40.Nüfusun çok yönlü bileşimi: ana faktörlerin, oluşum kaynaklarının, bileşimin tarihi için bir açıklama hazırlayın Халықтың көп қырлы құрамы: негізгі факторлардың тарихын, қалыптасу көздерін, құрамын түсіндіруді дайындаңыз
Қазақстан халқы санының өзгеруі мен этникалық құрылымының қалыптасуына қолайлы болған негізгі көздер мен факторлар туралы, айт- қанда, саяси жер аудару сияқты құбылысты естен шығармаған жөн. 1863 жылғы поляк көтерілісіне қатысушылар, халық ерікшілдігі ағымдарының көрнекті қайраткерлері, социал-демократтар да көші-қон үрдісін кейбір дәрежеде жандандыра түсті, ал негізінен алғанда, Қазақстан тұрғындары- ның этникалық құрамына ықпал етті. Кейбір деректерді келтіре кетуге болады: 1863 жылы Семей облысында - 122 адам, 18 Верхнеуральскіде – 51, Петропавлда - 69, Жетісуда жалпы жинақтап алғанда 100 адам айдауда болды. 19 Алайда қоғамдық санада, өлкенің, қалалардың мәдени өмірінде, аса көрнекті қайраткерлердін (атап айтқанда, Абай Құнанбаевтың және басқалардың) көзқарастарын қалыптастыруда саяси жер аударудың игі рөл атқарғанымен, демографиялық жағдайда басым көрсеткіш болмаға- нын мойындау керек.
Қазақстан аумағына ішкі губерниялардан қоныс аударушылардың ағылып келуі арқасында ғана емес, Қытайдан да келушілер қоныстанды- рылды. Құлжа өлкесінің Цин империясына қайтарылуына байланысты дүнгендер, ұйғырлар мен қазақтар бұқарасы Қазақстанға және көршілес Қырғызстанға қоныстануға тілек білдірді. Профессор П.Г.Галузо зерттеліп отырған үрдістің себептерін қарастыра келіп, мұны патша өкіметінің егіншілерді қоныстандыру арқылы Қытайдың Құлжадағы экономикалық жағдайын әлсіретуге және екінші жағынан, аймақтағы өзінің ықпалын күшейтуге ұмтылысымен түсіндірді. Режим Қытаймен шекарада әскери шиеленіс болған жағдайда ұйғыр-дүнген тұрғындарын Қытайға қарсы Кимылдай алатын әскери күш ретінде де пайдалануға үміттенді. 20 Ен алды- мен сол кезде Құлжа өлкесінде тұратын қазақтардың, ұйғырлар мен дүнгендердің санын анықтап көрейік. Құлжа туралы елеулі зерттеулердің өте хабардар авторы С.Н.Велецкий «шамамен алынған деректер бойынша» казактардың санын еркектер бойынша 20000 адамға жуық; ұйғырлар 51 мың адам, дүнгендердің жалпы саны 4 мың адамнан аспайды деп анықта- ған. 21 Ал Жетісу өлкесіне келгендері қанша? Д.А. Исиев 90 мың адам дейді. 22 С.Ростовскийдің пікірінше, 120 240 дүнген мен «тараншыдан» Жетісуға 60 000 адам көшіп келген. 23 Н.Н.Пантусов баска деректер, 1871–77 жылдар ішінде - Верный уезіне 26 164 ұйғыр, 1126 дүнген, барлығы еркек-әйелі бар 27 290 адам болды деген дерек келтіреді; Жаркент уезіне 19 209 ұйғыр, 1347 дүнген, барлығы еркек-әйелі бар 20 556 жан келген. Жиынтығы 47 846 адамды құраған. 24 Х.Сутеева қазақтардың, ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісуға орыс әскерлерінің ізінше түгелдей дерлік қоныстандырылғаны туралы жазады. Ұйғырлар мен дүнгендерді Жетісудың халық тығыз орналасқан аудан- дарына қоныстандыру объективті түрде жер тарлығын күшейтіп, қазақ халқының наразылығын туғызды, 26 1896 жылы Жетісу казак әскерінің құрамында Қытайдан көшіп келіп, Ресей бодандығын қабылдаған мың қал-мақ болды.
