А. Қалшабек Әдебиет теориясы

Композиция – адамның дене клеткалары секілді күрделі құрылым. Оны байқағыш көз байқайды. Жеңіл-желпі қолға түсетін ол емес. Бір ауыз сөзде (мысалы: жел тұрмаса шөптің басы қимылдамайды) композициялық құрылым: тәртіп, рет, жүйелілік бар. Білген кісіге. Білмегенге бәрі өзінен-өзі тұрған сықылды. Композицияны көре алған, шығарманы көре алады. Композицияның өзіне тән түрлері, әдістері бар. Сондай әдістің бірі – қайталау. Шығармада бір сөзді яки бейнені яки детальді қайталап отыру арқылы шығарманың шымырлығы шығады. Мысалы, Мағжанның «Мені де өлім, әлдиле» атты өлеңіндегі қайталанып келетін мына жолдар өлеңнің композициялық жанды жері болып табылады:

Қайталау әдісі поэзияда көбіне дыбыстық қайталаулар арқылы болады.

Тағы бір әдіс – монтаж. Монтажда шығармада бір-біріне қатысы жоқ бірнеше құрылымдық бөліктер (сюжеттік желілер) қатар келе береді. Мысалы, жазушы Ш. Айтматов өзінің романдарында осы монтаж әдісін көп қолданған. Оның ең атақты «Жан пида» («Плаха») романы күрделі монтаждық құрылымнан тұрады. Мысалы, романда бір-бірімен тікелей байланысы жоқ оқиғалар мен кейіпкерлер қатар жүріп отырады. «Жан пида» романы осындай төрт бөлік сюжеттік желіден тұрады. 1. Романның бас кейіпкері Авдий Каллистратовқа қатысты желі 2. Иса пайғамбардың өмірінен алынған мифтік желі 3. Аққұртқа мен Тасшайнар атты бөрілер туралы желі 4. Бостон Үркіншиев бас кейіпкер ретінде бейнеленген желі. Романда төрт бөлік желі өз алдына жеке дара жүріп отырады. Олардың бір-біріне тікелей қатысы жоқ. Әрине, мүлде қатысы жоқ деп айта алмаймыз. Олардың арасындағы сюжеттік желі өте әлсіз болғанмен, есесіне өте берік, тығыз концепциялық байланыс орын алған. Романның композициялық құрылымын құрап тұрған да сюжеттік емес осы – концепциялық-идеялық желі байланыс.

Әр шығарманың композициялық ерекшеліктері де әралуан болады. Мысалы, Ә. Нұршайықовтың «Ақиқат пен аңыз» роман-диалогіндегі негізгі құрылымдық ерекшелік оның жанрында жатыр. Роман екі адамның сұхбатынан тұрады. Бірі – бас кейіпкер Б. Момышұлы, екіншісі – сұхбат алушы-журналист, кейіпкер әрі автор Ә. Нұршайықов. Шығарма құрылымы деректі кейіпкермен автордың бетпе-бет сұхбат құруынан тұрады. Төл әдебиетімізде бұрын бұндай шығарма болған емес. Шығарманың жанрлық ерекшелігіне сай автор шындыққа қатты жақындаған, есесіне ойдан шығару мүмкіншілігінен мүлде дерлік айырылған. Және бас кейіпкер – тек кейіпкер емес шығарманың жазылу барысына тікелей араласып отырушы әрі тарихи ірі тұлға, кеңестік дәуірдегі ұлт көсемі. Мұндай шығармалар жүз жылда бір-ақ рет туады, әрине. Композициясы ерекше құрылған шығармалардың бірі – жазушы Рамазан Тоқтаровтың «Бітеу жара» атты романы. Роман автордың өзі туралы. Негізгі кейіпкер – өзі. Шығарма модернистік «ой тасқыны» әдісіне ұқсатып жазылған. Роман негізінен бітпей қалған. Бірақ ойланып қарағанда оның композициялық бір ерекшелігінің өзі де осы оның бітпей қалғандығында сияқты болып көрінеді. Оның бітпей қалуының себебі – жазушының дүниеден озуы.

Композицияда сюжет болады. А. Байтұрсыновтың мазмұн дегені осы сюжетке келеді. Мазмұнды ол үшке бөлінеді: 1. Аңдату 2. Мазмұндау 3. Қорыту. Сондай-ақ: байланыс, шиеленіс, шешіліс деп те айтатын жері бар.

Сюжет (французша: sujet – зат (предмет) деген – шығармадағы оқиғаның өрбу реті.

Қазіргі әдебиеттерде сюжет (һәм композиция) былай жікке бөлінеді:

1. 
   Сөз басы (пролог);
   
2. 
   Дәйектеме (экспозиция);
   
3. 
   Байланыс (завязка);
   
4. 
   Оқиға өрбуі (развития действие);
   

6. Шешілу (развязка);

7. Сөз соңы (эпилог).
Бұл жікке бөлудегі сөз басы мен сөз соңы сюжетке кірмейді, композицияға кіреді. Қалғандары сюжетке жатады.

М. Дулатовтың «Бақытсыз Жамал» шығармасын сюжетке, (композицияға) жіліктеу:

Сөзімнің бар ма, жоқ па тамашасы?!

Жылтырап тесік моншақ жерде қалмас,

Қазақша бір роман жаза салшы.