1. Физиология пәнінің мазмұны мен маңызы
Тірі жүйелердің қасиеті – қозу. Тітіркендіргіштердің түрлері
жүктеу/скачать 189,93 Kb.
|
сессия ажжф
https, лекция 7, 207181
| 31. Тірі жүйелердің қасиеті – қозу. Тітіркендіргіштердің түрлері
Әртүрлі тітіркендіргіштердің әрекетіне сигналдар мен жауаптарды қабылдауды қамтамасыз ететін дененің ең маңызды мамандандырылған тіндері дәстүрлі түрде қозғыш тіндер деп аталатын жүйке және бұлшықет тіндері болып табылады. Алайда бұлшықет жасушалары мен нейрондары оларда қозғыш келеді. Мидағы нейрондарға қарағанда шамамен 10 есе көп нейроглия жасушаларының қозғыштығы жоқ.Қозғыш тіндердің физиологиясы организмнің, оның құрамдас бөліктерінің және сыртқы ортаның белсенді факторларының өзара әрекеттесуінің негізгі заңдылықтарын зерттейді. Қозғыш тіндер - тітіркендіргіштің әсеріне жылдам реакцияны жүзеге асыруға арнайы бейімделген жүйке тіндері, без ұлпалары және бұлшықет тіндері.Қозғыштық – жасушалардың тітіркендіргіш әрекетіне белгілі бір түрде жауап беру қабілеті.Қозу – белсенді физиологиялық процесс, бұлшық ет жасушалары үшін әрекет потенциалының генерациялануымен, оның өткізілуімен және жиырылуымен көрінетін қозғыш жасушалардың жауабы.Жасушалар эволюциясындағы қозғыштық барлық тірі жасушаларға тән тітіркену қасиетінен дамыған және тітіркенудің ерекше жағдайы болып табылады. Тітіркену – тіршілік әрекеті процестерін өзгерту арқылы тітіркендіргіш әрекетіне жауап беру жасушаларының әмбебап қасиеті. Мысалы, нейтрофильді лейкоциттер , өз рецепторларымен белгілі бір сигналдың – антигеннің әрекетін қабылдап, қан ағымында қозғалысын тоқтатады, капилляр қабырғасына бекітіледі және тіндердегі қабыну процесінің бағытына қарай жылжиды. Ауыз қуысының шырышты қабатының эпителийі тітіркендіргіш заттардың әсеріне шырыштың өндірілуі мен бөлінуін жоғарылату арқылы әрекет етеді, ал терінің эпителийі ультракүлгін сәулелердің әсерінен қорғаныш пигментін жинайды. Қозу жасушада тіркелген спецификалық және бейспецификалық өзгерістер арқылы көрінеді.Қозу сыртқы ортадан, жасушаның микроортасынан келетін сигналдардың әсерінен және жасуша мембранасының өткізгіштігінің және жасушадағы зат алмасу процестерінің өзгеруіне байланысты өздігінен (автоматты түрде) болуы мүмкін. Мұндай жасушалардың автоматизмі бар дейді. Автоматтандыру жүректің кардиостимуляторының жасушаларына, қан тамырлары мен ішек қабырғаларының тегіс миоциттеріне тән.Барлық тірі жасушалар тітіркендіргіш- әртүрлі тітіркендіргіштерге жауап беру және физиологиялық тыныштық күйінен белсенділік күйіне өту қабілеті. Бұл процесс метаболизмнің өзгеруімен бірге жүреді және ерекше қызметтерді атқаратын дифференциалды тіндер де электрлік потенциалдың өзгеруімен бірге жүреді.Қозудың бейспецификалық белгілері: жасуша мембранасының өткізгіштігінің өзгеруі; ол арқылы иондардың қозғалысының өзгеруі; мембрана зарядының өзгеруі; метаболикалық процестердің жоғарылауы; энергия шығындарының өсуі. Тітіркендіргіш – жасушаға немесе көп жасушалы жүйеге (тінге, организмге) әсер ететін сыртқы немесе ішкі ортаның кез келген өзгерісі. Табиғаты бойынша тітіркендіргіштер бөлінеді: • физикалық (дыбыс, жарық, температура, діріл, осмостық қысым), электрлік тітіркендіргіштер биологиялық жүйелер үшін ерекше маңызға ие; • химиялық (иондар, гормондар, нейротрансмиттерлер, пептидтер, ксенобиотиктер); • ақпараттық (дауысты командалар, шартты белгілер, шартты тітіркендіргіштер). Тітіркену – жасушалардың, ұлпалардың, жалпы организмнің сыртқы немесе ішкі орта факторларының әсерінен физиологиялық тыныштық күйінен белсенділік күйіне ауысу қабілеті. Белсенділік жағдайы жасушаның, ұлпаның, ағзаның физиологиялық көрсеткіштерінің өзгеруімен, мысалы, зат алмасуының өзгеруімен көрінеді. Қозғыштық – тірі ұлпаның тітіркенуге белсенді спецификалық реакциямен – қозумен жауап беру қабілеті, жүйке импульсінің, жиырылуының, секрециясының генерациясын айтамыз. Қозу – тітіркендіргіштің әсеріне жауап беретін, мембраналық потенциалдың, зат алмасудың және т.б. өзгеруімен көрінетін қозғыш тіндердің процестерінің кешені. Қозғыш тіндер өткізгіш болып табылады. Бұл тіннің қозуды өткізу қабілеті. Нервтер мен қаңқа бұлшықеттері ең жоғары өткізгіштікке ие. Тітіркендіргіш – қозғыш тінге әсер ететін сыртқы орта факторы. Барлық тітіркендіргіштерді табиғаты бойынша үш топқа бөлуге болады: физикалық (механикалық, жылулық, электрлік, дыбыстық, жарықтық); химиялық (сілтілер, қышқылдар, гормондар, медиаторлар, метаболизм өнімдері және т.б.); физикалық және химиялық (осмостық қысымның өзгеруі, ортаның рН, иондық құрамы және т.б.). Әрекет күшіне қарай олар табалдырық, табалдырық асты және табалдырықтан жоғары күш болып табылады. Қозуды тудыруы мүмкін тітіркенудің ең аз мөлшері шекті күш деп аталады , ал азырақ тітіркену шамадан тыс күш деп аталады. Сыртқы тітіркендіргіштер – қоршаған дүниенің әртүрлі өзгерістері – жарық және дыбыс толқындары, жасушаларға химиялық және механикалық әсерлерді айтамыз. Ішкі тітіркендіргіштер – дене сұйықтықтарының құрамы мен физика-химиялық қасиеттерінің, сонымен қатар қуыс мүшелердің толтырылу дәрежесінің өзгеруі. Тітіркендіргіштер энергия түрі бойынша да ажыратылады. Химиялық, физикалық және биологиялық тітіркендіргіштер ажыратылады, мысалы, рН, ион концентрациясының өзгеруі, механикалық, температуралық, электрлік және т.б.Сонымен қатар, тітіркендіргіштер әсер ету күші, ұзақтығы және сипаты, физиологиялық маңызы бойынша ажыратылады. Жасушалар эволюция барысында бейімделген адекватты тітіркендіргіштерге аса сезімтал болады (мысалы, жарық фоторецепторлар үшін адекватты ынталандыру болып табылады, артерия қанында оттегінің жетіспеушілігі қолқа және ұйқы безінің хеморецепторлары үшін тітіркендіргіш болып табылады). жүктеу/скачать 189,93 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|