Алаштың АҚИЫҚтары мақалалар, деректі құжаттар, аудармалар жинағы

Хат пен қаулығы қысқаша түсініктеме

жүктеу/скачать 5,84 Mb.

бет	10/86
Дата	05.02.2022
өлшемі	5,84 Mb.
	#14445

1 ... 6 7 8 9 10 11 12 13 ... 86

Хат пен қаулығы қысқаша түсініктеме:
1. Ұлтбаспасөз — Ұлттық баспасөз.
2. Ресей коммунистік (большевиктер) партиясының Қырғыз (қазақ — С. Қ.) өлкелік комитетінің деген сөздердің қысқартылғаны.
3. Облыстық комитетіне.
4. Құжатқа «Ж. Ежовтың жеке өзіне. Даярлаңыз. Съезден кейін шешетін боламыз... 11.ІУ.25. деген нұсқау жазылған, қол қойылған. Нұсқау иесінің кім екенін дәл анықтау мүмкін болмады.
Ежов Николай Иванович (1895—1940). Еңбек жолын Путилов зауытында слесарь болып бастаған. 1916 жылдан әскер қатарында. 1917 жылы большевиктер партиясы қатарына өткен. Азамат соғысы жылдарында Қызыл Армия қатарында, дивизияның әскери комиссары. Онан соң партия жұмысында: РК/б/П Марий облыстық комитетінің жауапты хатшысы, 1923 ж. наурыздан 1924 ж. маусымға дейін Қазақстанның Семей губерниялық партия комитетінің жауапты хатшысы. 1924—1930 жылдары Қыробкомының (Қазақстан облыстық партия комитетінің — С. Қ.) ұйымдастырушы-нұсқаушы бөлімінің меңгерушісі, ССРО Егіншілік халық комиссарының орынбасары, 1930—1934 жылдары РК/б/П ОК-нің ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі, 1935 жылы ОК-тің хатшысы, 1936—1937 жылдары Ішкі істер халық комиссариатының халық комиссары. 1938—1939 жылдары Су транспорты халық комиссары.
5. Ресей Коммунистік (большевиктер) партиясының Орталық Комитеті.
6. РК/б/П Өлкелік Комитетінің Ұйымдастыру бюросы.
7. Киргизиядағы — Қазақстандағы.
8. Қырөлкеком — Қырғыз өлкелік Комитеті.
9. Бұл кезде «Ақжол» газетінің редакторы И. Тоқтыбаев болатын.
10. Құжаттың төменгі жағында: «Ж. Красаткинге. Танысып шығу үшін. Одан соң Ачуринге беріңіз...», «Еске алынды. 28/ V», — деген жазулар жазылып, жауапты адамдар қолдарын қойған. Олардың есімдерін анықтау мүмкін болмады.
11. Құжаттың сол жақтағы жоғарғы бұрышында: «1 дана», «Еске алу үшін» деген жазулар бар.
12. Сталин журнал деп «Ақжол» газетін айтып отыр. «Ақжол» 1920—25 жылдары Шымкентте БК/б/П Сырдария губерниялық комитетінің органы ретінде жарық көрді. Аптасына екі рет қазақ тілінде шықты. И. Сталиннің оған орыс тіліне арнайы аударылып берілген осы газеттің мақалаларымен танысқаны байқалады. «Ақжол» газеті 1920 жылы 18 сәуірден 27 шілдеге дейін шыққан «Жаңа өріс» газетінің жалғасы ретінде жарық көрген еді. (Қараңыз: «Қазақ совет энциклопедиясы», 1-том, 206 беті). «Ақжол» газетінде әр жылдары бұрынғы ұлттық «Алаш» интеллигенциясының аса көрнекті өкілдері М. Дулатов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, К. Кемеңгеров, А. Юсупов және т. б. қызмет етіп, газет беттерінде Ә. Бөкейхановтың, А. Байтұрсыновтың, М. Есполовтың жөне т. б. мақалалары да жарық көрген.
13. Қүжатта «Чокаев». Шоқаев Мұстафа (1890—1942). Түркістанда құрылған «Қоқан автономиясын» басқарушы. «Қоқан автономиясы» қ±лаған соң шет елге кетті. Түркияда, Италияда, Францияда, Германияда тұрды. 20—30 жылдары ол кеңестік Орта Азия республикаларындағы социалистік құрылыс туралы кітаптар мен мақалалар жариялады. 1929—1939 жылдары түрік тілінде шығатын «Яш Тюркистан» журналының редакторы болды. Екінші дүниежузі-лік соғыс жылдарында шетелдегі Түркістан ұлттык комитетін ұйымдастырушылардың бірі және оның төрағасы. (Қараңыз: А. И. Зевелев. Ю. А. Поляков. Л. В. Шишкина. Басмачество: правда истории и вымысел фальсификаторов. М., «Мысль», 1986. 46—47 беттері).
14. Егіншілік Халық комиссариаты, Халык Шаруашылығы кеңесі.
15. Бұл жазулар түпнұсқа қүжатта қолмен жазылған. Құжатта «АПО» (агитационно-пропагандистский отдел — С. Қ.) Ж. Тоқжігітовке, Сырдария губкомына, РК/б/П ОК-нің баспасөз бөліміне” деген бұрыштама жазулар бар.
16. Нанейшвили Виктор Иванович (1878—1940). Революциялық қозғалысқа қатысушы. 1924—25 жылдары Қырғыз (Қазақ) облыстық партия комитетінің хат-шысы. 1925 жылдан ССРО сауда халкомиссариатында, сауда академиясында (кейін тамақ өнеркәсібі академиясында) істеді. (Қараңыз: Қазақ совет энциклопедиясы. 8-том, 268 беті).

Жүсіпбек АЙМАУЫТОВ

ӘДЕБИЕТ МӘСЕЛЕСІ

(Талқыға)

Әлеуметтің зор құралы, тап тартысының кұралы әдебиет екендігінде дау жоқ. Партия, кеңес құрылысы, сот, оқу, шаруа туралы мәселелер баспасөз жүзінде көтеріліп, сөйленіп жүр. Әдебиет мәселесі әлі тұнық жатыр. Өзге мәселенің егжей-тегжейі тексеріліп жатқанда, әдебиетті соны күйінде қалдыруға болмайды.

Қазақта баспасөздің күшейіп келе жатқаны анық. Қаламшылар жазушылар, ақындар, сыншылар шығып жатқаны анық. Төңкерісшіл, бұқарашыл ақын, әдебиетші болудан әркімнің-ақ дәмесі бар. Әркім-ақ келсе-келмесе де бірдеме жазьш, тырбанып жүр. Зор шәрлерде қазактың оқығандары, зиялылары әдебиет мәселесі туралы баяндама жасап, жазушыларды, ақындарды тербеп, сынап жатыр. Біреуге олай, біреуге бұлай жөн тағып, коңырау байлап жатыр. Мұның бәрі әдебиет мәселесін қозғауға мезгіл жеткендігін көрсетеді.
Әдебиет мәселесін көтергенде, алдымызда тұрған көп сұраулар бар: төңкерістен бұрынғы қазақ әдебиетінің бағыты, рухы қандай еді? Енді қандай болу керек? Төңкеріс әдебиетке қандай олжа салды? Қазақта төңкерісшіл, тапшыл жазушылар, ақындар бар ма? Болса кімдер? Қандай шығармаларынан көрінеді? Тап ақыны жоқ болса, себебі не? Қашан болады? Қазақ жазушылары төңкеріске жолдан қосылған «жолбикелер» ме? Жоқ, бел баласы да бар ма? Жолбикелердің ұлтшылдық әдеті қашан қалады? Оларды пайдалануға бола ма? Қазақ әдебиетінің орыс әдебиетінен өзгешелігі бола ма? Жалшылар әдебиеті мен қара шаруа (мұжық) әдебиеті арасында айырма бар ма? Қазақ әдебиеті көтерілуге жағдай бар ма? Әдебиет пен технике әдебиеті қатар өсе ме? Бірі оз-дық кететін дәуір бола ма? Қазақ әдебиеті қазір қандай дәуірде? Күйректік (сентиментализм), сарындамалық (романтизм), санашылдық (идеализм), нағыздық (реализм) дәуірінде ме? Тұрмысқа, заманға қайсысы қабысады? Әдебиетке қандай көзбен қарап, сынау керек? Жалаң тап, саясат көзімен бе? Жоқ, басқа жақтарынан карау керек пе? Қазақ әдебиеті қайткенде тез өркендейді? Жазушылар орнында пайдаланып жүр ме? Әдебиетшілер ұйымдасатын, пікірлесетін заман жетті ме? Ол керек пе?
Міне, әдебиет мәселесін көтергенде туатын сұраулар.
Бұл сұраулардың әрбіріне бірер мақала жазып, толық тексеру керек; әрқайсысына тарихи, ғылыми негіз беру керек. Бұларды ат үстінен қарап шешуге болмайды. Бірақ, мәселені көтерген соң, белгілі пікір ұсыну керек. Сол пікірді талқыға беру керек. Сондықтан мәселенің, астар жағын, негізін бұ жолы қоя тұрып, қысқаша түрде пікірімізді көптің алдына ұсынамыз.
Төңкерістен бұрынғы қазақ әдебиетінің бағыты - ұлт теңсіздігіне, мәдениетке талпыну, ішкі мазмұны - қазақтың халіне қайғыру, патша өкіметінің отаршылдық саясатына, қала берсе орыс атауына ереуіл жасау еді.
Қазақ әдебиетіне төңкеріс бір жағынан жалынды — үмітті желдеткен үндеу кіргізсе, екінші жағынан уайым-қайғы, торығу кіргізді.
Әдебиетіміздің ендігі беті төңкерісшілдік, бұхарашылдық болу керек. Бұрын оянған ұлт сезімін тұншықтыру емес, тегістік, теңдік жолына икемдеп, дұрыс жүйеге, қалыпқа түсіру болу керек.
Қазақта теңкерісшілдікке талпынған жазушылар, өлеңшілер бар, бірақ, кейбірінің аттары ауыздықпен алысып, алып қашып жүр. Әдебиетке тереңдеп сүңги алмай, дұрыс бағыт тұтына алмай жүр. Жарып шыкқан күшті ақын әзір көрінбейді. Тап ақыны әзір қазақта жоқ. Бірақ болуға мүмкін.
Қазақ жазушылары, ақындары төңкеріске жолдан қосылды. Бір қанаты төңкеріс рухымен суарылса, екінші қанаты ұлтшылдықпен суарылып қалған. Ұлтшылдық сезім тез заманда қала қою мүмкін емес. Төңкеріске, коммунизм жолына көрінеу қаса қылығы жоқ болса, ұлтшыл ақындарды да пайдалануға болады.
Қожалық құрған, билеп-төстеген үстем ұлттың әдебиетімен төменшік, әлсіз, езілген, бодан ұлттың әдебиеті бір болмайды. Қазақ әдебиетінің ұлы орыс әдебиеттен айырмасы бар һәм болмақ.
Жалшылар әдебиеті мен қара шаруа әдебиеті бір емес. Тұрмысы, шаруа түрі, дүние тануы екі басқа елдің әдебиеті де өзгеше болмақ, бар һәм болады. Ендеше қазақ әдебиетінде де өзгешелік болу керек.
Шаруаның түзеліп, мәдениеттің көтерілу қарсаңында әдебиет те гүлдену керек. Ондай жағдай қазақта болса, әдебиет өркендейтін дәуір таяу болса керек.
Техника (әдіс өнері) мен әдебиет қол ұстасып жүре бермейтін шағы да болады. Әдебиет озып кетуге де мүмкін. Көш бастауға да мүмкін. Қалып қоюға да мүмкін.
Қазақ әдебиеті қазір күйректік (сентиментализм), сарындамалық (романтизм) дәуірінде болуға тиіс. Ендеше санашылдықтан да құтыла алмайды. Нағыздық дәуір казіргі тұрмысқа аналардай қабыса қоймас.
Әдебиет — өнер. Өнер азды-көпті еркіндік тілейді. Қазақ әдебиеті көгерсін, гүлденсін десек, жалаң тап көзімен, не саясат көзімен қарап, сыңаржақ етпей, Маркс көзімен (диалектика әдісін колданып) сынау керек. Маркс көзі тар емес, кең. Әр нәрсенің себебін, жағдайын, арғы-бергісін, жақсы-жаман жағын түгел тексеретін, көз алдыңдағыны емес, алысты болжайтын қырағы көз. Әдебиетті сынауга жалаң саясатқа сауатты болу жетпес, әдебиетші де, ғалым иесі де болу керек.
Әдебиетке аңсаушы көбейсе, әдебиеттің қадірін білуші, көтермеші, қолдаушы табылса, әдеби сөздер, айтыс-талас, бәйге, сын сықылдылар баспасөзде кең орын алып, әдебиет майданы ашылса, жазушыларымыз, ақындарымыз бәрі бірдей Ломоносов, я тілмаш болып кетпей, әдебиет қызметіне де берілсе, сонда қазақ әдебиеті тезірек өркендер еді.
Қазақ әдебиетшілеріне де пікір ауысатын, кеңесетін, ұйымдасатын мезгіл болған шығар деп, осы мәселені қозғадық.

жүктеу/скачать 5,84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 6 7 8 9 10 11 12 13 ... 86