейлері мен байлардың өмірін салыстыра отырып, кедейлердің бақытсыз жағдайын айқын суреттеді.

Абай өлеңдеріндегі негізгі әлеуметтік мәселелердің бірі-қазақ әйелдерінің жағдайы, қазақ жастарының махаббаты, бостандығы.

Махаббат, әйелдер теңдігі тақырыбы Абай өлеңдерінде кеңінен жарияланып, жалпыадамзаттық идеямен ұштасады. Абай да жаңашыл, бұқара ақын екенін көрсетті. Ол қазақ қыздарының теңсіздікте болғанын және өзінің сүйіктісіне қосыла алмайтынын көрді. Өзі бұған наразылық білдіріп, аяушылыққа толы өлеңдер шығарды.

Абай шығармашылығында ерекше орын алатын тағы бір үлкен тақырып – оның ағартушылық идеясы. Абай-өнерге, білімге, тәрбиеге ерекше көңіл бөлетін ұлы ақын-ағартушы.

Табиғатты суреттейтін Абай өлеңдерінің тобы тек сыртқы түрімен ғана емес, мазмұнымен де ерекшеленеді. Өлеңдерінде ол өз елін, жерін шексіз сүйетін ақынның өмір шындығын кеңінен қамтитынын көрсетеді. "Желсіз түн-жарық ай"," қыс"," жаз " т.б. өлеңдерінде жылдың әр мезгілі қазақ ауылының өміріне ұласады.

Абайдың ең сүйікті лирикаларының бірі – "Желсіз түнде жарық ай".

Желсіз түнде айдың жарығы, жан терең жартаста отырды,

Сәуле суда дірілдеді.Күрілдеп тасыған өзені,- "Мәңгілік Ел" өлеңінен басталатын өлең табиғаттың түнгі көрінісін, махаббаты өмірге келген екі жастың жылы жүрегі мен жылы құшағын біріктіреді.

Абайдың лирикасы-көп қырлы, мазмұнына бай, адам жанының әсерлі нәзіктігі. Ақынның лирикасы-бұл нәзік сезімдердің енуінде ғана емес, сонымен бірге оның әлеуметтік рухында, терең ойлауында және керемет көркемдігінде де жаңа мағынаға ие нақты туындылар.

Абай А.С. Пушкин мен М. Ю. Лермонтовтың реалистік тәсілдерін жақсы меңгерген. Абай-М.Лермонтов сияқты өзі өмір сүрген қоғамның озбырлығына батыл қарсы шыққан ұлы ақын. Абайдың көптеген тамаша шығармалары М.Лермонтов шығармашылығындағы азаматтық әуенмен үндеседі. Мұндай туындылардың қатарына оның "жүрегіңмен не сезесің", "жексұрын сауығу", "Сегіз аяқ", "сен не іздейсің, не іздейсің?", "Мен бұрын көп сөйледім", "менің жүрегім қырық" және т. б. Абай аудармасында алғаш рет қазақтар арасында Лермонтовтың "батыр тұтқын", "ой", "альбом", "қанжар", "дұға", "Теректің сыйы", "шайтан", "Асау той тентек сет, опасыз топыр", "Вадим", "Бородино" т.

Абай-терең ойлы ақын. Ол әр шығармаға терең енеді.Өлең оқып, ақын, адам толық түсінік алды. Әрбір өлеңдер ғана бар болса, ол әрі қарай, ойлау процессі. Сіз оқыған сайын Абай сөздерінің жаңа құпиясын ашасыз.

Шынымды айтсам, Абай-қазақ поэзиясында шынайы реалистік образ, шеберхана, жаңа образ жасаған білімді, мәдениетті жазушылардың тұңғышы.

Нағыз қыстың, ыстық жаздың, Абай бейнелеген бейнелері, күн-күйеу жігіт пен жер-қалыңдық, қалган таулары, дель-сал даласы, шылдырлаған жапырақ, күлімдеген аспан, ойлы Жер, ақ қардың үстінде түлкіні алып жүрген қыран және т.б. нағыз реалистік әдебиетке тән нағыз көркемдік қасиеттер болып табылады. Оның алдыңғы қатарлы еңбектері оны сыни реализм өкілдерінің тобына енгізді.

Қорытынды

Қазақтың қоғамдық ойының, ұлттық мәдениеті мен әдебиетінің, сондай-ақ балалар әдебиетінің даму тарихында Абай (Ибрагим) Құнанбаевтың орны, еңбегі, зор үлесі мен үлгісі бар. Осыған байланысты бұрын халқымыздың қоғамдық өмірінің тарихын, ойы мен рухани өмірі мен әдебиетін зерделеген қаламгер қайраткерлеріміздің ешқайсысы Абайдың осы салаларға қосқан үлесіне тоқталған жоқ. Абайдың қазақ әдебиеті мен әдеби тілінің даму жолында қалдырған мұрасы ағымдағы ғасырдың отызыншы жылдарынан бастап бүгінгі күнге дейін үздіксіз зерделеніп келеді. Абайдың әдеби мұрасы Қазақ тарихы мен мәдениетінің ортақ мәселелеріне арналған жарияланымдарда жоғары бағаланады. Ұлы ақынның қазақ әдебиетіне қосқан үлесі, оның орны, маңызы, сондай-ақ жаңа бағыты, қазақ әдеби тілінің даму жолы, оның үлгісі мен өнегелілігі туралы ондаған кітаптар, брошюралар, мақалалар жарияланады, оның қазақ әдебиеті мен әдеби тілін байытудағы, жаңартудағы еңбегі жоғары бағаланады.

"Абай және Қазақ әдебиеті" атты үлкен тақырып туралы айту - ХІХ ғасырдың жағасындағы барлық қазақ әдебиеті туралы айту деген сөз. Ол туралы жалғыз монографиялық еңбек бар (А.Нұрқатов). Бұл монографияда бұл тақырып кеңінен қамтылатын болады.

Абай қазақ поэзиясын жаңа биікке көтерді деп айттық. Осыған байланысты екі түрлі сәтті қайталау артық болмайды. Біріншісі-қазақ әдебиетінің өзіне тән байгершілігінің кемшіліктерін қайталамайтындығы, екіншісі-ол өз әдебиетіне шығыс, батыс, орыс мәдениетін әкеледі, өлеңдерінің сапасын арттырады, ұлттық келбетін сақтай отырып, интернационалдық етеді, біздің әдебиетімізді шынайы өнер деңгейіне дейін арттырады. Абай өлеңдерінің Бұл қасиеті оның барлық сөйлеген сөздеріне өз уақытында және өзінен кейін де әсер етті және олар Абайдың сөздері жаңа құбылыс екенін біліп қана қоймай, әркім одан өз бетінше сабақ алып, үйренді, өзі үшін үлгі болды. Абайдың қаламына тән терең мазмұндағы ең жақсы образдар ойлануға мәжбүр етті, ал жүрек соғу әдістері ақындарды байқаусызда мойындап, Абайды біздің оқушымыз болуға мәжбүр етті. Бұл Абайдан кейін қазақ поэзиясына енген татар, башқұрт, қырғыз елдеріне де әсер етті. Соңғыларына өз әсерін білдіре отырып, біздің кейбір зерттеушілер кең проблемалар туғызбай, ақынның әдеби мектебінің шеңберін тарылтады және оны тек айналасында іздейді.

Абайдың қазақ әдебиетінде салған жаңа жолы, соны арнасы барлығына ешкім күдік келтірмейді. Абайды қазақ әдебиетінің классигі деудің өзі әдебиетімізде Абайдың салып кеткен үлгісі болғандығын, ол үлгіні кейінгі ақындар өздеріне өнеге еткендігін көрсетеді. Екінші сөзбен айтқанда, Абайдың әдеби мектебінің барлығын мойындау деген сөз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Қабанбаев М. Туған өлке өрнегі// Қазақ совет жазушылары: Қаламгерлік өмірбаян жинағы. – Алматы: Жалын, 1987. – 177-192 бб.

2. А.Ш.Жүсіпова, А.М.Семізтаева. Қазақ балалар әдебиеті және Марат Қабанбай.//Хабаршы. Л.Н.Гумилев ат.Еуразия университетінің ғылыми журналы.№3(106). – Астана, 2015, – 116-117 бб.

3.Әуесбаева П. Ертегі сюжетіндегі негізгі мотив мәні.//Ақиқат, №9, 2009.–61-б.

4.Қасқабасов С.А. Ел зерде. – Алматы, 2008.– 239-б.

5.Аманжол Әлтай. Балаларға арналған қиял-ғажайыпты поэзия.//Ақиқат, №9, 2009. 58-б.

6. аbai.kz ақпараттық порталы

7.madenimura.kz

8.adebiet.kz әдеби әлем порталы

9.Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет.

10.Жетісу. Энциклопедия. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2004. — 712 бет. ISBN 9965-17-134-3

11.6,0 6,1 Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы,

12.www.nklibrary.kz

13юЕсім Ғ. Абай және Пушкин // Солтүстік Қазақстан. – 2006. – 9 тамыз. – 4 б.

14.Республикалық қоғамдық-саяси күнделікті газет

15. Мұхтар Әуезов энциклопедиясы – Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011.

16.Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007.

17. Қазақстан тарихы (XVIII ғасыр — 1914 жыл). Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Қабылдинов З.Е., Қайыпбаева А.Т.Алматы: Атамұра, 2008.

18.Абай. Энциклопедия. – Алматы «Атамұра» баспасы

19."Қазақ әдебиеті" Жалпы білім беретін мектептің 10-сыныбына арналған оқулық. Қ.Алпысбаев.Б.Сманов

20.Асанбай Асқаров "Ұлы Туранның ұлдары".