1. Тәрбие және оның бағыттары туралы жалпы түсінік

Зерттеу мақсаты: Педагогикалық қолдау тәрбиесін О.С.Газман концепциясы бойынша түсіндіру болып табылады.

Зерттеу міндеттері:

1.Тәрбие және оның бағыттары туралы жалпы түсінікті қарастыру.

2.Педагогикалық қолдау және оның мәні және ұйымдастыру жолдарын анықтау.

3.Педагогикалық қолдау тәрбиесін О.С.Газман бойынша түсіндіру.

1. Тәрбие және оның бағыттары туралы жалпы түсінік

1.2 Тәрбиенің негізгі бағыттары

    Рухани-адамгершілік тәрбиесі өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды, жеке тұлғаның әдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен дәстүрлерімен келістірілетін моралдық қасиеттерін және бағдарларын қалыптастыруды болжайды.

     Отбасы тәрбиесі адамдар арасындағы оңтайлы және эмоцияналды көңіл-күй қарым-қатынасы арқылы адамгершілік, рухани және гуманитарлық құндылықтарға басымдық беруде әлеуметтік-тарихи тәжірибені таратудың анықтаушы құрамдас бөлігі болып саналады.Қазақстандық қоғамның жалпы сұранысы және халық дәстүрлері, әлемдік және ұлттық мәдениет негізінде құрылған балалар мен жастарды жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтарға бағдарлау бірінші қатарға қойылады.

  Өзін-өзі тану мен өзін-өзі дамыту қажеттілігін қалыптастыру. Өзін-өзі тану жастарға қоршаған ортаны түсінуге, оған өзінің қатысымдылығын саналы сезінуге, өзінің өмірлік ұстанымын анықтауға көмек беру үшін қажет. Жеке тұлғаның дербес белсенділік көрсетуінің, өзінің қабілеті мен әлеуеттік мүмкіндігін ашудың қажетті шарты болып табылады. Өзін-өзі тану нәтижесінде адам өзінің дербес өсу және өзін-өзі жетілу қабілетіне ие болады.Сөйтіп, адам толысуын, өмір рахаты мен оның мәнін жете түсінеді.

     Әлеуметтік-мәнді және жеке қасиеттерін қалыптастыру тұлғалық қасиет қарым-қатынас жүйесінде өзіне тән тәртіп стилі, шығармашылық пен дербестікті дамытуға, қоғамдағы өзгестерден дереу және тең әсер алу, белсенді өмір ұстанымында болуға ықпал жасайды.

    Коммуникативті мәдениетті қалыптастыру тәртіп қағидасын анықтайды, құндылықтар жүйесін, идеалдарды, нормаларды айшықтайды және шығармашылық қызметте өзінің дербестігін көрсетуде қарым-қатынасты ұйымдастыруға, байланысты орнатуға, оларды дамытуға, келісуге, тәртіпке келтіруге және түзетуге көмек береді.

      Экологиялық тәрбие рухани – адамның бойына табиғатқа әдепті көзқарастың және оған қарым-қатынастың қалыптасуы мен даиуын, табиғи ресурстардың жағдайына және жауапкершілік сезімін және адамдардың олармен парасатты іс-әрекеттерін болжайды. Экологиялық негізі алдымен, қоршаған ортаны және халықтың денсаулығын қорғауды, елімізде экологиялық жағдай туралы халықты ақпаратпен қамтамасыз етуді көздейді.

 Эстетикалық тәрбие-  рухани-адамгершілік құндылықтарды әсемдік арқылы, көркем мәдениет арқылы, халықтар мен дәуірдің әлемдік көркем құндылықтар арқылы, ұлттық және адамзаттық құндылықтарын зерделеу арқылы қалыптастыруды көздейді. Адам бойында қазіргі кезең дамуының маңызды міндеттері болып саналатын өнер құралдары арқылы анағұрлым жоғары сана-сезім, тұжырымдамалы ойлауға қабілет, әлемді тұтастай бағамдай білетін, өзінің дербес шығармашылық қызметімен әлемдік құндылықтар туралы танымын толық іске асыратын, ұжымда жұмыс істеуге бейімді, мәдениет әлемінде және адамдармен қарым-қатынасты қалыптастыру.

 Дене-тәрбиесі және салауатты өмір салтын қалыптастыру -  жастардың бойына психикалықтұрақтылықты және тиімді кәсіби қажеттіілігін қамтамасыз ететін салауатты өмір салтын дарыту мен жеке тұлғалық сапаны қалыптастыру мақсатын қояды.Оны іске асыруға алдын алушылық білім кіреді. Салауатты өмір салтын қалыптастыру адам ағзасының мүмкіндіктерін, оның қызметінің ерекшеліктерін болжау, адамның физикалық, психикалық және рухани саулығының өзара байланысы, сондай-ақ тәрбиеленушілерді саналуан спорт түрлеріне тікелей қатыстыру жолымен ағартушылық жұмыс барысында жүзеге асырылады.

  Еңбек және экономикалық тәрбие балалардың, жас өспірімдердің, және жастардың өзіне-өзі қызмет көрсету шеберлігін және дағдыларын, еңбек қызметінің саналуан түрлеріне адалдықпен, шығармашылық және жауапкершілікпен қарап, ұжымда, топтажұмыс істей білу икемдігін қалыптастырады; адамның жеке шеберлік, белсенді және  болмысымен беріліп іс-әрекет жасау, қажетті ресурстарды жұмылдырып, істің мәнісін дұрыс бағалап, өз іс-әрекетінің қажетсіз қалмауына мән беріп, олардың түпкілікті тиімділігін тиянақтап жаңа өндіріс және қоғам жасауды көздейді.

 Кәсіби-шығармашылық тәрбие кәсіби және жеке құзіреттілік   көзінің мәнін қалыптастыруды (арнайы, профилді, коммуникативті, әлеуметтік, интелектуалды, ақпараттық,дербес) т.б. қосымшаларын білуін, білім алушылардың дәстүрді және кәсіби қауымдастық құндылықтарын игеруін, кәсібиәдеп нормаларын сақтауын болжайды.

 Интеллектуалды мәдениетті дамыту  - білім алушылардың белсенді ойлау қызметінің дамуын, олардың сана- сезімінің сенімді және қажетті біліммен толығуын, ақыл –ой қабілеті мен білімге құмарлығын дамыту.

 
2. Педагогикалық қолдау тәрбиесі
2.1 Педагогикалық қолдау және оның мəні

Педагогикалық қолдау – баланың дамуына көмектесу және оның денсаулық, қатынас, оқыту, өзін-өзі дамытуына ықпал ету болып табылады және олар педагогикалық қолдаудың тиімді жағдайлары. Мұғалімнің кәсіби ұстанымын педагогикалық қолдау нормасында бейнелеп көрсету. Сынып жетекшісінің жұмысындағы оқушылардың жеке тұлғасын қалыптастыру. Тұлғаны әлеуметтендіру теориялық негізін айқындауда біз алыс және жақын шетел, Қазақстан ғалымдарының еңбектерін негізге алдық. Педагогикалық қолдау тәрбиесінің теориялық және әдіснамалық негіздері Ресей ғалымдарының еңбектерінде баса назар аударылған. О.С.Газман, С.С.Гиль, Н.Л.Селиванова, И.В.Руденко, М.Е.Кульпединова және т.б. ғалымдар үлкен үлес қосты. Балаларды педагогикалық қолдау – баламен бірге оның өзіндік көзқарасын, мақсатын, мүмкіндігін анықтау үшін және қоғамда қалыпты өмір сүруге кері ықпал кедергілерді жою үшін жолын анықтау. Өмір сүруіне, қарым-қатынасына, өзін-өзі тәрбиелеуіне, алдына қойған мақсатына жету және адамгершілік қасиетін сақтап қалуына көмектесу. Тəрбие процесінің нəтижелілігі көбіне оқушыларға педагогикалық қолдаудың дұрыс ұйымдастырылуына тəуелді. Мұндай қолдау бүгінгі таңда төмендегідей қарастырылады:

1) нақты адамға оның денсаулығы мен психикалық қалпына, оқуына, тұрмыстық əрі кəсіби бой тіктеуіне, кедергілердің алдын алу жəне нақты іс-əрекеттік көмек көрсету;

2) адамның жеке басы ерекшеліктерінің орнығу процесін қамтамасыз етуге бағытталған педагогикалық қызметтер;

3) ауытқуға бейім қылық-əрекет қиыншылықтарын жеңуге бағытталған ықпалдасты əрекеттердің ерекше түрі;

4) келеңсіз мінез əрекеттеріне бейім жасөспірімге нақты жекеленген жəрдем беру;

5) баланы басшылықты жетекке алу;

6) тəлім-тəрбие мекемесінің педагогикалық қолдау проблемасын өзінің өмірлік принципіне айналдыруы;

7) балалардың өзін-өзі тану шартына айналып, оқу мен тəрбие шеңберін үйлестіруге бағытталған мұғалім мен оқушы ықпалдастығын күшейте түсу.

Педагогикалық қолдау – бұл: а) оқушының сенімінен шығу; б) көбіне педагогикалық қолдау қажеттігін өзі сезбейді, бірақ оған мұқтаж болған оқушыларға қол ұшын жəрдемін беріп, қолдап көмектесу.

Педагогикалық қолдау мəні: жайма-шуақ психологиялық жағдай жасау; тұлғаның өз бойындағы мүмкіндіктерін өзінше іске асыруына шарт-жағдайлар жасау; өз қадір-қасиеті мен ар-намысын сақтап қалуға жəне ұтымды нəтижеге жету жолындағы кедергілерді жеңіп бару; «жəрдем бер» деп алақанын ашық жайып отырғанға ғана емес, достық ықылас-ниетке мұқтаж болғанның бəріне көмек көрсету; əр қандай мұғалімнің өмірдегі өз орнын табуға құштарлық білдірген оқушы проблемаларын өз назарында ұстай білуі; тəрбиешінің кəсіби деңгейінің жоғары болуы. Педагогикалық қолдаудың көрініс формалары – жылы лебіз, тыңдай білу, қажет болса – кеңес беру; оқушыға сенім; оның құқығын қорғау; тəрбиешінің балаға болған қамқорлық қатынасы; шəкірттің қандай да табысын көре біліп, оған ұнамды баға беруден жалықпау жəне т.б. Педагогикалық қолдау 1) тəрбиеленушілердің баршасына бағытталып, оларға деген қамқорлық пен сенім қатынасында көрінумен өзара сыйластық, түсіністік, қызметтестік көңіл-күй жағдайын түзуге көмегін тигізеді;

2) жеке тұлғаға бағытталып, оның дамуына, білім игеруіне, тəрбиелілігіне, өз басы проблемаларын шешуге жəрдем көрсетіп, азаматтың өзгерістерін диагностикалап баруға мүмкіндік береді. Жеке тұлғаға арналған педагогикалық қолдаудың мазмұны – адамды алда көздеген нəтижелерден алшақтататын кедергілерді жеңу жолдарын қамтиды. Мұндай кедергілердің түрі: - субъектив (тұлғалық) «Мен» - кедергілер: өз бетінше дербес шешім қабылдауға қажет ақпараттың болмауы (ақпарат толықса, кедергі сол бойда жойылады); адамның қосымша еңбектенуінің қажеттігі (қол ұшы жəрдем беріп, ынтасын көтеру); тұлғаны күйзеліске келтіретін кемшіліктер (тəн-денелік, психикалық, арақатынастық); білім жəне тəжірибе жетіспеуі; - объектив (əлеуметтік) «Олар» - кедергілер: (əлеуметтік орта – мұғалімдер, əкімшілік, дос-жарандар, құрбы-қатарлар, отбасы жəне басқалар); материалдық кедергілер (отбасы, қаржылық т.б Психологиялық - педагогикалық қолдау – бұл мектепалды даярлық үдерісінде әрбір баланың табысты оқуы мен дамуы үшін және педагогикалық жағдайлар құратын толық, жүйелі ұйымдастырылған қызмет. Психологиялық педагогикалық қолдау объектісі болып білім беру үдерісі (оқу-тәрбие үдерісі) табылады. Қызмет пәні – бала қатынасының жүйесі ретінде бала дамуының жағдайы: әлеммен; айналасындағылармен (ересектер, құрбылар); өзімен - өзі оқу-тәрбие үдерісінде бала дамуын психологиялық педагогикалық қостау мақсаты баланың қалыпты дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Психологиялық-педагогикалық қолдау міндеттері: бала дамуында туындаған мәселелерді ескерту (ерте диагностика және дамуындағы бұзушылықтарды коррекциялау); даму, оқыту, әлеуметтенудің өзекті міндеттерін шешуде балаға көмек (ықпал) беру: мектепке дайындықты қамтамасыз ету, оқу қиындықтары, білім беру маршруттарын таңдау мәселелері, эмоциялы-жігерлі шеңбердің бұзушылықтары, құрбыларымен, педагогтармен, ата-аналармен өзара қарым-қатынас мәселелері; тәрбие-білім беру бағдарламаларын психологиялық қамтамасыз ету; ата-аналар, педагогтардың психологиялық-педагогикалық құзырлығын дамыту.

Баланы қолдау бойынша жұмыстың тізбектілігі келесі алгоритмді ұсынады:

1. Мәселенің қойылымы. Сұраныстың түсуінен, мәселенің мәнін түсінуден, бала туралы жиын жоспарын әзірлеуден және диагностикалық зерттеу жүргізуден басталады.

2. Алынған ақпараттың сараптамасы. Барлық қызығушылық танытқан мүдделермен мәселені шешудің мүмкін жолдары мен тәсілдерін бағалау және талдау, әртүрлі шешімдердің жағымды және теріс жақтарын талқылау.

3. Кешенді көмек беру жоспарын әзірлеу. Әрекет тізбектілігін анықтау, тараптардың функциялары мен жауапкершіліктерін, іске асыру мерзімдерін бөлу: бала, педагог, ата-ана, мамандарға арналған бірлескен ұсынымдар өндіру. Барлық қатысушыларға бала мәселелерін шешу жолдары мен тәсілдері туралы кеңес беріледі.

4. Мәселені шешуде жоспарды іске асыру. Әрбір қатысушымен ұсынымдарды орындау.

5. Қостау қызметі нәтижелерінің мәнін ұғыну және бағалау. Не сәтті болды? Қандай сәтсіздік пайда болды? Неліктен? сұрақтарына жауаптар болжайды. Жеке мәселенің шешімі немесе бала дамуына одан әрі дамуын жүргізу. Одан әрі не істеу қажет? Деген сұрақтарына жауап беру. Жоғарыда аталғандай, тәрбие – білім беру үдерісінің психологиялық–педагогикалық қостауымен бала тұлғасын зерттеудің толық үздіксіз үдерісі, оқыту мен тәрбиелеудің барлық жас ерекшелік кезеңдерінде әлеуметке бейімдеу, оны формалау қызметтері ұғынылады.

Тәрбие процесінің нәтижелілігі көбіне оған болған педагогикалық қолдаудың дұрыс ұйымдастырылуына тәуелді. Мұндай қолдау бүгінгі таңда төмендегідей қарастырылады: нақты адамға оның денсаулығы мен психикалық қалпына, оқуына, тұрмыстық əрі кәсіби бой тіктеуіне кедергілердің алдын алу және нақты іс-әрекеттік көмек көрсету; адамның жеке басы ерекшеліктерінің орнығу процесін қамтамасыз етуге бағытталған педагогикалық қызметтер; ауытқуға бейім қылық-əрекет қиыншылықтарын жеңуге бағытталған ықпалдасты әрекеттердің ерекше түрі; келеңсіз мінез әрекеттеріне бейім жасөспірімге нақты жекеленген жәрдем беру; баланы басшылықтың жетекке алуы; тәлім-тәрбие мекемесінің педагогикалық қолдау проблемасын өзінің өмірлік принципіне айналдыруы; балалардың өзін-өзі тану шартына айналып, оқу мен тәрбие шеңберін үйлестіруге бағытталған мұғалім мен оқушы ықпалдастығын күшейте түсу. Педагогикалық қолдау – бұл: а) оқушы сенімінен шығу; б) көбіне педагогикалық қолдау қажеттігін өзі сезбейді, бірақ оған мұқтаж болған оқушыларға қол ұшын, жәрдемін беріп, қолдау. Педагогикалық қолдау мәні: жайма-шуақ психологиялық жағдай жасау; тұлғаның өз бойындағы мүмкіндіктерін өзінше іске асыруына шарт жағдайлар түзу; өз қадір-қасиеті мен ар-намысын сақтап қалуға және ұтымды нәтижеге жету жолындағы кедергілерді бірлікті жеңіп бару; «жәрдем бер» деп алақанын ашық жайып отырғанға ғана емес, достық ықылас-ниетке мұқтаж болғанның бәріне көмек көрсету; әр қандай тәрбиешінің өмірдегі өз орнын табуға құштарлық білдірген тәрбиеленуші проблемаларын өз назарында ұстай білуі; тәрбиешінің кәсіби деңгейінің жоғары болуы. Педагогикалық қолдаудың көрініс формалары – жылы лебіз; құлақ сала білу, қажет болса – кеңес беру; тәрбиеленушіге сенім; оның құқығын қорғау; тәрбиешінің балаға болған қамқорлық қатынасы; шәкірттің қандай да табысын көре танып, оған ұнамды баға беруден жалықпау және т.б.

Педагогикалық қолдау 1) оқушылардың баршасына бағытталып, оларға деген қамқорлық пен сенім қатынасында көрінумен өзара сыйластық, түсіністік, қызметтестік көңіл-күй жағдайын түзуге көмегін тигізеді;

2) жеке тұлғаға бағытталып, оның дамуына, білім игеруіне, өз басы проблемаларын шешуге жәрдем көрсетіп, азаматтың өзгерістерін диагностикалап баруға мүмкіндік береді. Жеке тұлғаға арналған педагогикалық қолдаудың мазмұны – адамды алда көздеген нәтижелерден алшақтататын кедергілерді жеңу жолдарын қамтиды. Мұндай кедергілердің түрі: - субъектив (тұлғалық) «Мен» - кедергілер: өз бетінше дербес шешім қабылдауға қажет ақпараттың болмауы (ақпарат толықса, кедергі сол бойда жойылады); адамның қосымша еңбектенуінің қажеттігі (қол ұшы жәрдем беріп, ынтасын көтеру); тұлғаны күйзеліске келтіретін кемшіліктер (тән - денелік, психикалық, ара қатынастық); білім және тәжірибе жетіспеуі; - объектив (әлеуметтік) «Олар» - кедергілер: (әлеуметтік орта – мұғалімдер, әкімшілік, дос-жарандар, құрбылар, отбасы және басқалар). - материалдық кедергілер (отбасының қаржылық жағдайы және т.б.).
2.2 Педагогикалық қолдау тәрбиесі О.С.Газман бойынша

Газман Олег Семёнович (1936-1996) - педагог, педагогика ғылымдарының кандидаты, Ресей білім академиясының корреспондент-мүшесі. 1963-1967 жылдары мектеп директоры, мектептің тәрбиесі ісі бойынша орынбасары қызметін атқарған. Педагогикалық қолдауды білім жүйесіне енгізуші, ақын, музыкант. Ресейдің «Орленок» және «Маяк» пионер лагерінің алғашқы директорларының бірі. Мұнда ол педагогикалық қолдауды тәжірибе жүзінде іске асырғандардың бірі болып саналады. Кейіннен Ресей білім академиясында педагогикалық инновациялық орталығын басқарды. Жалпы педагогикалық қолдау тәрбиесі 80 жылдары көптеген педагогикалық ортада талданып, авторитарлық педагогикаға шектеу қойып, бала тұлғасының өз бетімен дамуына еркіндік беруді қолдады. Сол кездегі қоғамдағы білім саласы моделіне өзгерістер енгізуді, мемлекеттік білім қондырғыларына жаңалықтар жасауды қолға алған педагог саналады. О.С. Газман педагогтың бала тәрбиесіндегі басты міндеті оның өзін өзі қалыптастыруына, өзін өзі жетілдіруіне көмек көрсету екендігін түсіндірді. «Адам өз тұлғасын адам ретінде қалыптастыруға өзге адамға көмек көрсету арқылы ғана жетеді », - дейді О.С. Газман. Ол тәрбие процесінде жеке даралықты ұсынды. Оның пікірінше тәрбие ісінің гуманизация қажет екендігін түсіндірді. «Педагогикалық қолдау » ХХ ғасырдың соңындағы педагогикадағы инновациялық идеялардың бірі болып табылады.

Педагогикалық қолдау технологиясының жүзеге асырылуына келетін болсақ, ол негізінен, оқушы мен мұғалімнің арасындағы өзара әрекетінің кезеңдері арқылы анықталады: Бірінші, диагностикалық кезең – баланың қызығушылығын, мінез-құлқын, жеке басында болатын проблемаларын зерделеу кезеңі; Екінші, зерттеу кезеңі – оқушымен бірлесе отырып, анықталған проблеманы шешу жолдары қарастырылып, зерттеледі; Үшінші, келісім кезеңінде- кез-келген формада бала мен мұғалім арасында келісушілік, ортақ пікір, келісім жобасы жасалады; Төртінші, қызмет кезеңі – оқушы мен мұғалімнің өзара әрекетінің негізінде анықталған проблемаларды шешу, түзету, белсенді көмек көрсету, қолдау, яғни нағыз нәтижеге бағытталған жұмыс осы қызмет кезеңінде жүргізіледі; Бесінші, рефлексифтік кезеңде – баламен бірге қол жеткен табыстар мен сәтсіздіктер сараланады, өмірлік тәжірибеге қорытынды жасалады. Тәрбие үрдісін ұйымдастыру арқылы тұлғаның біліктілігін, шыдамдылығын қалыптастыра отырып, оқушының алдағы өмірінде, қоғамда табысты болуына көмектесетін қасиеттерін дамытып, қалыптастыру, әлеуметтендіру болып табылады.

О.С. Газман педагогикалық қолдауды оқыту үрдісінде оқушылардың табыстық пен өзін-өзі дамытудың факторы ретінде санайды. Педагогикалық қолдау негізінің насихаттаушысы және әзірлеушісі Олег Семенович Газман болып табылады – танымал педагог, тәрбие саласындағы ірі теоретик және тәжірибеші, еркін педагогика және педагогикалық қолдау тұжырымдамасының авторы. Педагогикалық қолдауды баланың жеке қызығушылығын, мақсатын, мүмкіндігің анықтайтын, адамгершілік қасиеттерді сақтауға кедергі жасайтын жолдарды жоятын үрдісі ретінде қарастыруға болады.

Оқытудың мәні - әлем туралы білім, тәрбие мәні - әлеуметті және мәдениетті құндылықтар, адамгершілік нормалар мен қатынас екенін біз білеміз. Педагогикалық қолдаудың мәні – тұлғалық таңдау, өзін - өзі табу. Педагогикалық қолдау интеллектуалдық дарындылықты қолдаудан (оқуға, талдауға, сынға қабілеттілік); шығармашылық дарындылықты қолдаудан; қабілетті айқындау мен дамытудан; қауіпті топтағы балаларды қолдаудан тұрады.

«Бала жақсы оқу үшін, оның оқу үлгерімі жақсы болу тиіс. Бірақ бұл парадокста педагогикалық істің маңыздылығы бар. Оқуға деген қызығушылық тек табыстан туған шабыт бар жерде ғана болады», - деген ұлы педагог В.А.Сухомлинский. Табыс – оқытудың ең маңызды және әсерлі дәлелі. Әр оқушы табысты, дәлелді, мұғалімдермен және ата – аналармен қолдауды болу тиіс. Тек ынтымақтастық пен әсерлі қолайлық табысқа сенімділік береді. Соңғы кезде «қолдау» атты сөз заманауи қоғамдағы балалардың білім мәселелеріне байланысты ескеріледі:  

1. Мектептің тәрбие институты ретінде мәртебесі түседі, бұл жоспарда ол ата – аналармен балалардың әлеуметтік күтімді ақтамайды, осыдан білімге бағытталған мектептің талаптары мен қабілетінің қайшылығы пайда болады;    

2. Балалардың интеллектуалды қабаттануы, жеке балалардың қолайсыздығы және өзін - өзі бекіту, өзін - өзі білдіру, өзін - өзі дамыту барлық балалар үшін қалыптастырудың қажеттілігі;   

3. Педагогтардың балалар оқу жетістіктерінің және интеллектуалды еңбек адамдар жағдайының талаптар арасында;   

4. Отбасының тәрбие әуелетінің оқу маңыздылығы және отбасы «жабуының» күшейуі арасында, оның мектеппен ынтымақтастықта болмауы;   

5. Отбасындағы білім және педагогтар мен ата – аналарға арналған жаңа тәрбиелік мәселелер арасында. 

Педагогикалық қолдау әр жағдаятта, оқушы өзінің дағдыларын жанжалда, қиын жағдаятта жаттықтыру, өз қабілетін дамыту үшін қажет, яғни өзінің айқындамасын табу, анықтау және құрастыру үшін қажет. Педагогикалық қолдау оқушымен бірлесіп оның қызығушылықтарын, мақсаттарын, мүмкіндіктерін және оған адамгершілік қасиетті сақтауға, өзін - өзі ұйымдастыруда позитивті нәтиже қол жеткізуге кедергі жасайтын мәселелерді жеңу жолдарын анықтау болып табылады. . Бала мен ересектің әрекет мәні бала мәселесін туындыратын шарттар болады. Олардың мақсаттары: 

Осы шарттарды айқындау; 

Талдау және дифференциялау; 

Мәселені шешу үшін тірек болатындарын ғана ресурс ретінде қолдану; 

Мәселені шешуге кедергі жасайтын жағдайларды жою бойынша қызметті жобалату. 

Оларды жүзеге асыру тек келесі бағдарлау принциптері болса ғана мүмкін:  тәрбие табиғат бейнелігі – балаға, табиғат бөлшегінедей қатынас, экологиялық таза даму орта жөнінде қамқорлықта және табиғатпен бірлікпен келісімде тәрбиелеу. Тәрбие тірі организм дамуының заңдарына сәйкес жүзеге асырылады, физикалық дамудың ерекшеліктерін, денсаулық жағдайын ескереді, оның доминантты қажеттілігі қанағаттандыру үшін жағдай жасайды: қозғалыста, танымда, қарым – қатынаста, шығармашылықта.       Тәрбие мәдениет бейнелігі -  «білім беру және мәдениет тұлғаны өсіріп тамақтандыратын орта ретінде». Бұл принцип білімділік кеңістікте әр түрлі орталарды құрастыруды нұсқалайды, олар жиынтықта даму, тәжірибе жүзеге асырылатын мектептің, сыныптың бір мәдениетті – білімділік кеңістігін құрастырады, шығармашылық тұлға ретінде өзін - өзі дамыту құндылықтарының идеяларына негізделетін мәдениетті өзін - өзі идентификациялауда көмек көрсетеді. Жеке – тұлғалық тәсіл – бұл принцип білімділік үрдісінде оқушылардың жағдайын анықтайтын принцип, оны оқу – тәрбие үрдісінің белсенді субъект ретінде танытады. Әр тұлға ерекше, сондықтан басты міндет оның ерекшелігін қалыптастыру, оның шығармашылық әуелетін дамыту үшін жағдай жасау болып табылады. Құндылықты – мәнді бағдарлау принципі - әр оқушымен өзінің оқу мен өмірінің мәнін табу үшін жағдай жасау. Білімділік кеңістікте оқушылардың өмір әрекетінің әр түрлі орталарын құрастыру аясында келесі жұмыс бағыттары қолданылады: Сынып имиджін құрастыру: сынып бөлмесін безендіру, мектеп рәміздерін, киімнің пішінді элементтерін енгізу, білімдердің қоғамдық сайысы. Сыныпта танымды қолайлықтың атмосферасын құрастыру: диагностика және оқушылардың ақпаратты қажеттілігін, олардың танымдық әрекетке деген дайындығының өзекті деңгейін есепке алу, әр оқушының интеллектуалды қабілетінің және қоршаған ортадан ақпаратты алудың басымды тәсілдерінің диагностикасы (есте сақтау, зейін, өз ойын еркін түрде жеткізу). Оқушылардың оқуға деген қажеттілігін қалыптастыру, табысты танымды әрекетінің тәжірибесі үшін жағдай жасау, ақыл еңбегінің нәтижесіне құрмет сезімдерін арттыру: сабақтардың сапалық мазмұны, оқыту сағаттары, викториналар, оқыған кітаптарды талдау, танымды ойындар, әңгімелер. Білім берудің тұлға – бағдарлау мазмұның құрастыру, яғни әр оқушыға ақпараттың жеке – тұлғалық мәніне қарай орын табылады: құралдарды, дидактикалық материалдарды құрастыруда оқушылар мен ата – аналардың қатысуы, оқу сабақтарды жүргізуде ата – аналардың қатысуы, пәндер бойынша тапсырмаларды әзірлеу, ұжымдық шығармашылық істер. Баланың оқушы ретінде табысты қалыптасуының белгілері:   білімдерде қажеттілік, адамгершілік мәдениеттің анықталған саласына деген қызығушылық, оны терең түрде зерттеуге дайындық, әлеммен ақпаратты қарым – қатынастың мәдениеті;      

- өз білім мекемесі, өз сыныбы, өз мұғалімі үшін мақтаныш: мектеп Жарғысында белгіленген құқықтар мен міндеттерді білу, оларды сақтау; 

- оқушының сыныпта, білім беру мекемесінде қолайлы сезімі, өзінің қорғаушылық сезімі; 

- өз сыныбының дәстүрлеріне берілгендігі, сынып жөнінде қамқорлық; 

- ересектердің тәжірибесі мен білімін құрметтейтін оқушы болуы. 

Осы әдістеме үш блок арқылы жүзеге асырылады:   

 - оқу ырғағын қалпына келтіру. Жазғы демалыстан кейін оқушылар нашар оқиды. Оқу ырғағының қалпына келуі оқу жылының басында басты міндет болып есептеледі.  

 - ұзақ және күрделі мәтіндерді мазмұндау кезде әр түрлі тіректерді қолдану дағдыларын жетілдіру, тіректерді құрастыру технологиясымен таныстыру, сонымен қатар ғылыми және әдебиетті мәтіндерді мазмұндауға үйрету.  

- ақпаратты  өзгерту. Бұл блокта түсінудің шектелуімен және оқушылардың ақпаратты өзгертуімен байланысқан аспект белгіленеді.     

Бірақ, толық көлемде оқушының қойылған мақсатқа қол жеткізуі өзін-өзі дамыту және өзін - өзі анықтау негізінде педагогикалық қолдаусыз мүмкін емес. Динамикалық әлемде оқушыны өмірге дайындау деген: оған тек қажетті білімдерді беру ғана емес, сонымен қатар оларды меңгеру тәсілдері. Бүгінгі күні оқушылардың көбі шын жүректен оқу білмейтіндерін мойындайды, сондықтан біздің міндетіміз – оқушыларға көмек көрсету: а) әдіс – тәсілдерді, жалпы оқу білім – дағдыларды меңгеру; б) олар оқуда қалып қоятындары жұмыс істей алмайтындарының себебін түсіндіру. Оларды оқуға қалай үйретуге болады? Бұл сұрақтың жауабын арнайы әдістемеде табуға болады, бұл әдістеменің негізінде үш бөлім бойы анықталған сабақ жүйесінің негізгі талаптары жатыр: ақпаратты - әдістемелік білімдер, яғни әр пәнге негізгі болатын түсініктер, идеялар, теориялар; әр зерттеу пәніне әмбебап болатын әдістемелік білімдер; курс мазмұнында және сабақты ұйымдастыру түрлеріндегі мотивациялық, ынталандырушылық нұсқамалар.Осы әдістеме үш блок арқылы жүзеге асырылады: Оқу ырғағын қалпына келтіру. Жазғы демалыстан кейін оқушылар нашар оқиды. Оқу ырғағының қалпына келуі оқу жылының басында басты міндет болып есептеледі. Ұзақ және күрделі мәтіндерді мазмұндау кезде әр түрлі тіректерді қолдану дағдыларын жетілдіру, тіректерді құрастыру технологиясымен таныстыру, сонымен қатар ғылыми және әдебиетті мәтіндерді мазмұндауға үйрету. Ақпаратты өзгерту. Бұл блокта түсінудің шектелуімен және оқушылардың ақпаратты өзгертуімен байланысқан аспект белгіленеді. Бұл үлгінің негізгі идеясы – білім деңгейін жоғарлату оқу құралдарына және өнімді әрекет тәсілдеріне бағыттауға байланысты. Ертедегі сөз «Білім барлық өмірге» қазір «Білім өмір бойы» деген сөздерге айналды. «Ғасыр бойы өмір сүр – ғасыр бойы оқы!» мақалын еске алуға болады. Сонымен, бала мұғалімдер мен ата – аналардың қолдауын сезгенде ғана, оқыту сатыларында сабақтастық шарттарын сақтау кезде ғана табысты болады. Ата – аналармен педагогтар тығыз қарым – қатынаста жұмыс істесе ғана оқыту мен тәрбиеде табыс кепілденеді. Педагогикалық қолдау педагогтың қазіргі педагогиканың гуманистік парадигмасын көрсететін миссиясы. Педагогикалық қолдаудың мәні – оқушының ішкі күші мен қабілетіне қарауға негізделген тұлғаның субъектілігін қалыптастыру. Баланың танымдық және шығармашылық іс-әрекетіне қатысуға дайындығын, өзін-өзі дамытуын, өзін іс жүзінде көрсетуі үшін ашық ақпараттық білімдік кеңістік жағдайында педагогикалық қолдау көрсету. Педагогикалық қолдау – баланың дамуына көмектесу және оның денсаулық, қатынас, оқыту, өзін-өзі өмірлік анықтауы мәселелерін шешуге бағытталған өзін-өзі дамытуына ықпал ету. Педагогикалық қолдаудың тиімді жағдайлары (тұлға аралық қатынастар атмосферасы, қарым-қатынас стилі, педагогикалық әдеп.) Тәрбиешінің кәсіби ұстанымын педагогикалық қолдау нормасында бейнелеп көрсету. Қолдаудың тактикасы: «қорғау» тактикасы, «көмектесу» тактикасы, «ықпал ету» тактикасы, «өзара әрекеттесу» тактикасы.

Педагогика ғылымында дәстүрлі түрде ақыл-ой, адамгершілік, эстетикалық, еңбек, дене тәрбиесін бөліп көрсетеді, қазір оның азаматтық, құқықтық, экономикалық, экологиялық бағыттарымен толықтырылуда. Тәрбие процестері толық және жеке бір бағыт аясында түрлі: қауым, әлеуметтік институттар, жеке әлеуметтік топтар, интер дербестік (тұлға аралық) және интра дербестік (өзін өзі тәрбиелеу) деңгейлерінде іске асырылуы мүмкін. Ғалымдар тәрбиенің тарихи қалыптасқан түрлері соған сәйкес мәдениет ішінде дамығанын атап көрсетті. Алғашқы қауымдық құрылыс үшін балаларды ересектердің іс-әрекетін жаңғырту бағдарына негізделген және міндетті, ұжымдық сипаттағы тәрбиенің бірінші тарихи түрі сәйкес келеді. Жалпы адамды тәрбиенің әлеуметтік негіздерінің, мәдениеттің өзіне тән ерекшелігі, тұлғаның жан-жақты дамуының басты шарты адамшылық мәдениеттің барлық мұратын игеру болып табылады. Екіншіден, тәрбиенің мақсаты әрбір адамды тәрбиелеу. Үшіншіден, тәрбиенің әлеуметтік мазмұнының ерекшеліктері диалектиканың материалистік тұрғыдан адамның іс-әрекетінің белсенді - жасампаз санасы жеке тұлғаның үйлесімді қалыптасуы іс - әрекет үстінде адамшылық мәдениетке үйренеді.
Тәрбиенің әсері дегеніміз - қалыптасып келе жатқан тұлғаның ортамен (әлеуметтік қана емес, сонымен бірге табиғат, материалдық, рухани) мақсаттарға сай өзара қарым - қатынасы болып табылады. Әлеуметтік тәрбие - өзіне тән әдістер арқылы, сонымен қатар экономикалық саяси, құқықтық идеалды қалыптастыратын тәрбие кеңістігі екенін бүгінгі педагогтық қауым мойындауда. 1990 жылдары көптеген ресейлік ғалымдар тәрбиенің жаңа философиялық – педагогикалық концепциясын жасауға тырысты. Осы мәселе бойынша сыншы О.С Газман әлеуметтену әдістері арқылы адамның жеке басының мәселесін шешуге болатынын түсіндірді. О.С Газман тәрбиенің гуманитарлық концепциясын туралы өз көзқарасын білдірді. Мұнда баланың құқығы, еркін дамуы, өзін-өзі жетілдіруі, жеке өмір сүру салты мен өмірге деген көзқарасының негізі қаланатынын айтты. Баланың биологиялық, әлеуметтік және экзистенциалды процестерін орындауда қолдау қажет ететін түсіндірді. Ал ондай қолдауды көрсететін субъектілер- мұғалімдер, дәрігерлер, ата-аналар. О.С Газман бойынша педагогикалық қолдау деген - баламен бірлесе отырып, оның қызығушылығын, мақсат, мүддесін анықтау. Сондай-ақ, оның өзін жетілдіру жолындағы кедергілерді жоя білу тәсілдерін көрсету, баланың дүниетанымын қалыптастыру болып табылады.

Одним из важнейших направлений модернизации российского образования является обеспечение условий для развития индивидуальностей ребенка. На смену авторитарной по характеру педагогической деятельности приходит практика гуманистического лично-ориентированного обучения и воспитания детей. Педагогику насильственного формирования личности сменяет педагогика поддержки ребенка.

Технология педагогической поддержки разработана под руководством известного ученого О.С.Газмана.

Ее реализация возможна в том случае, если основы профессиональной позиции воспитателя составляют следующие нормы педагогического взаимодействия:

а/ любовь к ребенку, безусловное принятие его личности, душевная теплота, отзывчивость, умение видеть и слышать, сопереживать, милосердие, терпимость и терпение, умение прощать;

б/ приверженность к диалоговым формам общения с детьми, умение говорить по-товарищески (без сюсюканья и без панибратства), умение слушать, слышать и услышать;

в/ уважение достоинства и доверие, вера в миссию. Каждого ребенка, понимание его интересов, ожиданий и устремлений;

г/ ожидание успеха в решение проблемы, готовность оказать содействие и прямую помощь при решении проблемы, отказ от субъективных оценок и выводов;

д/ признание права ребенка на свободу поступка, выбора, самовыражения; признание воли ребенка и его права на собственное волеизъявление (право «хочу» и «не хочу»);

е/ поощрение и одобрение самостоятельности, независимости и уверенности в его сильных сторонах, стимулирование самоанализа; признание равноправия ребенка в диалоге и решении собственной проблемы;

ж/ умение быть товарищем для ребенка, готовность и способность быть на стороне ребенка (выступая в качестве символического защитника и адвоката), готовность ничего не требовать взамен;

з/ собственный самоанализ, постоянный самоконтроль и способность изменить позицию и самооценку.

Понятие «воспитание». При разработке концепции педагогической поддержки О.С. Газман исходил из того, что развитие ребенка протекает наиболее успешно тогда, когда возникает гармония двух сущностно различных процессов — социализации и индивидуализации.

Первый процесс способствует усвоению ребенком принятых в обществе ценностей, норм и способов поведения и деятельности (формирование в растущем человеке социально-типичного), а второй становлению его индивидуальности (развитие индивидуально-неповторимого в конкретном человеке).

Цель и принципы воспитания. О.С. Газман считал, что в воспитании должны быть два вида цели — цель как идеал и реальная цель.

Целевую установку на формирование гармоничной, всесторонне развитой личности он рассматривал в качестве идеальной цели.

«Без представления об идеале, — по его мнению, — невозможно строить воспитательную работу даже в условиях, далеких от идеальных».

А реальную цель воспитания он сформулировал следующим образом: дать каждому школьнику базовое образование и культуру и на их основе предоставить условия для развития тех сторон личности, для которых есть наиболее благоприятные субъективные условия (желание индивида) и объективные возможности семьи, школы, общественности, государственной власти на местах.

О.С. Газман считал, что воспитательное взаимодействие между педагогом и ребенком следует строить на основегуманистических принципов. Он советовал воспитателям соблюдать в педагогической деятельности следующие правила.

Ребенок не может быть средством в достижении педагогических целей.

Самореализация педагога — в творческой самореализации ребенка.

Всегда принимай ребенка таким, какой он есть, в его постоянном изменении.

Все трудности неприятия преодолевай нравственными средствами.

Не унижай достоинства своей личности и личности ребенка.

Дети — носители грядущей культуры. Соизмеряй свою культуру с культурой растущего поколения. Воспитание — Диалог культур.

Не сравнивай никого ни с кем, сравнивать можно результаты действий.

Доверяя — не проверяй!

Признавай право на ошибку и не суди за нее.

Умей признать свою ошибку.

Защищая ребенка, учи его защищаться.

Механизм воспитания. Главным постулатом данной концепции выступает тезис о том, что воспитание есть не что иное, как помощь школьнику в его саморазвитии. «Воспитание, — по глубокому убеждению Олега Семеновича, — без желания самого ребенка совершенствовать себя невозможно». Педагог может и должен оказать поддержку ребенку в решении его проблем по укреплению здоровья, формированию нравственности, развитию способностей — умственных, трудовых, художественных, коммуникативных, являющихся, в свою очередь, базой для становления способности к самоопределению, самореализации, самоорганизации и самореабилитации.

После смерти О.С. Газмана его ученики разработали и описали механизм технологии педагогической поддержки ребенка в решении жизненно важных проблем. Он складывается из взаимосвязанных действий школьника и педагога, выполняемых ими на следующих пяти этапах:

— I этап (диагностический) - диагностика предполагаемой проблемы, установление контакта с ребенком, вербализация постановки проблемы;

— II этап (поисковый) — организация совместно с ребенком поиска причин возникновения проблемы (трудности), взгляд на ситуацию со стороны (прием «глазами ребенка»);

— III этап (договорный) — проектирование действий педагога и ребенка, налаживание договорных отношений и заключение договора в любой форме;

— IV этап (деятельностный) — действует сам ребенок и действует педагог (одобрение действий ребенка, стимулирование его инициативы и действий, координация деятельности специалистов в школе и за ее пределами, безотлагательная помощь школьнику);

— V этап (рефлексивный) — совместное с ребенком обсуждение успехов и неудач предыдущих этапов деятельности.

В нашей школе практически каждый учитель в воспитании детей с ограниченными возможностями здоровья частично применяют технологию педагогической поддержки, но не всегда знают, что, общаясь с учениками, использует именно эту технологию.

Если проанализировать работу наших преподавателей, можно определить этапы, основные направления и способы осуществления педагогической поддержки ребенка в решении личностно-значимой для него проблемы.

Многие из нас работают именно по этим направлениям.

I. Сигнальный

1. Педагог фиксирует сигналы о наличии у ребенка значимой для него проблемы:

— неадекватное поведение ученика (агрессивность, конфликтность, реактивность, замкнутость);

— обращение родителей к педагогу или администрации тревожные суждения об ученике одноклассников и учителей, работающих в этом классе;

— попытка ребенка прямо или косвенно показать педагогу, что он нуждается в помощи.

2. Обработка учителем получаемой информации и формирование предположения о содержании и причинах формирования проблемы.

3. Обеспечение психологической готовности педагога к восприятию проблемы ребенка и совместному с учащимися поиску путей и способов ее решения.

4. Консультации педагога у специалистов: психолога, медицинского работника и др.

II. Контактно-созидательный

1. Определение эмоционально-психологического состояния школьника, его готовности к общению.

2. Обеспечение эмоционально-положительного настроения ребенка к беседе, устранение психологических барьеров.

3. Поиск и установление первоначального контакта с учеником

III. Диагностический

1. Организация доверительной беседы с учащимися

2. Диагностика («раскодирование) проблемы ребенка

3. Определение причин возникновения проблемы

IV. Проектный

1. Ребенок при поддержке педагога определяет пути и способы решения проблемы

2. Ребенок и взрослый договариваются о варианте взаимодействия в деятельности по решению проблемы

V. Деятельностный

1. Осуществление ребенком плана намеченных действий по решению проблемы

2. Педагогическая поддержка усилий ребенка

VI. Результативно-аналитический

Совместное обсуждение с ребенком успехов и неудач на предыдущих этапах

Классные руководители старших классов помогают подросткам успешно осваивать социально значимые ценности, нормы, культуру поведения, чтобы сам мог выбрать свой жизненный путь и реализовать его, постигать и осваивать внешний мир, познавать и развивать свой внутренний мир, способствовать осознанному выбору дальнейшего пути обучения с опорой на свои возможности, помогают (содействует) учащимся в решении актуальных задач развития, обучения, социализации: проблемы с выбором образовательного и профессионального маршрута, проблемы самоопределения и саморазвития, проблемы взаимоотношений со сверстниками, учителями, родителями.

В заключении хочется сказать, что технология педагогической поддержки относится к культуре воспитания, вырастающей на внутренней свободе, творчестве, действительном демократизме и гуманизме взаимоотношений взрослого и ребёнка. Главное правило педагогической поддержки: дать возможность преодолеть очередное препятствие, развив при этом интеллектуальный, нравственный, эмоциональный, волевой потенциал и дать почувствовать детям с ограниченными возможностями здоровья себя человеком, способным на поступок и самостоятельное решение.

Қорытынды
Сонымен, қорыта келгенде, педагогикалық қолдау – баланың дамуына көмектесу және оның денсаулық, қатынас, оқыту, өзін-өзі өмірлік анықтауы мәселелерін шешуге бағытталған өзін-өзі дамытуына ықпал ету. Педагогикалық қолдаудың тиімді жағдайлары (тұлға аралық қатынастар атмосферасы, қарым-қатынас стилі, педагогикалық әдеп). Тәрбиешінің кәсіби ұстанымын педагогикалық қолдау нормасында бейнелеп көрсету. Қолдаудың тактикасы: «қорғау» тактикасы, «көмектесу» тактикасы, «ықпал ету» тактикасы, «өзара әрекеттесу» тактикасы. Газман Олег Семёнович педагогика ғылымдарының кандидаты, Ресей білім академиясының корреспондент-мүшесі. 1963-1967 жылдары мектеп директоры, мектептің тәрбиесі ісі бойынша орынбасары қызметін атқарған. Педагогикалық қолдауды білім жүйесіне енгізуші. Ақын, музыкант. Ресейдің «Орленок» және «Маяк» пионер лагерінің алғашқы директорларының бірі. Жалпы педагогикалық қолдау тәрбиесі 80 жылдары көптеген педагогикалық ортада талданып, авторитарлық педагогикаға шектеу қойып, бала тұлғасының өз бетімен дамуына еркіндік беруді қолдауы. Сол кездегі қоғамдағы білім саласы моделіне өзгерістер енгізуді, мемлекеттік білім қондырғыларына жаңалықтар жасауды қолға алған педагог саналады. О.С.Газман педагогтың бала тәрбиесіндегі басты міндеті оның өзін-өзі қалыптастыруына, өзін-өзі жетілдіруіне көмек көрсету екендігін түсіндірді. О.С. Газман: «Адам өз тұлғасын адам ретінде қалыптастыруға өзге адамға көмек көрсету арқылы ғана жетеді », - деп есептейді Ол тәрбие процесінде жеке даралықты ұсынды. Оның пікірінше тәрбие ісінің гуманизация қажет екендігін түсіндірді. «Педагогикалық қолдау» ХХ ғасырдың соңындағы педагогикадағы инновациялық идеялардың бірі болып табылады. Педагогикалық қолдау технологиясының жүзеге асырылуына келетін болсақ, ол негізінен, оқушы мен мұғалімнің арасындағы өзара әрекетінің кезеңдері арқылы анықталады: Бірінші, диагностикалық кезең – баланың қызығушылығын, мінез-құлқын, жеке басында болатын проблемаларын зерделеу кезеңі; Екінші, зерттеу кезеңі – оқушымен бірлесе отырып, анықталған проблеманы шешу жолдары қарастырылып, зерттеледі; Үшінші, келісім кезеңінде кез келген формада бала мен мұғалім арасында келісушілік, ортақ пікір, келісім жобасы жасалады; Төртінші, қызмет кезеңі – оқушы мен мұғалімнің өзара әрекетінің негізінде анықталған проблемаларды шешу, түзету, белсенді көмек көрсету, қолдау, яғни нағыз нәтижеге бағытталған жұмыс осы қызмет кезеңінде жүргізіледі; Бесінші, рефлексифтік кезеңде – баламен бірге қол жеткен табыстар мен сәтсіздіктер сараланады, өмірлік тәжірибеге қорытынды жасалады. Тәрбие үрдісін ұйымдастыру арқылы тұлғаның біліктілігін, шыдамдылығын қалыптастыра отырып, оқушының алдағы өмірінде, қоғамда табысты болуына көмектесетін қасиеттерін дамытып, қалыптастыру, әлеуметтендіру болып табылады.
Әдебиеттер тізімі

1.Бим-Бад Б.М. Педагогический энциклопедический словарь. - М.: ВЛАДОС, 2002.

2. Әбенбаев С. Тәрбие теориясы мен әдістемесі: Оқу құралы. –Алматы: Дарын, 2004ж

3. 12 жылдық білім беруге көшуде мектепалды даярлық топ балаларын психологиялық-педагогикалық қолдау. Әдістемелік ұсынымдар. Астана, 2013

4. Жарықбаев Қ, Қалиев С. Қазақтың тәлім-тәрбиесі. –Алматы.: Санат, 1995.

5.Джуринский А.Н История педагогики. Учебное пособие.-М.: ВЛАДОС, 1999-432с