«Қазақ халқының салт-дәстүрі арқылы балаларға патриоттық тәрбие беру»

• 
  Армысыз, қайырлы күн!
  
• 
  Армысыз, Қайырымды аспан-ата!
  
• 
  Армысыз, мейірімді жер-ана!
  
• 
  Армысыз, шұғылалы Алтын-күн!
  
• 
  Қуанайық, шаттанайық бәріміз!
  
• 
  Күліп шықты күн бүгін!
  
• 
  Бәріміз күндей жарқырайық!
  
• 
  Бәріміз тату болайық!
  

-Қыс ерекшеліктерін атайықшы.

Енді ауа райы туралы қандай халық болжамаларын білесіңдер?

Қыс суық болса, жаздың ыстық болғаны.

Қыс қарлы болса, жаз жаңбырлы болады.

Егер қой тұяғымен төсін қасыса, қар қалың жабады

Киік топ-топ болып басқа жаққа бет алса, онда ауа райы қатты бұзылып, суық болады.

Егер қой тісін қайраса, кешікпей ақ боран болады.

Егер ит қарға аунаса, боран соғады. ( Балаларды орындықтарына отырғызу)

Есік қағылып қонаққа әже келеді.

• 
  Сәлеметсіңдерме балалар?
  
• 
  Сәлеметсіз бе? Жоғары шығыңыз.
  
• 
  Мен бүгін сендерге қонаққа келдім.
  
• 
  Біз қазақтың салт- дәстүрінің бірі: « Бесікке бөлеу» рәсімімен танысамыз. Әже бізге комектесуге келді.
  
• 
  Бесікті неден жасайды?
  

Алас, алас баладан алас,

Иесі келді, пәлесі көш!

Көзі жаманның көзінен алас!

Тілі жаманның тілінен алас!

Алас, алас, аласы,

Келді міне баласы.

Көш көш пәлесі,

Келді міне иесі.

Баланы бесікке бөлерден бұрын «тышты ма?» ырымы жасалады. Бесікктің түбек тесігі арқылы бауырсақ, кәмпіт өткізгенде «тышты ма?» деп сурайды. Қасындағылар «иә, иә» деп жауап береді. Тостақан алақандарға түбек тесігі арқылы өткен тәттілер түсіп жатады. Бұл халқымыздың «балаға бесік құт дарытсын» деген ниеттен тұған рәсімі. «Тышты ма?» ырымынан соң баланы бесікке бөлейді.

- Балалар, біз бесік туралы қандай нақыл сөздер білеміз?

Нұрай: Бос бесікті тербетуге болмайды.

Бекнұр: Бесіктің үстінде отыруға болмайды.

Алина: Бесікті аяқпен тербетуге, тебуге болмайды.

- Сәбиді тербеткенде айтатын әнді қалай атайды?

- « Бесік жыры»

- Ендеше «Бесік жырын» үнтаспадан тындап, бірге айтайық.

Диана: Бармақтарың майысып,

Түрлі ою ойысып.

Ұста болар ма екенсің?

Жазира:Таңдайларың тақылдап

Сөйлегенде сөз бермей

Шешен болар ма екенсің?

Әлия : Кең балағын түрісіп,

Ойға, қырға жүрісіп.

Балуа болар ма екенсің?

Бекзат: Айыр қалпақ киісіп,

Ақырып жауға тиісіп.

Батыр болар ма екенсің?

• 
  Ал қарақтарым, менің қайтатын уақытым болды. Үйде немерелерім тосып отыр. Сау болыңдар, балалар!
  
• 
  Балалар шаршадыңдарма? Ендеше қазақтың ұлттық ойыны « Шаңырақ» деп аталатын ойын ойнайық.
  

• 
  Балалар , сендерге бүгінгі сабақ ұнады ма?
  

Бар адамға бақ тілеп.

Жарып шыққан журектен,

Сөздің бәрі- ақ тілек! – деп айтқандай, әрбір ана баласының бесікте жатқан кезінде-ақ армандаған тілектерін орындап, мейірімді, тәрбиелі, жақсы азамат болып шығасыңдар деп сенемін.

Балаларды шаттық шемберге шақыру,дәстүрлі ізгілік ніет білдіреді,олең жолдарын айтады.

Аман болсам халқым үшін,

Халқым үшін-жалпын үшін,

Ата-бабам салып кеткен

Аянбаймын салтым үшін .

Балалар шеңберде тұрып, бірбіріне сәлемдесудің түрлерін айтады:

-Сәлеметсіз бе?

-Қайырлы күн!

-Сау-сәлемет болыңыз!

-Аман-саусыз ба?

-Аман-есенсіз бе?

-Үй ішіңіз аман ба?

Тәрбиеші: - Сәлемдесу –әдептілік белгісі.Сәлемдесу-кездескен адамдардың бір-біріне аман-саулық тілеп,тілектестігін,көрсетіп білдіру,әдептілік пенізеттілік нышынын көрсетіп,жақсылыққа жарқылуы. Осы кезде бір бала атқа мініп шауып келеді: «Сүйінші!,Сүйінші!»,Айнагүл әженің аулында «Тұсау кесу»тойы басталады келіңіздер,көріңіздер,қуанышқа ортақ болыңыздар- деп жар салады.Міне,ботам сүйіншіңді ала ғой –деп оған ырымын берді.Ал,лақтарым,шұнақтарым,қозыларым,ендеше Айнагүл әженің аулына тойға барайық .Қандай көлікпен барамыз ? Көліктердің атын атандаршы (Ұшақ,кеме,жылқы). Бәрекелді ,тамаша,ал,біз Айнагүл әженің үйіне бір жануармен барамыз,Оны мен сендерге жұмбақтап айтамын,жауабын табындар.

Арқасында екі тауы бар ,

өзі мінсең көлек,жүн киім,сүті шыпалы,

Ол не?

Түйе-түйе,түйелер,

Ойпан жерде үйелер .

Күлтөбеге көп аунап,

Үсті басын күйелер.

Міне,балалар түйеміз де дайын екен,енді жолға шығайқ.Бәрі Айнагүл әженің аулына келді .

Әже:

-Сәлеметсіздер ме ботақандарым,төрлетіндер,жоғары шығыңдар,үлкендер төрге шықсың.(Немересін жетелеп бір әже келеді)

Балалар:Бақытты болсын!Дені сау болсын!Ер болсын!Райымбек Атадай батыр болсын ,Абай атадай ақын болсын,Құрманғазы атадай күйші болсын,Әлібек атадай әнші болсын!

-Рахмет,қарлығаштарым.

-Әже: енді Тұсау кесу рәсімімізді бастайық.

-Ой ,айналайындар,маған көмекке екі бала келіп,Бейбіттін екі жағынан ұстасын.Кесетін аспапты,ала жібімді алайын.Не үшін ала жіппен тұсап кеседі деп ойлап отырасыңдар ғой. «Болашақта Бейбіт ешкімнің ала жібін аттамасын» деген тілек қой .(Ала жіпті байлап, қайшымен қиып жатқанда)

Қаз,қаз балам,қаз,балам,

Қадам бассаң,мәз болам.

Күрмуіңді шешейін,

Тұсауыңды кесейн!

деген өлең айтылады .Тұсау кескен адам баланың екі қолынан ұстап қадам бастырып жүргізеді,ал балалар әр қадамын дауыстап санап тұрады 1,2-10. Осыдан кейін санамақ айтылады.

1-бала:Қане,балам,қаз басқын

Бір-қа-дам-аз бастың.

Қаз-қаз,Бірің аз!

2-бала:Енді еренбе,екі бас,

Ерге сенбей екі де аз ,

Қаз-қазекін де аз!

(Осылайша онға дейін айтып шығу керек ).

Тұсау кесіп болған соң,баланың басқан қадамын санайды. Әже шашу шашады .Бейбіттің әке-шешесі тұсау кескенге сыйлығын береді. Әже Бейбітке тақия кігізеді де ,өскенде ел сайлайтын жігіт бол-дейді.

Балалар Бейбітке арнап «Ботақан»әнін айтып береді.Әже: Ой, құлындарым,ботақандарым қандай жақсы ән айттыңдар,рахмет сендерге, көп жасаңдар-дейді.

Бүгінгі сабақтың басынан бері,балалар,мен осындай еркелетер сөздерді көп айттым,себебі қазақ халқы балаларын еркелеткенде,жақсы көргенде төрт түлік малдың төлдерімен атайтыны бар.

Д/о. «Төлдерін тап»

Тәрбиеші: Балалар, әже кішкене сырмақ жасап жатыр еді ,соған көмек көрсетіп жіберіңдерші.

Әже балаларға рахмет айтып ,дастархан басынашақарады.

«Жүректен-жүреке» шеңбері . Өлең жолдарын оқиды:

Біздер бұрын көрмеген,

Салт- дәстүрі өлмеген.

Үйренеміз дәріптеп,

Заманымда гүлдеген.

Сабақтың мақсаты: Балаларға қазақтың салт-дәстүрлерін айтып, ұлттық тәрбие беру, халқымыздың мақал-мәтелдерін, қазақша тілектер айта білуге баулу арқылы тілін дамыту, еліне деген сүйіспеншілігін арттыру.

Атқа мінуге керек құралдар: ертоқым, ер, жүген, тоқым,ашамай

Жүргізген жұмыстар: Билермен, батырлармен танысу.

Шаттық шеңбері:

Сәлеметсіз бе, алтын күн!

Сәлеметсіз бе, жер ана!

Сәлеметсіз бе, қайырлы күн!

Сәлеметсіз бе, балалар!!!

Сендерді көрсем қуанам

Добым, добым домала,

Щеңберді қуып жағала – деп.

Доп кімге домалап барса сол бала сұрағыма жауап береді.

Сенің атың кім?

Сен неше жастасын?

Сен қай қалада тұрасын?

1. Бала жүгіріп келіп:

- Алақай, алақай. Атқа мінгізу тойы болғалы жатыр.

Ата, әже, шеше, әке келеді.

Қонақтарды қарсы алады.

- Сәлем бердік, асаламағалейкүм. Қош келдіңіз, төрге шығыңыз.

Тәрбиеші: балалар, қазақтың салт-дәстүрің өздерің білетін түрлерін атаңдаршы.

1 Бала: Шілдехана, бесік той.

2 Бала: Тұсау кесу, сүндет той.

3 Бала: Атқа мінгізу, құда той.

4 Бала: Сырға салу, беташар.
Тәрбиеші : Жарайсыңдар, салт-дәстүрдің түрлерін жақсы ұғынып алған екенсіңдер, ендеше атқа мінгізу тойын бастайық.

Бүгін біз атқа мінгізу тойын өткіземіз. Қонақтар бәрі келіп болдыма.

Бала: Жоқ, батырлар келген жоқ.

Тәрбиеші: Міне батырлар да келіп қалды

Бала: Қош келдіңіздер төрге шығыңыз, батырлар

Батыр: қош көрдік!

1 Батыр: Мен Қарасай батырмын.

2 Батыр: Мен Бөгенбай батырмын.

3 Батыр Мен Қабанбай батырмын

Би «Қамажай»

Балалар: Ассалаумағалейкум!

Билер: Уағалейкум, балалар!

1 Би: Балалар мен Әйтеке бимін.

2 Би: Мен Қазыбек бимін.

3 Би: мен Төле бимін.

Айтыс

Ойын: «Тақия тастамақ»

Атты әкеледі.

Ата: - Бәрекелді біссімілә!. Қошақаным жігіт болдың, атқа міндің.

Әже: - Шашу, шашу.

Тәрбиеші: Оң аяқпен, аттың оң жағымен атқа отыру керек.

Ата: - Ал билер, бата беріңдер.

Әйтеке би: - Ар сатып алған атақтап

Тер сатып алған мал артық.

Салқын сатқан кәріден

Еңбегін сатқан бала артық.

Қазыбек би: - Жарқылдайды екен деп

Жастықты сөкпе

Бәрінің шыққан тегін сол

Қалтылдайды екен деп

Қарттыңды сөкпе

Ертенңгі жетер шегің сол.

Ерттеулі тұрған атың ғой

Ел ішінде қариян болса жазулы

Тұрған хатың ғой.

Қарасай батыр: - Қазақтың жерін қорғаған

Намысында қорғаған

Қарасай батырмын, мендей бол!

Бөгенбай батыр: - Езілген қазақ елінің

Бағы үшін туған ермін

Мен Бөгенбай батырмын, мендей бол!
Қабанбай батыр: - Ел күйінгенде күйінген

Ел сүйінгенде сүйінген

Мен Қабанбай батырмын, мендей бол!
Ата: - Жігіт болдың қарағым

Атқа міндің шырағым

Мұратыңа жетебер

Күннен-күнге өсе бер, әумин!

«Қобыланды батыр» аңызы кітабы; Тұлпар бейнесі салынған сурет; ҚР елтаңбасы; мольберт;

Үй аттары туралы әңгіме; «Қобылынды батыр аңызымен таныстыру».

Бұл не? (тәрбиеші тұлпардың суретін көрсетеді).

Өсіп жетілген бие айлы түнде теңіз жағасына келіп, керемет әдемі теңіз атының шығуын күтеді, аттың құйрық жалы жерге сүйретілген, ал өзі айдың жарығымен алтын күміс түске бояла көренеді. Міне осы екеуінен, дала биесі мен теңіз атынан, екі табиғат белгісінен су белгісі мен жер белгісінен таңғажайып құлындар - тұлпарлар туылады. Міне осындай ғажайып сәтте тұлпар өмірге келеуі.

Нағыз тұлпарды енді өсіру керек. Ал оның қалай өскенен менің ойымша білу сендерге қызықты болу керек. Бұл туралы «Қобыланды батыр» жырында былай баяндалады.

Айлы түнде құлын өмірге келісімен, оны сол сәтте-ақ жасыл көрпеге орап үстіне жібек шатыр құрады. Себебі оған ешкімнің көзі түспен керек. Алғашқы 40 күнде құлынды бие сүтімен асырайды, ал 90 күн болғанда жеміне қызыл шөптің қоспасын қосады (себебі адымы кең, шабасы ұшқыр, ауру сырқаудан аман болсын деп). Тек 91 күн болғанда, бесін намаз кезінде тұқайына дейін жасыл бархытпен жауыл оны шатырдан шығарады. 3 жылда тұлпар тұяғы күшке толып темірден де қатаяды, және аттың шауып өткен жеріндегі тас сынады. 4 жылда оған жибек арқан кизізеді. Оның ұзындығы 40 аршын жерге сүйретілген, бұл аттың үркек болмауына көмектеседі. Ал 5 жаста оны далаға шығарып, жүген салып мініп байқайды. Содан соң оған әдемі ер тоқым кигізеді. Тұлпарды өсерудің ғажап салты осындай.

«Жаяу көкпар» ойын өткізіледі.

Тәрбиеші: Егер айлы түнде өмірге келсе ай оған қандай түс береді деп ойлайсыңдар?

Балалар: Ай оған күмістей түс береді.

Тәрбиеші: Ал, алтын түстес күн сәулесі ат бейнесінде қалай көрінеді?

Балалар: Ол күндей жарқырауы керек.

Тәрбиеші: Тұлпардың өмірге келуіне теңіз суы да өз үлесін қосты, ол қандай түс?

Балалар: Жарқыраған теп-тегіс тері мен көгілдір көз сыйлады.

Тәрбиеші: Ал, шетсіз дала өзінің кеңдігімен және ұшқыр желімен ат бейнесіне қандай із тастады?

Балалар: Дала оған ұшқыр шабыс пен жеңіл қозғалыс сыйлады.

Тәрбиеші: Жайылып жүрген мықты бұқалар не сыйлады?

Балалар: Бұқалар күш пен төзімділік сыйлады.

Тәрбиеші: Көк жүзінде қалықтаған және алыстағыны көрқыран тұлпармен не бөлісті?

Балалар: Сергектік, көрегендік, жылдамдық әрекетімен бөлісті.

Тәрбиеші: Қорқуды білмейтін арыстан не сыйлады?

Балалар: Батылдық және жаужүректік сыйлады.

Тәрбиеші: Ал, тұлпарға қулықты кім сыйлады?

Балалар: Қулықты сары түлкі сыйлады.

Тәрбиеші: Қазақстан табиғатының барлық күші тұлпардың ерекше болып өсіп жетілуіне көмектесті. Анықтап қараңыздар. Тұлпар арыстанның айбатын, қыранның көрегендігін, бұғының жылдамдығы мен сымбатын, түлкінің қулығы мен тапқырлығын бойына жиды.

Сіздер мұндай атты қалай атар едіңіздер?

«Жаяу тартыс» ойын өткізіледі.

Осындай батыл, епті және жаужүрек атты тек қаны халқын сүйетін және оны жаудан қорғайтын қыз жүректі батыр ғана міне алады. Аңызда адал достар, батыр мен ат-тұлпар өз Отанын қорғауда бір-біріне қалай көмектескендігі туралы айтылады.

«О менің тұлпарым, тұлпарым,

Сен құлын болдың, тұлпарым,

Отанға қауіп төнгенде,

Сен бәрін қорғайсың, менің тұлпарым!»

Тәрбиеші: Сіздер тұлпарды тек қазақ халқында пайда болғанын түсіндіре аласыңдар ма?

(Сабақтың соңында балалар тұлпардың суретін бояйды).

Ұлттық педагогика негіздерімен балаларды оқыту арқылы оларды өз халқын сыйлауға, туған тілін құрметтеуге үйретеді. Бұл балалардың бір- бірімен қарым- қатынас кезінде өзара кішіпейілділікпен қарауды, әдеп сақтауды, сыпайы сөйлесуді қалыптастырады. Мен өзімнің күнделікті өткізіп жүрген іс-тәжірибемде көптеген ұлттық ойындарды кеңінен пайдаланамын.

Халық ойындары педагогиканың дәстүрлі құралдары болып саналады.Ол бала өмірінің табиғи серігі, көңіл күйінің бұлағы.Ұлттық ойындар – қазақ халқының ерте заманнан қалыптасқан дәстүрлі ойын- сауықтардың бір түрі.Ұлттық ойындар – ата- бабаларымыздан қалған байлығымыз, асыл қазынамыз.Сондықтан ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы өте зор. Ұлттық ойындардың балабақшаға лайықтары: «Көкпар», «Орамал алу», «Тақия жасыру», «Ақ серек-Көк серек», «Айгөлек», «Ақ сандық- Көк сандық», «Арқан тартыс» т.б.

Ойынды ойнау барысында балалардың жас ерекшілігі ескеріледі. Әр түрлі ойынның өту барысында оның ережесін сақтап, яғни 3 кезеңнен тұратынын ескеруіміз керек:ойынды өткізер алдындағы дайындық жұмыс;ойынның басталуы мен ойналу барысы; ойынның аяқталуы.