Оқушыларды ұйғырлар мен дүнгендердің Қазақстан аумағына қоныс аудару тарихымен таныстырып, қоныс аударудың себептері олардың шаруашылық өміріндегі өзгерістер мен тұрмыс жағдайын әңгімелеу.
Қайырымдылыққа, ұлтжандылыққа,, басқа халықтардың тарихына құрметпен қарауға тәрбиелеу.
Логикалық ойлауды, сөйлеу мәдениетін және өз көзқарасын дәлелдеу үшін фактілерді пайдалану біліктілігін дамыту;
Ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісу өлкесіне қоныс аударуы.
Маңызды оқиғалар
1864 жылы
Ұйғырлар мен дүнгендер бірігіп, Қытайдың зорлық-
зомбылығына қарсы көтеріліп, жеңіске жетеді. Сөйтіп
Тараншы ( Құлжа ) сұлтандығы құрылады.
Осы сұлтандық Жетісу жеріне қыр көрсете бастайды.
Бұл қауіпті жою үшін Жетісу генерал- губернаторы Колпаковский Құлжаға басып кіреді.
1871 жылы
Құлжа Жетісудың бір уезі ретінде 1881 жылға дейін бағынышты болды.
Патша өкіметінің бастамасы бойынша ұйғырлар мен дүнгендер Жетісу жеріне қоныс аудара бастады.
1881 жылғы екі ел арасында жасалған Петербург келісімі
бойынша Ұйғырлар мен дүнгендер қай елдің қол астында болғысы келетіні туралы 1 жыл
ішінде өздері нақты шешім қабылдауға құқықты болды.
Бұл шартты пайдаланған ұйғырлар мен
дүнгендердің бір бөлігі 1881 жылдан бастап Жетісу
жеріне өз еріктерімен қоныс аударды. Себебі қытайлар
ұйғырлар мен дүнгендерге қысым жасап, мазаларын кетірді.
Дүнгендердің қоныс аударуы 1877 ж желтоқсанда болып,
сол жылы Қытай жазалаушыларынан қашқан Бый Янь Ху
бастаған 4 мың дүнген Жетісуға келді
1881-1884 жылдары
45 мың ұйғыр,
5 мың дүнген қоныс аударды
1897 жылғы жалпы
санақ бойынша
ұйғырлар - 56 мың,
дүнгендер - 14136 адамға көбейді.
1907 жылы
ұйғырлар - 64 мың,
дүнгендер - 20 мың
Қоныс аударушылар саны:
Ұйғырлар мен дүнгендерді Қазақстан мен
Орта Азияға қоныстандыру арқылы патша өкіметі екі
түрлі мақсат көздеді:
Қытайдың Құлжа өңіріндегі экономикалық базасын осалдата түспек болды.
2. Әскери-саяси жағдай шиеленісіп кеткен жағдайда оларды Қытайға қарсы әскери күш ретінде пайдалану.
Ұйғырлар мен дүнгендерге
20-25 десятина жер берілсе
Қоныс аударушы орыс
шаруаларының әрбір ер азаматына
ереже бойынша 10 десятина жер
беру керек болатын, бірақ 3 десятинадан
ғана жер берілген
Ұйғыр, дүнген егіншілеріне
қосымша күшті талап ететін
қолмен суландырылатын жерлер берілді.
Жетісу өңірінің шұрайлы,
топырағы құнарлы жерлері берілді
Ұйғырлар негізінен көкөніс, дәнді- дақылдар өсірумен айналысты
- Мақта, жібек құртын өсіруменде айналысты
Суармалы жер шаруашылығын, жер өңдеуді жақсы меңгерген.
Қолөнер кәсіпшіліктері де дамыды
Мал шаруашылығы қосалқы кәсіп сипатында болды. Малды көлік не жұмыс күші ретінде ұстады
Алыпсатарлықты да кәсіп етті. Верныйдан Ташкентке тауар алып барып сатты.
Ұйғырлардың шаруашылығы
Орыстар ұйғырларды “ Таранчи ” деп атаған.
Ол жер жыртушы, диқан деген мағына береді.
Атақты бай ұйғыр Вали Ахун Юлдашев болып,
оның бір өзі 10 мың десятинаға дейін жерді
жалға алатын.
В.А.Юлдашев өз қаражатына Ұлыбританиядан
алдыртқан кемесін Іле өзеніне алғашқылардың
бірі болып жүргізді.
Қоныс аударушы дүнгендердің алғашқы толқынын
Бый Янь Ху басқарды.
Қазіргі Алматы
облысында 6 ұйғыр
болысы ұйымдастырылды
Жаркент
Ақкент
Қарасу
Қорамса
Малыбай
Ақсу-шарын
Дүнгендердің кәсіпшілігі:
Кәсібі егіншілік, бау-бақша өсіру, ұсақ-түйек сауда жасау
ХХ ғасырдың 80 жылдарынан бастап Жетісуда алғашқылардың бірі болып күріш еге бастады.
Мал өсіру қосалқы сипат алды.Жүк тасу кәсібімен айналысу үшін жылқы мен өгіз ұстады.
Қамыстан ши тоқыды
Сынған ыдыстарды құрсаулап жөндеуді кәсіп етті.
“.... Іле өлкесінің тұрғындарына олардың қазіргі
тұрып жатқан жерлерінде Қытайдың қол астында
қала беруіне де, Ресейдің жеріне өтіп, оның қарамағына
өтуіне де ерік беріледі. Ресейге қоныс аударғысы
келетіндер бір жыл ішінде ойланып шешім қабылдауы
тиіс...”
1881 жылғы 24 ақпандағы Санкт-Петербург бейбіт келісім шартынан
Қазақстан тарихы Халықтар мен мәдениеттер Алматы 2000ж 220 бет
Құжаттар сөйлейді:
Ұйғырлар
Қытайдың батысын, Қазақстан мен Орта Азия аймағын мекендейтін түркі тілдес отырықшы халық
Дүнгендер
Мұсылман дінін ұстанатын қытай
тілдес халық . Тілдері қытай
тіліне жақын
Дүнгендердің ғажайып ертегілері бар. Ертегілер мен аңыз
әңгіме айтушылар “фофуди” деп аталды.
Ұйғырлар мен дүнгендердің рухани мәдениетін зерттеумен
кезінде Ш.Уәлиханов, Н.М.Пржевальский, В.И. Роборовский
және басқалары айналысты. Олар бұл халықтардың тарихы,
этнографиясы, мәдениеті жөнінде бай мағлұматтар қалдырды.
Ұйғыр ақындарының шығармаларында 1916 жылғы
оқиғалар да өз көрінісін тапты. Ол кезде ұйғырлардың
да ер азаматтары майдан тылында жұмыс істеу үшін
әскер қатарына шақырылған болатын.
Ұйғырлар мен дүнгендердің рухани мәдениеті
Ауыз әдебиетінің тамаша ескерткіштеріне,
дүниежүзілік мәдениет қорына жататын
“ Он екі мұқам ” осы халықтың рухани ғажайып
төл туындылары. Мусса бен Айса Сайрамидің бұл
еңбегі мәңгі есте қаларлық шығарма.Осы кітап
1905 ж Қазақстанда басып шығарылды
Бейнеролик
Қазақстан - көпұлтты мемлекет
ҚР -ң конституциясы 14 бап 2 тармағы
“ Тегіне, әлеуметтік , лауазымдық
және мүліктік жағдайына,
жынысына нәсіліне, ұлтына,
тіліне, дінге көзқарасына,
нанымына, тұрғылықты
жеріне байланысты ешкімді
ешқандай кемсітуге болмайды.”
Елдегі биліктің әр бұтағынан да өзге ұлт
өкілдерін кездестіруге болады. Конституция
бойынша Парламент мәжілісіне 9 депутат
Қазақстан Халқы Ассамблеясының
атынан сайланады.
ҚР -ң конституциясы 51 бап 1 тармағы
Тәуелсіздігіміздің 25-ші жылына аттаған еліміздің бүгінгі жетістігі ол бір ғана бірліктің, татулықтың, ынтымақтастықтың арқасында болды. Осы бірлікпен татулықтың арқасында Қазақстанымызды бүкіл
дүние жүзі әйгілі халық, әйгілі мемлекет ретінде тән алып,
«Шығыстың барыстары» деп жүретін мемлекеттер қатарына
қосылдық. Бүгінде елдегі татулықтың берік тірегіне айналған
мызғымас институт Қазақстан Халқы Ассамблеясы
табысты жұмыс істеп келеді. Тілі басқа болса да тілегі бір,
жүзі басқа болса да жүрегі бір жүз отыздан аса ұлт үшін бір ғана мүдде –достық болса, олардың ортақ арманын
бір ғана Отан орындайды. Ол Тәуелсіз Қазақстан дея отырып өз сөзімді өлең жолдарымен аяқтаймін:
Бір ата бір ананың түлегіміз
Бір болсын қайда жүрсек тілегіміз
Бірлік барда тірлік бар деген бабам
Бірлік деп, бірге соқсын жүрегіміз!
Жаңа сөздер:
Десятина –(1,09 гек. тең жер көлемі)
Тараншы - жер жиртушы, диқан
Конституция –(лот.constitutio)-заң,
құрылу
Ассамблея –(фр. assamblee)-мәжіліс,
жиналыс
Тараншы деп ұйғырларды кімдер атады?
Дүниежүзілік мәдениет қорына жататын ауыз әдебиетінің тамаша ескерткіші ?
Ойлан тап
1881 жылы Патшалы Ресей мен Қытай арасында жасалған келісім қалай аталды?
Жаңа сабақты бекіту
орыстар
Он екі мұқам
Петербург
Мына тұлғалар ұйғырлар мен дүнгендер мәдениетін зерттеді ма? Артығын тап.
Қ. Сәтпаев,
Ш.Уәлиханов,
В.В.Радлов,
Ә.Марғұлан,
В.А.Юлдашев,
В.И.Роборовский,
Н.М.Пржевальский,
Г.Колпаковский
Тапқыр болсаң тауып көр
Сәйкестендіру тесті
Н.М.Прежевальский
орыс географы
саяхатшысы
Г.Колпаковский
Жетісу губернаторы
Вали Ахун Юлдашев
атақты көпес
Бый Янь ху
Дүнгендердің
басқарушы
Мусса бен Айса Сайрами
ұйғыр жазушысы
Дискуссиялық өрнек
р/с
Мәтін жолдары
Дұрыс
Қәте
1
Ұйғырлар мен дүнгендердің Жетісуға қоныс аударуына орыс халқының қысым көрсетуі себеп болды.
2
Қытай мен Патшалы Ресей арасында жасалған келісім “ Пекин ”келісімі деп аталды.
3
Дүнгендерде ертегі мен аңыз айтушылар “ Фофуди ” деп аталды.
4
Ұйғырлар егіншілік, бау-бақша өсіруді жақсы меңгерген
5
Ұйғыр ақындарының шығармаларында 1916 жылғы оқиғалар да көрініс тапты.
6
Ұйғырлар мен дүнгендер христиан дінін ұстанады.
«Кубик лақтыру» ойыны:
Бір-біріңді тексер
1.Ұйғырлар мен дүнгендер Қазақстанның қай аймағына қоныс
аударды?
Қай жылдан бастап ұйғырлар мен дүнгендер Қазақстанға
қоныс аудара бастады?
Алғашқы уақытта қоныс аударған ұйғырлардың саны
қанша?
Жетісудың қосымша күшті талап ететін қолмен
суландырылатын жерлері кімдерге берілді?
Ұлыбританиядан Вали Ахун Юлдашев өзінің қаражатына
Не алдырды?
Қытай мен Патшалы Ресей арасындағы Петербург келісімі
Қай жылы болды?
7. Тараншы қандай мағына білдіреді?
8. Қазіргі Алматы облысында қанша ұйғыр болысы
ұйымдастырылды?
Жетісуда алғаш күрішті еккен кімдер?
10. Ұйғырлар мен дүнгендер қай дінді ұстанды?
Кері байланыс
Нұрлы-болашақ
- Саған сабақ ұнаса және тапсырманың барлығын сәтті орындасан жасыл жұлдызды аспан әлеміне іліңдер
- Сабақта сал түсінбеген жерлерің болса сары жұлдыз іліңдер
- Саған сабақ барысында тапсырмаларды орындау қиын болса қызыл түсті жұлдызды таңдаңдар
