Жалайыр тайпаларының өмір сүрген жерлері: Селенгі, Хилок өзендерінің бойы және Орхон өзенінің жоғарғы ағысы, Қарақорым таулы қыраттары.
Монғол деректері бойынша жалайыр тайпалары: Он бөліктен тұрған.
«Алтын шежіренің»жазуы бойынша Шыңғысханның жалайыр тайпасының ішіндегі ең жақын адамы болған атақты ақын, шешен, әрі батыр: Мұқылай.
v Хан өзіне көрсеткен адал қызметі үшін оған «күй үн чінсан тәйжі» (ұлы бек) деген атақ беріп, сол қанатының түменін басқартқан.
Шыңғысханның серттескен ең жақын досы (андасы), кейін қас жауы болған жалайыр тайпасының өкілі: Жамұқа.
Шыңғысхан керейіттер ханы Торымен одақ құрып, Жамұқаны жеңіп, жалайырларды қол астына қаратты:1201 күзінде.
? «Жалайырлар Шыңғысханның қолға түсірген тұтқындары... Олар өздерінің адал қызметтері арқылы монғолдарға сіңісіп кеткен» деп «Түрік шежіресі»атты еңбекте жазған тарихшы:Әбілғазы хан. ? Қадырғали Қосымұлы Жалаири: «Шыңғыс хан заманында Сартақ ноян болған. Оның ұлы – Жалайыр Саба. Оның ұрпағы – Жалайыр Тебре бек. Оның ұрпағы – Айтөле бек. Ол атақты адам болған, Ұрұс ханның сол қолын басқарған. Ол Алаш мыңы үш сан ел еді. Олардың ішінде үлкені тарақ таңбалы жалайыр» дейді.
Қазақ халқының құрамына кірген жалайырлардың орналасқан аймағы: Жетісу.
Ø Қоғамдық құрылысы Әскери басқару ХІІ ғасырдың өзінде ондық, жүздік, мыңдық, түмен (он мыңдық) бөліктерге бөлінген.
41. Жалайырларда мыңбасыларыментүменбасын сайлаған: Хан.
Ұлыстардың ішкі істерін басқаратын адамдардың лауазымы: Шерби.
v Бұл атақ пен лауазым иелерін хан өзі тағайындаған.
Найман мен керейлердің мемлекеттік билік жүйесінде жақсы дамыған: Іс-қағаздарын жүргізу.
Наймандар мен керейіттердегі өсіру басым болған малдың түріжылқы.
