5. ХХ бас кезіндегі Қазақстандағы ұлттық және діни қозғалыстардың пайда болуы мен олардың қызметі жайлы баяндаңыз.
Бұл қозғалыстың негізі түрікшілдік пен исламшылдық қорғанушылар идеологиясы еді. Мұсылмандық қозғалыстың пайда болуына Ресей империясының қол астында отаршылдардың тепкісін көріп, тауқыметін тартқан түркі тілдес және өзге де мұсылман халықтарының әлеуметтік - саяси жағдайы төзгісіз болуы ықпал етті. Патша өкіметінің отаршылдық саясаты, қоғамдық өмірдің барлық салаларын орыстандыруға бағытталған әрекеті империядағы мұсылман халықтарының тұрмыс - тіршілігін тығырыққа тіреп, дағдарысқа ұшыратты. Мұның өзі Ресей мұсылмандарының наразылығын туғызып, азаттық жолындағы күреске жетеледі. Ресей мұсылмандарының азаттық күресі Ақпан революциясынан кейінгі кезеңде мұсылмандық қозғалысқа ұласып ұлттық автономия құруды мақсат еткен “унитарлық” және “федеративтік” ағымдарды күшейте түсті. Ұлттық автономияға қол жеткізуді мақсат еткен “унитарлық” және “федеративтік” ағымдардың пайда болуын жалпы ХХ ғасырдың бас кезіндегі мұсылмандық қозғалыс тарихынан тыс қарастыру мүмкін емес. Себебі біз қарастырып отырған мәселенің түп-тамыры Ресей мұсылмандық қозғалысымен тығыз байланысты. Сондықтанда мәселені жан-жақты дәлелдеу үшін және оның мәнін ашу мақсатында, ХХ ғасырдың бас кезіндегі мұсылман қозғалысымен байланыстыра талдауды жөн көрдік. Мұсылман қозғалысының мемлекеттілік мәселелерге байланысты идеялары тұншылықтырылды. Ал мұсылман халықтарының азаттығы жолындағы күресте көзге түсіп, танымал болған зиялыларды кеңестік билік құғын-сүргінге түсіріп, жазықсыз жазаның құрбандары етті. З.Валиди, М.Шоқай тәрізді қайраткерлер шет елдерге кетуге мәжбүр болды. Ұлттық автономияға байланысты “унитарлық” және “федералистік” ағымдардың бастамалары өркениетке қол созған ұлттардың идеясы түрінде тарихта ғана қалды. Кеңес өкіметі Ресейдегі барлық ұлттар мен халықтарды өзінің “басты- бітімі” негізінде бір орталықтан ғана басқаратын мемлекет құрамына кіргізді. Әйтсе де ғасыр басындағы Ресейде орын алған мұсылмандық қозғалыс “бұратана” халықтардың қоғамдық-саяси өмірінде өзіндік із қалдырды. Бұл қозғалысқа ат салысқан қайраткерлер отарлық бұғауға қарамастан ұлттық бостандық үшін күреске жұмыла кірісіп, пәрменді әрекет етуге талпынды. Сөйтіп шеткері аймақтардың саяси күштеріне ұйтқы бола алатындықтарын, осы өлкедегі халықтардың құқығын қорғай алатындықтарын іс-жүзінде дәлелдеуге қабілетті екендіктерін көрсетті. Мәселенің тарихын оқып - үйрену мен ой - зердеде салмақтауда оның бастауларын патша өкіметінің қазақ даласындағы рухани отарлауымен байланыстыра қарастыру керек. Себебі империяның орыстандыру, шоқындыру әрекетіне қарсы тұрарлық қазақ халқының қолынан келер мүмкіндіктері санаулы ғана еді. Солардың бірі жалпы бұқара халықты ұйысын бұзып, ұлттық санасын ояту болма екінші мұсылмандық қозғалысты тудырып, халық арасында мұсылмандық ғибратты тарату болды. Азаттық үшін күресте халықтың санасын оятып, оны білім, ғылымға шақырым ұлттық идея мәселесімен қатар өркениеттік мәдениетке жетелеген қазақ зиялыларының өкілдері болса, мұсылмандық қозғалысты ұйымдастырушылар да жоғарыда көрсетілген деңгейдегі ұлт таңдаулылары болатын. 1. Бөкейханов Ә. Шығармалары. -Алматы.1994 -270б. Мұсылмандық қозғалыстың тарихын зерделеуде оның бастаулары 1905 - 1907 жылдардағы бірінші орыс революциясымен қатар келгендігін ескеру қажет. Осы аталған қозғалыстың мақсаты да отарлық тәуелділіктен құтылу, өзін-өзі басқаруға қол жеткізу болды. Сондықтан да ХХ ғасырдың бас кезіндегі мұсылмандық қозғалысты қазақ мемлекеттігін жаңғырту үшін жүргізілген ұлт-азаттық, идеялық күрестермен байланыстыра қарастырудың маңызы зор. Мұсылмандық қозғалыс деңгейіндегі құрылтайлар жер, дін, әйел, оқу-ағарту, жергілікті басқару, Ресейдің мемлекеттік құрылымы туралы мәселелерді қарап, талқылап отырды. Әсіресе мемлекеттік, оның құрылымы түрі жайында үлкен пікір - таластар болды. Мұның өзі мұсылмандық қозғалыстың іс-әрекетінің бағыт - бағдарын анық көрсетеді. Осыған байланысты мұсылмандық қозғалыс шеңберінде ұлттық мемлекеттік мәселесін нақты тарихи деректер негізінде, оның ішінде мерзімді басылым материалдары көмегімен жекелеген мәселелерге бөліп қарастырып, оқып- үйрену оның маңызын айқындауға септігін тигізеді.
