Қазақ қоғамындағы әлеуметтік институттардың зерттелу мәселесі

жүктеу/скачать 120,84 Kb.

Дата	30.03.2022
өлшемі	120,84 Kb.
	#137309
түрі	Диссертация

Байланысты:
Үмітбек
СОӨЖ СӨЖ тақырыптары-2, СОӨЖ СӨЖ тақырыптары-2, Правила ведения реестра ССП, Нұрислам диплом

Диссертация тақырыбы: ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы және олардың қоғамдық өміріндегі өзгерістер

Мазмұны
Кіріспе

1. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылым тарихының зерттеудегі теориялық методологиялық мәселелері
1.1 Қазақ қоғамындағы әлеуметтік институттардың зерттелу мәселесі
1.2 ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы және олардың қоғамдық өміріндегі саяси өзгерістер үдерісі
2. ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының жаңа әлеуметтік құрылымы және қоғамдық өміріндегі өзгерістері
2.1 Патша үкіметінің ХІХғ-ХХғ аралығындағы жүргізгізген саясаты барысындағы Қазақстанның жаңа әлеуметтік құрылымы және оның қазақ халқына тигізген қоғамдық өміріндегі әсері
2.2 ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақ қоғамындағы саяси әлеуметтік топтардың қалыптасуы мен маңызы
3. Абайдан Алашқа дейін: мәдени жаңғыру және рухани дағдарыс-қоғам дерті
3.1 ХІХ-ХХ ғасырдағы Қазақ зиялыларының ғылыми және мәдени-ағартушылық қызметі
3.2 ХІХ–ХХ ғғ. кезіндегі қазақ қоғамынының рухани өзгерістер үдерісі
Қорытынды
Әдебиеттер тізімі
Қосымша А
Қосымша В

1. Қазақ қоғамының әлеуметтік құрылым тарихының зерттеудегі теориялық методологиялық мәселелері

1.1 Қазақ қоғамындағы әлеуметтік институттардың зерттелу мәселесі

https://stud.kz/referat/show/41199

1.2 ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамының әлеуметтік құрылымы және олардың қоғамдық өміріндегі өзгерістер үдерісі

Казахское общество как раз подпадает под этику добродетели, так как аргументация в этических спорах идет по развитию характера и склонностей или идеального типа. Все традиционные общества тяготеют к этике добродетели. Этика добродетели у Платона предполагала четкое деление людей по врожденным особенностям, и уже в средневековье деление на сословие также означало различные этические нормы и соответственно кодексы поведения для различных сословий. Что дозволено Юпитеру…[1]

Любое традиционное общество иерархично, поэтому и казахское общество ничем не отличается. Традиционное общество иерархично. Иерархия может быть любой – имущественной, возрастной, родовой, сословной, гендерной, религиозной. Иерархичность рассматривалась в теории модернизации как препятствие для процесса модернизации так как она препятствует меритократии или максимальному использованию человеческого таланта на благо общества. Четкая иерархия в традиционном казахском обществе была необходимым элементом мышления и поведения. Одна поправка с иерархичностью в том, что казахское общество в силу номадизма не всегда четко соблюдало такую иерархичность или были варианты. Номадизм в экономике и в политике означает сильнейшую зависимость человека от окружающей среды, то есть человек мог обеднеть очень быстро из за плохих условий и в то же время. Скот был очень важен для выживания и зависимость от скота ставила людей в некоторое равенство [2].
Это достаточно условно, так как богатые и многочисленные роды или семьи все равно имели преимущество. Также человек мог выдвинуться благодаря экстраординарным поэтическим или военным талантам, несмотря на происхождение. Для казахов чтобы реализоваться или быть счастливым, требовалось осуществиться как сын или дочь, образцовая келин, или отец, мужчина, хан, кожа, торе, глава рода, или влюбленный. Все эти роли и нормы поведения всем были понятны и четко предписаны и человек принадлежал не себе, а своей судьбе, отсюда и такая лояльность к роду и генеалогии. Если рассмотреть то страны Запада имеют пренебрежительное отношение к традициям, особенно если это касается незападных обществ, как к явлению «…воплощающему все отсталое, несовершенное, подлежащее либо изживанию, либо отстранению во второстепенные сферы социальной регуляции…Однако на протяжении 70-х гг. как в западной социологии, так и в общественной мысли стран Азии, Африки и Латинской Америки такой подход стал подвергаться критике пересмотру. Традиционность в действительности предстала как какая-то форма стабильности и порядка, обеспечивающая выживание огромных масс населения – в противовес тому разладу и ломке, которые вели к тяжким бедствиям для огромных социальных групп…».[3]
Здесь надо отметить, что все это в полной мере применимо и к Казахстану, с его непростой историей и сегодняшними испытаниями. «В результате таких дискуссий и анализа действительности содержание перегруженного понятия «традиция» было распределено между другими, более адекватными понятиями: самобытность, специфика, культурное наследие, культурное ядро, эндогенность».[4]
С начала XVII в. важнейшей характерной чертой казахского общества становится его разделение на жузы.
В основе своеобразных социальных отношений кочевников лежит противоречие между такими явлениями, как частная собственность на скот, и коллективная, т.е. общинная собственность на землю. Социальная организация казахского общества покоилась на самых разнообразных явлениях и связях. Многочисленные генеалогические, общинные, военные, потестарные, культурные и другие связи общественной организации лежали в основе единства и целостности данного социума. Традиционная общественная организация казахов представляется в первую очередь как сочетание общинных групп. Первые опубликованные сведения о численности казахского населения на 60-е годы XIX века по трем жузам имеются у А. Левшина, который приводит цифру от 2,5 до 3 миллионов. [5]
Изучению социальной структуры казахского общества в XIX - начале XX вв. посвящены труды сотрудника Йельского университета Альфреда Хадсона «Социальная структура казахов», немецкого ученого X. Шленгера «Изменения в социальной структуре Казахстана в русское, особенно в советское время», в которых затронут широкий круг проблем, связанных с традиционными институтами казахского общества и их распадом.
В то же время в ряде работ отмечалось, наряду с традиционными (ханы, султаны, бии, тюленгуты, шаруа и др.), появление в конце XIX - начале XX вв. новых социальных категорий в лице торговцев, рабочих, егинши-жатаков, что ставило под сомнение научную состоятельность концепции «неподвижности» кочевого общества и его социальной структуры [6].
https://poisk-ru.ru/s11503t2.html

https://e-history.kz/ru/history-of-kazakhstan/show/9186/

В конце XIX в. в Казахстане в социальной структуре казахского общества произошли крупные изменения. От политической власти были отстранены султаны, феодально аристократически слой казахов рассматривался по родовому происхождению. Кочевые казахские племена как основное население Казахстанаприравнялось к оседлым сельским жителям.
До середины XIX в., когда была проведена реформа управления в Казахстане, в соответствии с «Уставом о сибирских киргизах» управление в Степи находилось в руках султанов. Во главе каждого округа на востоке был поставлен старший султан, а на западе султан-правитель. Султаны по «Уставу» обладали большими привилегиями, как в материальном плане, так и в плане социального статуса. Так, после 9 лет службы они приобретали звание потомственного дворянства и даже получали в свое распоряжение казачий отряд численностью не менее
200 человек. Однако, царскую администрацию не устраивало такое положение дел, она опасалась усиления влияния феодальной казахской знати и предпочла пойти на новые реформы управления. В 1868 г. было издано «Положение об управлении в степных областях», преследовавшее несколько целей, в том числе ослабления влияния степной аристократии. Согласно «Положения» султаны были лишены всех прежних привилегий и были поставлены в равные условия с баями. Муллы также потеряли свой центр религиозного управления. Такое решение не могло не вызвать противодействия со стороны потерявших свои привилегии султанов и мулл, однако выступления в Западной части Казахстана были быстро подавлены царским правительством. Часть султанов была вынуждена бежать за пределы Казахстана.
«Временное положение» узаконило принципы военно-колониального режима в Казахстане. Если прежде можно было говорить об относительной самостоятельности управления и система управления и налогообложения населения мало чем отличалась от традиционной казахской, то теперь царская администрация уже не стесняясь вводить прямое колониальное управление и налогообложение. При этом этой реформе придавалось значение едва ли не демократического характера. Согласно положению формально право быть избранным волостным управителем предоставлялось каждому налогоплательщику в степи. На самом деле это право предоставлялось лишь самым богатым скотовладельцам, для других же это право являлось только пустой формальностью. Главная цель подобного права заключалась в том, чтобы ослабить влияние аристократической верхушки, а также устранить значение патриархально-родовой единицы и родовое построение волости и аула.
Падение авторитета аристократической верхушки отмечалось в отчетах царской администрации в Казахстане. Так в отчете генерал-губернатора Степного края отмечалось: «С нашим выводом, что в новейшее время сословные привилегии султанов утратили среди киргизского народа реальное значение, решающее же значение для приобретения влияния и власти приобрело богатство, независимо от его принадлежности представителю "черной" или "белой" кости, согласуются и все показания исследователей быта киргиз Харузинь, напр., говорит: Главными причинами падения значения султанов и ходжей, как дворянского сословия, послужили два обстоятельства: во-первых, обеднение и, во-вторых, уничтожение их власти, вместе с упразднением их прав". Даже проявление тех внешних знаков почета, которые до сих пор еще сохраняются среди киргиз по отношению к "белой кости" зависит от того, богат ли ее представитель. Богатому султану говорят "таксыр", т.е. господин, при встрече приветствуют словом "алдияр" вместо обычного "салямалик" (или селямяликюмъ"), но бедный султан лишен этих почестей (Харузинъ)». Констатация фактов падения влияния и престижа султанов заканчивается выводом:
«Думаем, что приведенных цитат, вместе со всем вышеизложенным, достаточно, чтобы признать доказанным положение: власть родовой аристократии, поскольку она имела место среди киргизского народа, заменилась властью нарождающейся новой аристократии денежной» [1].
Е. Федоров отмечал, что «Правительство заботилось в этом случае о том, чтобы ослабить значение родовых связей и влияние султанов и родовой аристократии баев и старшин, так как, по мнению царских чиновников, «соединение многочисленного рода под властью одного родоначальника могло затруднить поддержание спокойствия в степи» [2]. В результате султаны постепенно утратили свое политическое, а затем и экономическое влияние. Уже к 1896 г., когда переселенческими органами было проведено статистическое обследование казахских хозяйств султаны и их потомки практически не выделялись из общей массы и полностью лишились своих прав родовой аристократии. Вместе с утратой политического и экономического могущества султанов исчезло и сословие туленгутов, служилых людей при султанском дворе.
Итогом реформы стало то, что волостные и аульные старшины получили почти неограниченные и бесконтрольные права и власть над населением своих волостей и аулов.
https://articlekz.com/article/18587
Колонизаторская направленность аграрной политики царизма привела к постепенному изменению соотношения численности кочевого и оседлого населения. Во второй половине XIX - нач. XX в. кочевое хозяйство казахов стало испытывать сильное воздействие внешних экономических факторов со стороны развивавшейся капиталистической России. Образовались новые формы хозяйства: оседло-скотоводческая и оседло-земледельческая. В процессе их сложения возникали самые разнообразные переходные формы хозяйства, одновременно изменялись и формы землепользования -- увеличивался процент частного землепользования и частной земельной собственности. К концу XIX в. кочевое хозяйство сохранялось в отдаленных степных районах Казахстана: у в Присырдарьинских районах, в степях Центрального Казахстана, по окраинам Бетпак-Далы, на Мангышлаке, в Семипалатинской, Акмолинской областях. В северных районах уже редко можно было найти чисто кочевое хозяйство, не связанное с земледелием и сенокошением
Расширение взаимовыгодных контактов с рынком, ярмарками предопределило изменения и в структуре стада казахов. Русские купцы, особенно после отмены крепостного права, проявляли повышенный интерес к лошадям. Казахские баи быстро уловили наметившиеся тенденции и увеличили табуны лошадей. Только в Кустанайском уезде за 1865-1879 гг. удельный вес овец в стаде упал с 86 до 44,6, а лошадей вырос с 6,8 до 37,7%.
Потребности крупных российских городов в говяжьем мясе обусчовили рост поголовья крупного рогатого скота; в том же Кустанайском уезде Тургайской области крупный рогатый скот составлял в 1855 г. 17% всего поголовья, а в 1898 г. - уже 23. Основными скотоводческими районами были Семипалатинская, Тургайская области, а также Акмолинская, Уральская. Хотя основное поголовье скота сосредоточилось в руках кочевого населения, тем не менее часть скота находилась в руках оседлых жителей.
Под влиянием развития капитализма и переселенческого движения ускорился процесс оседания кочевников. В бассейнах р. Урала и Тобола, где выпадало достаточное количество осадков, казахи распахивали степь сабанами (примитивными плугами), не прибегая к искусственному орошению. На берегах Сырдарьи, Эмбы, Иргиза, Тургая, Сарысу занимались поливным земледелием. Однако стремление колониальной администрации путем переселения крестьян из внутренних губернии, казаков из Сибири. Оренбуржья создать новые экономические центры, производящие хлебные продукты, вело к сужению земельного фонда аульной общины, ограничивало возможности казахов заниматься не только скотоводством, но и земледелием.
Очаги земледельческой культуры локализовались, как правило, в наиболее удобных для хлебопашества в природно-климатическом отношении районах Казахстана. Такими районами были на северо-западе территории в бассейнах р. Сагыза, Эмба, Илек, Иргиз, Утва и Уил, долины Мугоджарских гор: в Центральном Казахстане – долины среднего течения р. Сарысу; на юге – по Сырдарье, Кувандарье и Жанадаье: на севере – по Ишиму, Нуре и Тургаю с их притоками; в Восточном Казахстане у Калбинского и Тарбагатайского хребтов, в предгорьх Каркаралы; в Семиречье – на верховьях Лепсы, Аксу, Каратала и в среднем течении Или. Причем географическое приложение этих территорий, орографические и почвенно-климатические условия, наличие водных ресурсов, интенсивность культурно-экономических контактов с соседними оседло-земледельческими народами оказали определенное воздействие на уровень и размеры казахского земледелия, отбор земледельческих культур, степень агрономических заимствований у соседей, способы использования земледельческих продуктов в хозяйственных и иных целях.
В большинстве ландшафтных зон региона земледелие было, как правило, поливным. В северо-восточных районах Казахстана с большими естественными водоемами преобладало менее трудоемкое богарное (неполивное) земледелие. Обработка земли производилась лопатами и кетменями, использовались также своеобразные сохи или рала, в хозяйствах, наиболее близко расположенных к русским земледельческим поселкам, — двухколесные железные плуги или обыкновенный “русский сабан”, кроме того, деревянные бороны, волок или просто грабли.
Для севооборота была характерна переложная система земледелия, когда из года в год на одном и том же месте сеяли просо, а после истощения земли поля забрасывали на несколько лет. В начале XIX в. некоторое распространение в земледелии получило трехполье, с которым казахи познакомились на Ишиме у русских крестьян.
Наиболее распространенной земледельческой культурой в хозяйстве казахов было просо, которое при искусственном орошении и благоприятных погодных условиях можно было сеять два раза в год и дважды собирать урожай; выращивались также просянка и яровая пшеница. Урожайность культур при хорошо отлаженной оросительной сети, несмотря на трудности земледелия в условиях Казахстана, примитивность орудий земледельческого труда и способов обработки почвы, была довольно высокой. Земледелие в некоторых хозяйствах Младшего и Среднего жуза было настолько успешным, что казахский хлеб приобретало даже российское купечество.
Однако в целом земледелие не получило широкого распространения в Казахстане, оно всегда имело вспомогательный, второстепенный характер.
В последней четверти XIX в. в Казахстане зародилось промышленное производство. Еще в середине XIX в. было известно наличие в Казахстане многих видов полезных ископаемых. Начиная с 60-х гг. XIX в. российские предприниматели стали вывозить капиталы в Казахский край и создавать на базе ряда месторождений полезных ископаемых промышленные предприятия. В 70--80-х гг. довольно интенсивно развивалась промышленность по переработке сельскохозяйственного сырья -- маслодельная, кожевенная, мукомольная и др. Основными центрами обрабатывающих предприятий были Северо-Западный и Восточный Казахстан. Значительного уровня развития достигла кожевенная промышленность.
В конце Х1Х в. на территории Казахстана действовали уже и относительно крупные предприятия, насчитывавшие по 300--500 рабочих: Спасский медеплавильный завод. Успенский рудник. Карагандинские копи, Экибастузские и Риддерские предприятия. Достаточно развитой отраслью промышленности была горнодобывающая. Всего в Казахстане с 1855 по 1893 гг. было выплавлено 151 182 пуд. свинца, 883 пуд. серебра, 219 186 пуд. черновой меди, 484 542 пуд. чистой меди.
Промышленность Казахстана, особенно горнорудная, угольная и нефтяная стала объектом внимания иностранных капиталистов. Спасско-Успенские, Атбасарские медные, Риддерские рудники, Карагандинские и Экибастузские каменноугольные копи, ряд нефтяных месторождений были проданы иностранным капиталистам. Держателями акций Акционерного общества Спасских медных руд были промышленники США, Германии, Бельгии. Швеции и др. стран.
С развитием промышленности связано и формирование местного рабочего класса.
Развитие российского капитализма вширь, его продвижение в национальные окраины, эксплуатация богатейших источников сырья, расширение рынков сбыта сопровождались созданием разветвленной сети банковских филиалов и кредитных учреждений.
Развитие капиталистических отношении оказало существенное влияние и на развитие торговли. Российский торговый капитал проникал в самые отдаленные районы края, еше теснее связывая местное скотоводческое хозяйство с рынками России, Средней Азии, Западной Европы. Основным объектом торговли оставался скот. Каждое лето только через Сарысуский уезд в центр России из Акмолинского, Каркаралинского и Сарысуского уездов перегонялось до 60 тыс. голов крупного рогатого скота и до 200 000 овец. Во всевозрастающих размерах вывозился хлеб. Крупными центрами торговли хлебом стали города: Уральск, Оренбург, Семипалатинск. В 80-х гг. XIX в. только в Семипалатинске скапливалось до 380 тыс. пуд. пшеницы и до 500 тыс. пуд. пшеничной муки, в Павлодаре -- до 200 тыс. пуд. зерна. Принимая во внимание прибыльность продажи и вывоза в смежные районы хлеба местные капиталисты вкладывали свои средства именно в мукомольную промышленность, в которой в начале XX в. была достигнута наибольшая концентрация капитала.
Во второй половине XIX в. местные купцы стали практиковать новую форму торговли - ярмарочную. Наиболее крупными ярмарками считались Куяндино-Ботовская в Каркаралинском уезде, Таинчикульская в Петропавловском, Константиновская в Акмолинском. Петровская в Атбасарском, Каркаринская в Верненском уездах, обороты которых достигали внушительных размеров. Объем торговых сделок в самой крупной из них Куяндино-Ботовскои в конце XIX в. составлял до 3 млн. руб. Главными товарами привоза были скот и продукты животноводства. На крупных ярмарках Акмолинской области Константиновской и Таинчикульскои -- такие товары составляли в общем обороте 76 и 87,4%.
Развитию промышленности и внутренней торговли во многом способствовало строительство железнодорожных линий, соединивших Казахстан с Сибирью и другими районами Российской империи. За последнее десятилетие XIX в. в Казахстане было построено 482 версты рельсовых линий.
Во второй половине XIX в. Казахстан вел традиционную торговлю с Узбекистаном. Ташкент, расположенный на стыке Казахстана и Средней Азии, был центром, в который стекались товары не только из южных районов края, но и из Китая, Индии и т. д. Большие базары Шымкента, Сайрама, Манкента, Туркестана притягивали торговцев из многих районов Центральной Азии.
Казахская степь была транзитом в торговле с Монголией. В 1860 г. в Урге (Улан-Батор) учредили первую российскую коммерческую фирму, с которой установили деловые контакты купцы Восточного Казахстана. Центром торговли Казахстана с Монголией стал г. Семипалатинск.
Территориальная близость Казахстана с Синьцзяном и взаимная выгода в торговом обмене побуждали Россию и Китай поддерживать эти связи. Крупным центром торговли казахстанских купцов в Синьцзяне стал г. Кульджа, владевший огромными караван-сараями в (Джинхо, Урумчи, Манасе, Аксу, Карашаре Хами, Турфанс и Кашгаре.
По данным Всероссийской переписи населения 1897 г. на территории края в пределах нынешных границ проживало 4147,8 тыс. человек, из них 3392,7 тыс. или 81,7% казахов. К 1914 г. общая численность населения края составила 5910,0 тыс. чел., из них казахов -- 3845,2 тыс. чел., т. е. 65,1%. Рост населения края помимо других источников происходил в основном за счет переселенцев, которые особенно после столыпинской аграрной реформы массовым потоком направлялись в Акмолинскую, Семиреченскую и Тургайскую области. В начале XX в. население края становится еще более многонациональным.
Основное население Казахстана жило в сельской местности и занималось полукочевым скотоводством, для которого характерна пастбищно-полустойловая система содержания скота, занятие земледелием, сенокошение и др. Казахи разводили лошадей, овец, крупный рогатый скот, верблюдов и коз.
В конце XIX в. в Казахстане все большее распространение получает земледелие. По данным 1897 г., удельный вес казахов среди населения, занятого земледелием, составлял -- 55,4%.
Земледелие преобладало в Шымкентском и Аулие-Атинском уездах Сырдарьинской области, где на каждое сеюшее хозяйство приходилось до 10,7 дес. посева. В Капальском уезде Семиреченской области в 1910 г. земледелием занималось 81% казахских хозяйств, а в Верненском -- 79,3%. В Кустанайском уезде земледелием занималось -- 88% казахских хозяйств, которые засевали 107440 дес., а на одно сеющее хозяйство приходилось 22,2 дсс.
Значительную роль в развитии земледелия сыграли переселенцы. Быстрое распространение земледелия среди казахского населения, освоение новых сельскохозяйственных орудий и приемов обработки почвы, спрос рынка на зерновые и фуражные культуры содействовали тому, что большее место в посевах стали занимать пшеница, ячмень и овес. Расширяются посевы риса, бахчевых и огородных культур.
Процессы общественного разделения труда и социально-экономической дифференциации казахского общества имели своим продолжением оформление социальных институтов и градаций, отражавших сложный спектр различных функций и ролей в структуре общественно полезной деятельности. Социальная стратификация возникла в процессе субъективного осмысления общественного разделения труда и социально-экономической структуры как идеальная модель расстановки разных индивидов, корпораций и слоев в зависимости от сложностей и значения выполняемых ими социальных функций. При этом социально-экономическая структура и социальная стратификация казахов часто не совпадали, а иногда даже приходили в противоречие друг с другом. Социальный статус человека далеко не всегда определялся его экономическим благосостоянием, а последнее, в свою очередь, не всегда зависело от его привилегированного положения.
Использованная литература

1. Абдакимов А. История Казахстана. Учебное пособие. Алма-Ата, 1994 г

2. Байпаков К.М. и др., История Казахстана в средние века (V-XVII вв.), Алматы: Рауан, 1996.
3. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. Алма-Ата, Наука, 1993 г.
4. История Казахстана (с древнейших времён до наших дней) в пяти томах. Том 3. Алматы: «Аламура», 2000 г.
5. История Казахстана с древнейших времен до наших дней, Очерк, Алмата 1993 г.
6. Кляшторный С., Султанов Т. Казахстан. Летопись трех тысячелетий., Алма-Ата, 1922г.
7. Күзембайұлы А., Әбіл Е.А. История Республики Казахстан: Учебник для Вузов., Астана, 2000 г.
2. Өңірдегі титулдық қазақ халқының қоғамдық өміріндегі өзгерістері және жаңа әлеуметтік құрылымы

2.1 Патша үкіметінің ХІХғ-ХХғ аралығындағы жүргізгізген саясаты барысындағы Қазақстанның жаңа әлеуметтік құрылымы және оның қазақ халқына тигізген қоғамдық өміріндегі әсері

1822-1824 жж. Жарғысымен көшпелі мемлекетті басқарудың саяси институты жойылды, 1867-1868 жж. Уақытша ережемен рулық институттарды жоюдың шарттары жасалды. Логутов былай деп жазады: «Бұл уақытқа қарай (ХХ ғ. басы) кезінде қаһарлы қазақ одағы ыдырап, ал 1822 және 1868 ж. орыс заңдары қазақтардың өзін-өзі басқаруын толығымен жойды. Хандар билігі қысқартылды, қазақтар енді рулық белгілері бойынша емес, аймақтар бойынша бөлінді, ал олардың басқарылуы «қазақтардан шыққан бастықтарға» берілсе де, олар Ресей үкіметінің қол шоқпарлары болды» (Казактардың рулық тұрмысының очеркі және бұрынғы Семей губерниясының аймағындағы қазақ руларының бөлінуі. М., 1929.). Дәл осы қайғылы кезеңнен қазақ өнегесінің төмендеуі басталады, халық бұл дәуірді Зар Заман деп атады. Дегенмен бұл қоғамның ұйымдастырылуы, қызмет етуі, басқарудың түрі мен мазмұны өзгертілсе де, рулық принцип өз мәнін сақтап жойылған жоқ. Бұл феномен туралы Гейнс былай деп жазды: «не алыс туыстық, не ұрпақтар ыдыраңқылығы, не ішкі келіспеушіліктер еш нәрсе ортақ рулық шығу тегі туралы естеліктерді жоя алмады» (Әдеби еңбектер жинағы. СПб., 1898.).

Тіпті отарлық шенеуніктердің өздері қазақ қоғамының құрылымдық жүйені жою мақсатында рулық принциптеріне көбірек көңіл бөлді: «1867 ж. қабылданған Ережелерде қазақ руларын бөлу мақсатымен көшпелі халықты болыстар мен ауылдарға бөлу қажеттілігі ұсынылды, өйткені рудың және ру басшысының қоластында біріктірілу саяси тұрғыда Ресейге зиянды деп танылды». Қазалы уезінің бастығы генерал-губернаторға жіберген есеп хатында жазғаны: «күшті туыстары бар қазақтардың тұрмысы ауқатты болады, өйткені қиын сәттерде байлар өздерінің кедей туыстарына көмектеседі және жиі жағдайда олар үшін салықтарды төлейді, ал кедейлер өз кезегінде оны еңбекпен қайтарады. Бұл рулық басқару әлі де өз мәнін жоғалтпағандығымен және қазақтардың арасындағы ру басының ықпалы орыс әкімшілігінен де жоғары болғандығымен түсіндіріледі» (Гродеков Сырдария облысының қырғыздары. Ташкент 1889.). «Бұл ру маңында халықтың барлық экономикалық және әлеуметтік өмірі шоғырланған уақыт болды, өйткені қазақ одағында тек ру ғана дербес құқықтық бірлік ретінде танылған және тек соның құрамына кіргендер ғана қажетті ұжымдық қолдауға ие болған» — деп жазады Логутов.
ХІХ ғасыр бойы жүргізілген бірқатар отарлық реформалардан кейін және ХХ ғасырдың басында рулық құрылымдарды жоюға бағытталған күшейтіліп өткізілген қоныс аудару саясатынан кейін орыс үкіметі қазақ өркениетінің дәстүрлі институтының жасытылуына қол жеткізді. Жер мен кеңістікті еркін иеленіп, мүдделерін табысты қорғаған Қазақ қоғамы бірте- бірте субъективті психологиялық күйзелу дерегіне айналды. Бұл құбылысты Румянцев былай деп жазған еді: «Қазіргі бейбіт қазақты көріп, кезінде қаһарман жауынгер және дамылсыз ата-бабалар ұрпағы деп елестету қиын» (Румянцев. Өткен және қазіргі замандағы Қырғыз халқы. СПб., 1910ж.).
«Ережелер» аумақтық ұйымдарды енгізді, әрбір құрылымға белгілі аумақтарды бекітті, осы арқылы құрылымдық байланыстың екі әр түрлі және қарама-қайшы түрлерінің енгізілуіне негіз салынды. Патша үкіметінің жерді өз қажетіне пайдалану мен иелену жүйесін жаңадан енгізуі дәстүрлі жерді пайдалану жүйесінің бұзылуына әкелді. Ол, өз кезегінде қазақ қоғамының шаруашылық және әлеуметтік жүйесін де бұза бастады.
Қазақ жері Ресейдің мемлекеттік меншігі деп жарияланды, енді орыс өкіметі оны жаттандыруға заңды құқық алды. Дәстүрлі билік құқықтары жойылды, барлық ресми билік орыстың шенеунік аппаратының қолында шоғырланды.
Сословиелік жеңілдіктер алынғаннан кейін қоғамдық қызмет бойынша жоғарлатылу құқығын тек байлық ғана кепілдендіретін. ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап ақсүйектің орнына бай болу үстем топтың негізі болды. Сондай-ақ, орташа топтың ыдырау процесі күшейіп, кедейлердің пайда болу процесі орын алады. Дәстүрлі шаруашылықтардың ыдырауы қауымның кедейленуін тездетті. Оған келесі факторлар себеп болды: біріншіден, тепе-теңді емес сауда айырбасы, екіншіден, жерлердің минимумге дейін қысқартылуы.
Тауарлық нарықтар таралған сайын барлық халық бірте-бірте тауар- ақша қатынастарына тартылды. Сауда дамуының ерекшелігі — өсімқорлық сипатта болды. Тауарлық өндіріс дәстүрлі қатынастарды бұзды: қайыршылануға, кедейліктің көбеюіне. Сауда капиталы дамымаған капиталистік нарықта қалыптасудың әсерінен ауыл саудагері мен өсімқор байдың монополиялық жағдайын жасады, ол болса дәулеттілер мен кедейлер категориясының пайда болуына әкелді. Сауда қатынастарына қатысу дәрежесі бойынша ХІХ ғасырда үш категориялы құрылым құрылды: делдалдар (маклер), алып-сатарлар (агенттер) және дербес саудагерлер Жерлерді тартып алу нәтижесінде кәсіпшілікке кету процестері күшейді: балық, тұз, мұнай, тас көмір және мыс қорғасын кеніштеріне, кәсіпшілікке кету, көлікпен тасушылықпен айналысады. Әлеуметтік дамудың нәтижелерінің бірі жатақтар санының өсуі болып табылады.
https://ulagat.com/2020/06/19/%D1%85%D1%96%D1%85-%D2%93-%D0%B6%D3%99%D0%BD%D0%B5-%D1%85%D1%85-%D2%93-%D0%B1%D0%B0%D1%81%D1%8B%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B-%D2%9B%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BD%D1%8B%D2%A3/
Жалпы, ХIХ ғасырдың жиырмасыншы жылдарына қарай патша үкiметi Қазақстандағы хан билiгiн жоятын уақыт жеттi деген қорытынды жасады. Бұған салмақты негiздер де, қажеттi бiрқатар алғышарттар да жеткiлiктi деп санады. Бiрiншiден, қазақ хандары дала тұрғындарының басым көпшiлiгiнiң алдында өздерiнiң беделiнен айырылып қалды. Жергiлiктi халық патша үкiметi тағайындаған хандарды көбiнесе Ресей империясының кәдiмгi көп шенеунiктерiнiң бiрi ғана деп қабылдады.
Екiншiден, бұл кезде патша үкiметi Кiшi жүздi де, Орта жүздi де бiрнеше әкiмшiлiкке бөлшектеген едi. Мұның өзi патша үкiметiнiң көшпелi қазақтарды басқаруына өте қолайлы болып шықты. Сөйтiп, Орта жүз бiрi – Ертiстiң оң жағалауы, екiншiсi – Ертiстiң сол жағалауы болып екiге жарылды. 1801 жылы Жайықтың оң жағалауында Кiшi жүзден бөлiнген Iшкi Орда құрылғанын айттық. Бiр кездегi бiртұтас жүздердiң арасында ендiгi жерде ешқандай да еркiн байланыс жасау мүмкiндiгi қалмады, өйткенi ондай қарым-қатынас жасауға қатаң тыйым салынды.
Үшiншiден, ХIХ ғасырдың бас кезiнде Шыңғыс ұрпақтарының бір- қатары патша үкiметiнiң әкiмшiлiгiне белсендi қарсылық бiлдiрген оқиғалары көбейiп кеттi. Ал ақыр соңында, патша үкiметi Франциямен соғыс аяқталғаннан кейiн жеткiлiктi әскер күшi мен адам ресурстарына ие болды. Мұның өзi оның тәуелсiз қазақтардың заңды билiгiн – хан билiгiн бiржола жоюға итермеледi. Өйткенi хан билiгiнiң сақталуы патша үкiметiнiң өлкенi шаруашылық тұрғысынан кең көлемде отарлауына кедергi келтiрген едi.
Яғни, 1822 жылғы «Сiбiр қырғыздары (қазақтары) туралы Жарғы» және Орта жүзде хандық билiктiң жойылуы. Орта жүзде Бөкей хан мен Уәли хан қайтыс болғаннан кейiн патша үкiметi жаңадан хан тағайындап жатуды қажет деп таппады. 1822 жылы Батыс Сiбiр генерал-губернаторы М.М. Сперанский жасаған және Ресей императоры I Александрдiң жарлығымен бекiтiлген «Сiбiр қырғыздары (қазақтары. – авт.) туралы Жарғы» күшiне ендi.
Қазақстандағы жаңа реформаның ең басты мақсаттарының бiрi Орта жүздегi хан билiгiн бiржола жою болатын. «Жарғы» өзiнiң мазмұны мен мақсаты жағынан Қазақстанның солтүстiк- шығыс аймақтарын iс жүзiнде Ресей империясына қосып алып отарлауға бағытталған болатын. Сөйтiп, әкiмшiлiк, сот және аумақтық басқару жүйесi түбiрiмен өзгертiлдi.
Орыс ғалымы Н. Коншиннiң айтуынша, «Сiбiр әкiмшiлiгi орталық үкiметтiң нұсқауымен Дала өлкесiне қазақтарды жаңа құрылымды қабылдауға көндiру үшiн арнайы агенттер жiбере бастады».
Ал, басқарудың округтiк жүйесi енгiзiлетiн болды. Сөйтiп, жаңа округтер құрылды. Округтер болыстарға бөлiндi, ал болыстар ауыл әкiмшiлiктерiнен тұрды. Әр округте 15–20 болыс, әр болыста 10–12 ауыл, ал әр ауылда 50–70 үй болатын болды. Сыртқы округтегiлер Сiбiр қырғыздары (қазақтары. – авт.) облысына бiрiктiрiлдi. Жаңа әкiмшiлiк бiрлiгi орасан зор аумақты алып жатқан Омбы облысының құрамына кiрдi. Томск және Тобыл губерниялары мен Омбы облысы Батыс Сiбiр генерал-губернаторына бағындырылды. Оның орталығы Тобыл қаласында орналасты.
Округтердi сайланып қойылатын аға сұлтандар, болыстарды болыстар, ал ауылдарды – ауыл старшындары басқарды. Болыс сұлтандары мен ауыл старшындары әкiмшiлiк, шаруашылық және полицейлiк қызметтердi қоса атқарды.
Әр округте аға сұлтан басқаратын Округтiк приказ (мекеме) құрылды. Оның құрамына Омбы облыстық басқарма бастығы тағайындайтын ресейлiк екi заседатель және сайланып қойылатын екi «құрметтi қазақ» қатысуға тиiстi болды. Iшкi күзет Сiбiр казактарынан iрiктелдi. Басқарудың жаңа тәртiбi мен әскер күшiнiң енгiзiлуi аға сұлтандар билiгiне шектеу қойды. Аға сұлтанның билiгi елде тек сөз жүзiнде ғана қалды.
Ауыл старшындарын көшпелiлердiң өздерi сайлайтын және оларды бұл лауазымды қызметке округтiк мекеме бекiтетiн. Сайлау үш жылда бiр рет өткiзiлiп тұрды.
Сұлтандардың қатарынан сайланатын болыстар өздерiнiң қолындағы өкiмет билiгiн балаларына мұра етiп қалдыру құқығын иелендi. Билiктiң ауысуы жоғарыдан төмен қарай жүргiзiлдi. Кейiнгi кездерде болыстық қызметке сұлтан емес, қарапайым қазақтардың да сайлануына рұқсат етiлдi. Бiрақ ондай адамдардың патша үкiметiне сiңiрген еңбегi зор болуы тиiс едi. Сол арқылы патша үкiметi Шыңғыс әулетiн билiк құрылымынан бiрте-бiрте шеттете бастады.
Аға сұлтанды тек сұлтандардың өздерi, ал оның екi заседателiн билер мен старшындар ғана сайлайтын. Аға сұлтандар үш жылға, ал олардың заседательдерi екi жылға сайланатын. Аға сұлтандар облыстық басқарма бастығының бекiтуiнсiз өз өкiлеттiгiн жүзеге асыруға кiрiсе алмайтын. Бұл далада билік етіп келген Шыңғыс ұрпағын құрмет тұтатын қазақтардың қарсылығына ұшырамас үшін жасалды. 1854 жылдан бастап аға сұлтандыққа шыққан тегi Шыңғыс әулетi емес адамдар да сайлана алатын болды.
Сондай-ақ, округтiк приказдың негiзгi мiндеттерi. Округтiк приказдың қатаң белгiленген мiндеттерi болды. Атап айтқанда, округтегi халықтың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету; халыққа бiлiм беруге қамқорлық жасау; тұрмыстық жағдайлар мен шаруашылық жұмыстарын жақсарту; қарақшылық тонауға, барымтаға және өкiмет билiгiне бағынбау әрекеттерiне тыйым салу; өз бетiмен кетiп, озбырлық жасауға жол бермеу; тергеудi және сот iстерiн әдiл жүргiзу; дiни наным-сенiмдерге байланысты мәселелерді шешу; сауда керуенiнiң жүрiс-тұрысын бақылау және олардың қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету; сондай-ақ жасақ (алым-салық) жинау. Округтiк приказ, сонымен қатар егiншаруашылығын дамытуға да қамқорлық жасауы тиiс болды.
Яғни, округтiк приказдың басты қызметiнiң бiрi сот iсiн жүргiзу едi. Бiрақ бұл өте тиiмсiз болып шықты. Округтiк соттарға шағымданып келушiлердiң қатары сирек болды. А. Гейнстiң айтуынша, «приказдардың сот жүргiзу iсi ұзақ уақытқа созылып, еш нәтижесiз аяқталды. Ал билер соты даулы мәселенi жылдам және әдiлдiкпен шешiп отырды. Сондықтан билер сотына қазақтар ғана емес, сонымен қатар әртектiлер мен казактар да үлкен құрметпен қарады».
Басқарудың жаңа жобасын өмiрге бiрте-бiрте және ауыртпалықсыз енгiзу үшiн патша үкiметi барлық алым-салық түрлерiн өтеуге бес жылдық жеңiлдiк белгiледi. Бұл жылдар iшiнде ауруханалар мен мектептер салу үшiн ерiктi түрде төленетiн алым-салық қана жиналып келдi.
Жеңiлдiк мерзiмi өткеннен кейiн округтердiң халқы мал басының санына қарай 100 бастан бiр бас мөлшерiнде жасақ төлеуге мiндеттi болды. Бiрақ ондай салық түйе басына салынған жоқ. Өйткенi мұның өзi сауда керуенiн көбейту үшiн қажет едi. Алым-салық үшiн мал санағы үш жылда бiр рет өткiзiлiп тұрды. Жергілікті тұрғындар қосымша алым-салықтар төлемеу үшін малының санын жасыруға тырысты. Қазақтар жасақтан өзге шабармандар мен жолаушыларға көлiк жағынан көмек көрсетуге тиiс болды.
Атап айтқанда, «Жарғы» енгiзiлгенге дейiн қазақ даласында ем жасау iсiмен халық емшiлерi ғана айналысып келген болатын. Патша үкiметiнiң билiгi жүрiсiмен жағдай өзгере бастады. Әр округте екi емшi жұмыс iстей бастады. Тұрақты жұмыс iстейтiн ауруханалар пайда болды. Жергiлiктi әкiмшiлiкке халықты шешек ауруына қарсы егуден өткiзу мiндеттелдi.
Ал, «Жарғы» қазақ даласына бiрте-бiрте енгiзiле бастады. Басқарудың жаңа тәртiбi ең әуелi шекара шебi маңындағы және «өздерiне қамқорлық жасауды өтiнген, бодандыққа адал болуға ант еткен» руларға енгiзiлдi. 1822 жылғы «Жарғы» аздаған өзгерiстер енгiзiлген түрiнде 60-жылдардың ортасына дейiн қолданылып келдi. Шекаралық әкiмшiлiктен ше- неунiктер бастаған қарулы шағын жасақтар қазақ ауылдарына бiрiнен соң бiрi жиi шығып тұрды. Олар басқарудың жаңа жүйесiн қабылдаудың жергілікті халыққа пайдалы да тиiмдi болатынын егжей-тегжейлi түсiндiруге күш салып бақты. Ру-тайпалардың өзара жер үшiн қақтығыстары және сұлтандардың арасындағы өзара бақталастық патша үкiметiне округтердi көбiрек ашуға қолайлы болды.
Жоғарыдағы орта жүздегi келтірілген деректер секілді, хан билiгiнiң жойылуы Кiшi жүзде тап осылай әрекет жасауды әлдеқайда жеңiлдеттi. Бұл кезде Кiшi жүз сұлтандарының арасындағы алауыздық әлi тоқтаған жоқ едi. Хан билiгi әлсiреп, қол астындағы халық арасында беделiнен айырылып тынған болатын. 1822 жылы Орынбор өлкесiнiң губернаторы П.К. Эссен Ресей астанасына «Орынбор қырғыздары (қазақтары. – авт.) жөнiндегi Жарғының» жобасын жөнелттi. Бұл кезде Кiшi жүзде Шерғазы әлi де хан болып тұрған едi. Қазақтардың шегара шебiне және Орынбор өлкесiнiң iшкi округтерiне шабуыл жасауы жиi-жиi қайталанумен болды. Орынбор өлкесiнiң бастығы ұсынған жоба толықтыра түсу үшiн Азия комитетiне қайтадан жiберiлдi. Жарғының түпкiлiктi жобасын Ресей патшасы I Александр 1824 жылы көктемде бiржолата бекiттi. Шерғазы хан Орынборға шақыртып алынды. Оған ғұмырының ақырына дейiн ай сайын жалақы төленiп тұратын болды. Сөйтiп, Кiшi жүздегi хан билiгi де жойылды.
Бұл реформа бойынша Кiшi жүз аумағы Жайықтың сырт жағындағы үш округке бөлiндi. Кейін ондағы әкiмшiлiк бiрлiктерiнiң аттары өзгертiлiп, Батыс, Орта және Шығыс бөліктер деп аталды. Жүздегi өкiмет билiгi Орынбор губернаторына тiкелей бағынатын үш басқарушы- сұлтандардың қолына көштi.
Басқарушы-сұлтандарға казактардың жасақтары да бағындырылды. Ондай жасақтардың әрқайсысында 100-ден 200-ге дейiн адам болды. Басқарушы-сұлтандар казак станицаларында және шекара шебiндегi бекiнiстерде тұратын болып белгiлендi. Мұның өзi олардың патша үкiметiне тәуелдi болуын күшейте түстi. Басқарушы сұлтандардың атқаратын негiзгi қызметi өздерiне қарайтын халықты «тәртiп сақ- тайтын және патша үкiметiне әрқашан адал әрi айтқанын екi етпейтiндей бағынышта» болатындай етiп ұстау едi. Кiшi жүздегi ауыл старшындарынан бастап, басқарушы сұлтандарға дейiнгi барлық лауазымды тұлғаларды Орынбор губернаторының өзi тағайындайтын болды. Сайлау жүйесi жойылды. Әр үй басына салынатын «түтiн салығының» мөлшерi 1,5 күмiс ақшаға (сомға) тең болатын. Жалданып жұмысқа тұрушылар үшiн айына 15 тиыннан алым енгiзiлдi. Басқарушы сұлтандардың жанында шешек ауруына қарсы егу жұмыстарын жүргiзетiн бiр-бiрден қазақ фельдшерi болды.
Сондай-ақ, Ресей империясы ХІХ ғасырдың бірінші жартысында Қазақстан аумағындағы отаршылдық іс-әрекеттерін күшейте түсті. Бұл қазақтардың жерін тартып алу барысында айқын көрінді. Патша үкіметі Елек өзенінің бойындағы Кіші жүз қазақтарының жерін қосып алып, жаңадан Жаңа Елек шебін құрды. Жаңа Елек шебі Жайық, Елек, Құралай және 1822–1824 жылдардағы жарғыларды енгiзудiң салдары. Бұл жарғылар, негiзiнен алғанда, алысты көздейтiн арам ниеттi пиғылмен жасалған едi. Соның салдарынан Кiшi жүз бен Орта жүз қазақтары өздерiнiң тәуелсіздiгiнен айырылып қалды. Қазақстан бiрте-бiрте Ресей империясының отарына айналды. Жарғы жаңалықтары көшi-қон шеңберiн тарылтты, еркiн көшу бостандығы мүмкiн болмай қалды. Бұрыннан қалыптасқан рулық ұжымдар бiр-бiрiмен мидай араласып кеттi. Бiр кездегi дамыған көшпелi малшаруашылығы тұйыққа тiрелiп, жағдай күрт құлдырай бастады.
Патша үкiметi мемлекеттiк салықтың қатаң белгiленген мөлшерiн бекiттi. Елден жиналатын алым-салық шенеунiктiк аппарат пен әскери күштердi ұстауға қажеттi қаржы көзiне айналды. Патша үкiметiнiң бұл ре- формалары қазақ рубасылары мен сұлтандарынан iрiктелген, айтқанды екi етпей орындайтын «тәртiптi аппарат» құруды одан әрi күшейте түстi. Олар бiрте-бiрте орыс шенеунiктерiне теңестiрiлдi. Ендiгi жерде олар сыйақы мен шен алу үшiн қызмет етуге көштi. Оларды қызметке тағайындау да, қызметiнен алып тастау да Ресейдiң аймақтық басшылығының көзқарасы мен көңiл күйiне тiкелей байланысты болды.
Болыс сайлауы орыс шенеунiктерiнiң ықыласын сатып алу сияқты жиiркенiштi құбылыстардың етек алуына әкеліп соқты. Сайлаудың мұндай сиқы бiр руды екiншi руға қарсы қойып, өзара өшiктiрдi. Әркiм өз руының адамына дауыс беруге тырысты. Ал аға сұлтандарды сайлауға қарапайым бұқара өкiлдерiнiң де қатысуына рұқсат етiлген кезде сұлтандар мен рубасыларының бiр-бiрiне қарсылығы күшейе түстi.
Округтiк приказдар империяның Қазақстан аумағындағы және Орта Азия иелiктерiндегi әскери-отаршылдық әрекеттерiн одан әрi өршiтудiң әзiрлiк алаңдарына айналды. Сұлтандардың бiр бөлiгi әсiресе жаңа қызмет лауазымдарын бөлу кезiнде ескерусiз қалған бөлiгi, патша үкiметiнiң реформаларына қарсы шықты. Ондай наразылықтар- дың бiрқатары қарулы көтерiлiске ұласты. Дегенмен ХIХ ғасырдың 20-жылдарындағы реформалардың отаршылдық сипаты мен мәнi күштi болғанына қарамай, олар қазақ даласында сауда-саттықты, денсаулық сақтау iсiн және халыққа бiлiм берудi едәуiр дамытуға оң ықпалын тигiздi. Қазақтар әскери мiндеткерлiктен заңды тұрғыда босатылды. Ресей тұрғындарына қазақ даласына өз еркiмен қоныстануға тыйым салынды. Бұл Қазақстанға орыс шаруаларын жаппай қоныстандыру бары- сын тежедi. Бердянка өзендері аралығын қамтыды. Қазақтардың 600 мың десятинаға жуық шұрайлы жері тартып алынды. Елек өзені бойында Изобильная, Боранды, Жаңа Елек, Линев, Көмірлі, Вятлянская және Бердянская сияқты бекініс-қорғандардың негізі қаланды. Жаңа аймақтың аумағына әскери адамдар мен казактар, Ресейден қоныс аударып келген шаруалар орналастырылды. Мұның өзі төзімі таусылған жергілікті қазақтарды ашықтан-ашық қарулы көтеріліске шығуға итермеледі.
Ал, 1822 жылы табын руының батыры әрі биі Жоламан Тіленшіұлы Ресейге қарсы соғыс жариялады. Елек өзені бойындағы жерлерді қайтарып алу жолындағы күреске басшылық етті. Жоламан батыр өзінің қол астына 3 мыңға жуық көтерілісшіні топтастырды. Ресей империясының жазалаушы әскері 1825 жылы көтерілісшілерге шабуыл жасап, қарапайым халықты аяусыз қырып-жойды.
Жалпы, Жоламан Тіленшіұлы көтерілісін қатаң жазалаған патша үкіметі қазақтардың байырғы қоныстарын кең көлемде тартып ала бастады. Қазақтар тағы да 4 миллионға жуық десятина жерінен айырылды. 1835 жылы Ор және Троицк бекіністері аралығында өтетін шегаралық шеп қазақ даласының ішкі жағына қарай жылжытылды. Жаңашеп аймағы құрылды. Осының бәрі отаршылдыққа қарсы жаңа көтерілістің тууына алып келді. 1825 жылы көтерілісті Қарқаралы округі қазақтарының басқарушы сұлтаны Саржан Қа- сымұлы басқарды. 1826 жылы Саржан Қасымұлы жасағы патша үкіметінің әскеріне қарсы ашықтан ашық шайқасқа шықты. Алайда олар жеңіліске ұшырады. ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы көтерілістер жеңіліс тапқанымен, қазақ халқының ұлт-азаттық күресі тарихында ерекше орын алады.
https://ulagat.com/2020/06/20/1822-1824-%D0%B6%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80%D0%B4%D0%B0%D2%93%D1%8B-%D0%BF%D0%B0%D1%82%D1%88%D0%B0-%D1%80%D0%B5%D1%84%D0%BE%D1%80%D0%BC%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B/
Яғни, Қазақстан жері екі ғасырдан астам Ресей империясының бодандығында болды. Қазақ елі Ресей патшалығының құрамына енгеннен кейін, отаршыл орыс әкімшілігі біржолата билікті қолына топтастыруға тырысты. Сол мақсатпен 1822 жылы 22 шілдеде «Сібір қырғыздары туралы Жарғыны» шығарып, қазақ қоғамындағы хандық билікті жою ісіне көшті. «Жарғы» авторы – Ресей империясының отарлық саясатын уағыздаушы патшалық жендет – реформатор М.М.Сперанский еді [1]. М.М.Сперанскийдің бұл «Жарғыны» дайындаудағы мақсаты Орта жүз қазақтарын басқаруды біржолата «жақсарту» арқылы мұндағы ел байлығын тонап, халықты қанауды күшейтуге жағдай жасау еді. Сөйтіп, орталық саясат шекара бойынан әрі өтіп ішкі далаға ене бастайды. 1824 жылы 20 наурызда «Орынбор қазақтарын басқарудың» жобасы бекітіледі [2]. Ал 1844 жылы 14 маусымда «Орынбор қазақтарын басқарутуралы ереже» жасалады. Бұл әкімшілік реформаның 1824ж.реформадан көптеген ерекшеліктері болды [2]. Патша үкіметі отарлау саясатын күшейту мақсатында 1854 жылы 19 мамырда «Семей облысын басқару жөнінде» жаңа ереже енгізеді. Патша үкіметі түрлі реформалар жасады [3]. 1865 жылы патша үкіметі Қазақ даласын басқару туралы ереженің жобасын жасау үшін «Дала комиссиясын» құрып, оған ішкі істер министрлігінен, әскери министрліктерлің өкілдері мен Орынбор өлкесі, сондай-ақ Батыс Сібірден «депутаттар» еніп 1865-1866 жылдары ол Сібір және Орынбор қазақтары облыстарын және Түркістан облысын зерттеп, қазақ даласын басқару туралы ереженің жобасын жасады [4].
1891 жылы 25 наурызда 1868 жылғы 21 қазандағы «Уақытша Ереже» толықтырылып, Ақмола, семей, Жетісу, Орал мен Торғай облыстарын басқару туралы ереже қабылданды. 1868 жылғы «Уақытша Ережемен» салыстырғанда 1891 жылғы Ережеде жайылымдық жерлерді қауым аралық бөлу тәртібі қарастырылған жоқ. Патша үкіметі бұл процесс осы жылдың аяғына дейін толық аяқталды деп есептеді. 1891 жылғы «Уақытша Ереже» бойынша қазақ жерін жалға беру әкімшілік тарапынан қатаң бақылауға жал мәселесі қолға алынды. Жаңа ереже бойынша қазақтар өздерінің пайдаланып келген жерлерін орыстарға 30 жылға бере алады. Жалға беру болыстық съездерде қаралғаннан кейін, облыстық үкімет орындарының бекітуімен жүргізілді. Жалға алған жерлерге орыстар фабрика, зауыт, сондай-ақ басқа да мекемелік орындар сала алды. Осы толықтырылған 1891 жылғы Ереже патша үкіметінің қанау билігін нақты жүргізген тұрақты ережелерінің біріне айналды. Ереженің 119,120-баптары бойынша байырғы көшпенділер қонысы мемлекет меншігіне айналды. Орман, көлдер мемлекет қарамағына көшті. Ережеде былай деп жазылды: «Көшпенділер үшін артық деп саналатын жерлер Мемлекеттік Мүлік министрлігінің қарамағына өтеді». Басы «артық» жерлер мемлекет есебіне алынды. 120-баптың І-қосымшасы қазақтарға өте ауыр тиді. Осы ереженің есебінде қазақтардан көп мөлшерде мемлекет меншігіне жер алынды. Мысалы, 1906 жылдарға дейін Жетісу облысындағы қазақтардың пайдаланып келген 838495 десятина жері алынған. «Көшпенді ел иемденіп жүрген жер осы ережелердің негізінде және оның тәртіптері бойынша көшпенділердің мерзімсіз қоғамдық пайдалануына қалдырылады» [9].
Сондай-ақ 1861 жылы 19 ақпандағы «Крепостнойлық құқықты жою» туралы реформа да Қазақстанды отарлауға қолайлы ең негізгі реформа есебінде көрінді. Осы крепостнойлық құқықтың жойылуы шаруаларды жерлерінің бестен бірінен айырды. Бұл помещиктерге қарсы күреске патшалық биліктің негізінің әлсіреуіне де себепші болды. Сондықтан Ресей патшалығы шаруаларды шет жерлерге қоныстандыру арқылы осы мәселені шешуге тырысты. Осы кезеңде Қазақстан патшалы Ресейдің ең артта қалған отарланушы аймағы болды. Реформа бойынша крепостниктік тәртіп жойылғанымен, Ресейдегі аграрлық мәселенің өз шешімін табуы өте киынға түсті. Енді, күнкөріс үшін орыс мұжықтары басқа жақтарға табыс іздеп кете бастады [5].
Патшалық биліктің қазақ даласын отарлау саясатына, елдегі наразылықтың күшейуіне байланысты саяси оқиғаға дер кезінде түсінік баріп, қоғамдық пікір қалыптастыруға қажет құрал ұлттық саяси басылымдар болды. Саяси тұрғыдан алғанда ұлттық басылымдар демократияшыл интеллигенция мен халықты жалғастырушы көпір іспеттес болды. Ұлт – азаттық күрес жолына түскен қазақ зиялыларының бірінші кезекте шешуге тырысқан мәселелерінің ішінде жер мәселесі өте күрделі болды. «Айқап» және «Қазақ» басылымдары бұл мәселені ұлттық ауқымға көтеріп, қызу пікір-сайысқа айналдырды. Бұл қазақ халқының тарихында баспасөз жүзінде жүрген ең тұңғыш айтыс болды. «Айқап» журналының жер мәселесін шешуге өзіндік позициясы болды: ол – қазақтардың жаппай отырықшылыққа көшуі еді. Себебі, копиталистік қатынастардың дамуына байланысты Ресейдің билеуші топтары қазақ даласында шаруашылыққа қолайлы артық жерлер қалдырмады. Осындай жағдайда жергілікті халықтың отырықшылықа көшуін кезек күттірмейтін мәселе деп есептеледі, сондықтан отырықшылықтың жақсы қасйеттерін барынша насихаттады. «Айқаптықтар» отырықшылықты өркениет тірегі ретінде қарады. «Көшпелілердің отырықшылықа көшуіне құнарлығы орташа жерлер ғана қалды. Егерде қазақтар тез арада жаппай отырықшылыққа көшіп, тұрғын мекен-жайларын салып, жарамды жерлерді алмаса, халықтар жерсіз қалады», - деп сақтандырады [28].
Қазақ халқының тарихын зерттеуде ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кездері ең маңызды кезеңдерге жатады. Бұл кезеңдерде қазақ мемлекеттілігі жойылып, Қазақстан Ресей империясының отарына айналған еді. Патша үкіметінің орыс мұжықтарын қазақ жеріне қоныстандыру саяси қажеттілігі – қазақ халқын орыстандыру, орыстардың нәсілдік және мәдени жағынан қазақтардан басымдылығын дәріптеу, орыс халқының өлкедегі санын арттыру болса, эканомикалық жағынан қазақ даласының табиғат байлығын тонап, талан-таражға сайлауға жол ашты.
Патшалық шаруаларды жаппай қоныстандыра отырып, қазақ жері мен оның жер асты, жер үсті байлығын тонау мақсатын қойды. Орыс мұжықтарының сыбағасына қазақтың ең шұрайлы, сулы-нулы жерлері бөлініп берілді. Өзен-көлдер бойындағы шабындықтар мен жайылымдардың, орманды, ойпатты жерлердің тартып алынуы қазақтардың шөлді, құмды жерлерге ығысуына алып келді. Бұл саясат жергілікті халықтың дәстүрлі шаруашылығының негізін бұзып, ата қонысын тарылтуы қазақтарда жер тартысын, рулар арасындағы өшпенділікті күшейтті.
Бұл қоныстандыру саясаты қазақ қоғамының әлеуметтік мәселелерін қатты шиеленістіріп, қазақ ауылдарындағы таптық ара-жіктің ажыратылуына әсер етті. Екі ел арасында ұл мәселесін ушықтырды.
Патша үкіметінің 1867-1868, 1886, 1891 жылдардағы әкімшілік реформалары әрқашан өзекті болды, қазақ өлкесінде патшаның отарлық үстемдігін біржолата орнықтырып, елді өз бостандығы мен тәуелсіздігінен толық айырған болатын.
Патша өкіметінің қоныс аудару саясаты нәтижесінде “өлкеге келген орыс шаруаларынан қазақтар егін салуды, шөп шабуды үйренді, отырықшылдық пайда болды, өлкедегі өндіріс күштерінің дамуы жеделдеді” деген кеңестік әдебиеттегі бір жақты тұжырым тарихи шындыққа толық келе бермейтінін есекерсек, керісінше, қоныстандыру шаралары қазақ қоғамы эканомикасының эволюциялық дамуына түрлі кедергілер тудырды. Қазақтың 1870-1917 жылдары аралығында 40-45 млн шұрайлы жерлері Ресей мемлекетінің меншігіне өтіп, қазақ өлкесі келімсектер мекеніне айналған еді.
Қазақ халқы патша үкіметінің бұғауында болып келді. Ол халықтың әлеуметтік-эканомикалық дамуын тежеумен қатар, оның рухани өсуіне де кедергі жасады. Бұл жағдайлар халыққа білім беру саласында айқын аңғарылды.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Қазақстанның әлеуметтік-эканомикалық және саяси дамуында болған өзгерістер қазақ халқының рухани өміріне әсер етті.
Ресей үкіметінің отарлық және қазақ феодалдарының езгісіне, қыспағына түскен қазақ қоғамы өзінің бойына бар күш-қуатын, қайратын жинап, еркіндік, тәуелсіздікті аңсап, соның жолын іздеуге кіріскен еді. ХХ ғасырдың бас кезінде қазақтың “елім”, “жерім” деген азаматтары бас көтерді. Ең алдымен ұлт-азаттық қозғалыс отаршылдыққа қарсы бағытталды. Өздерінің шыққан ортасы тұрғысынан алғанда әртекті тапқа жататын қазақ интеллигенттері патша үкіметінің қанаушылық саясатына қарсы ашық және батыл түрде талаптарын қойып, олардан арылу жолын көкседі.
Туған халқының басына түскен азапты жағдай мен аянышты халі жандарын жегідей жеген, халқын отарлық езгіден құтқарып, азат ету жолында өздерінің өмірін сарп еткен қазақ зиялыларының ұлттық бірігу концепциясы осындай өміршең талапқа және ұлт мүддесіне сай дүниеге келген болатын
Саны аздығына қарамастан ХХ ғасыр басында қалыптасқан Ә.Бөкейханов бастаған қазақ ұлттық интеллигенттері мен қарапайым қазақ шаруаларының патша үкіметінің саясатына қарсы шығуы, жер мәселесінің шешімін табуға талпынуы 1905 жылдардағы орыс революциясы тұсында, сондай-ақ, патша Манифесінің шығуына, Мемлекеттік Думаға қатысу барысында ерекше айқындалды.
Аграрлық мәселенің шешімін табу үшін күрес әрбір қазақ интеллигенттерінің назарынан тыс қалмады. Олар күш-жігерін Қоныстандыру мекемелерінің қызметін тоқтату үшін саяси күрес жүргізуге арнады. Олар өздерінің жерге қатысты көзқарастарын мақалалары мен ғылыми еңбектерінде, жоғарғы орындарға жазған хаттарында ашық білдірді.
«Қазақ жері отырықшы өмір кешу керек пе, жоқ әлде көшпелі өмір сүру керек пе» деген мәселенің айналасында қалыптасқан ерекше екі топ осы мәселені шешуде 1911 жылдан бастап жарық көре бастаған «Айқап» журналы мен 1913 жылдан жүйелі түрде шыға бастаған «Қазақ» газетін еркін пайдаланды.
Қорыта айтқанда, жоғарыдағы деректерге сүйене келе, біз сол заманның елімізге әкелген орыс саясаты үлкен бір қоғам дертіне айналғанның дәлелі ол, 1822 және 1824 жылдары жасалынған реформа екеніне көз жеткіземіз. Себебі, сол реформадағы коғамымыздың жаңа әлеуметтік құрылымдармен таныс болғаны, жерімізді әртүрлі жолмен игеріп қоғамға тигізген әсерін тың деректермен қамтып өттік.

2.2 ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басындағы Қазақ қоғамындағы саяси әлеуметтік топтардың қалыптасуы мен маңызы

ХІХ ғасырдың соңы – ХХ ғасырдың басы Ресей империясының қазақ және басқа да түркі халықтарының ұлттық санасының күрт өсуінің уақыты болды, бұл қоғамдық-саяси өмірдің белсендірілуінен, мәдени прогрестен, ұлттық тілдердің, әдебиет пен баспасөздің орнығуы мен дамуынан, реформалық қозғалыстардың (джадиды), жаңа идеологиялық тұжырымдамаларының (пантюркизм, панисламизм, пантуранизм) таралуынан көрінді. ХХ ғасырдың басына қарай қазақтардың мәдени және әлеуметтік-саяси шоғырлануы мен ұлттық сана-сезімінің қалыптасуына шешуші ықпал еткен факторлар: жалпыресейлік сұлба бойынша басқару жүйесін бір ізге келтіру; орталықтандыру процестерін күшейту; сауатты және қазақ элитасының білімді топтарының қалыптасуы; қарқынды қоныс аудару саясатының нәтижесінде халық жағдайының нашарлауы; жер пайдаланудың дәстүрлі жүйесінің бұзылуы; жерлердің тартып алынуы. Бұл қоғамның ойшыл бөлігінің экономикалық, саяси, мәдени, оның ішінде діни құқықтары саласындағы төзуге болмайтын жағдайларды ұғынуын тездетті.

Патша өкіметі өзінің жоспарлары мен мәселелерін шешу үшін Дала өлкесінде білім мен мәдениет саласын кеңейтуге мәжбүр болды. Өйткені оған білімді мамандар, сауатты қосалқы шенеуніктер аппараты жергілікті тұрғындар санынан және арзан жалдамалы жұмысшылардан қажет болды. Қазақтың ұлттық зиялы қауымы сыртқы және ішкі факторлардың өзара ықпалдасуында өзінің орнығуын осылайша бастаған.
Құрамы мен бағыты бойынша, қоғамдық-саяси қызметінің сипаты бойынша зиялы қауым әр түрлі топтарды біріктірді, оның негізгі бөлігін әкімшілік өкілдері, дәрігерлер, мұғалімдер, адвокаттар құрды. Зиялы қауымның қатарлары көзқарастары мен әрекеттері бойынша айрықшаланатын. Олардың кейбіреулері социалистік идеяларды ұстанып социал-демократтар мен эсерлер қатарына қосылды немесе солармен бірігіп қызмет етті. Қазақтың зиялы қауымының ықпалы жағынан маңызды бөлігі либерал-демократиялық жолын ұстанды. Бұл негізінен даланың дербестігін айрықша түсінген өкілдері болды: Ә. Бөкейханов, Б. Қаратаев, Ж. Ақпаев, А. Байтұрсынов және тағы басқалары.
Атап айтқанда, панисламизм мен пантюркизм теориялық негіздерін идеялық қаруы ретінде ұстанған ұлттық зиялы қауым да қалыптасты.
Ал панисламизм – діни-саяси идеология, оның негізінде төмендегі түсініктер жатыр:
- әлеуметтік, ұлттық және мемлекеттік тиістілігіне қарамастан, бүкіл әлем мұсылмандарының рухани бірлігі туралы;
- олардың жоғары дін басшысының (халифтің) қоластында саяси бірігу қажеттілігі туралы.
Яғни, қазақ елінің өзінің отарлық езгідегі халін түсіне бастауы ұлтық интеллигенцияның нақты әрекетке көшу 1905 жылғы орыс революциясымен тікелей байланысты.
1905 жылдың 18 ақпанында «Бостандық манифесі» қазақ халқына жасқанбай өз талаптарын қойып, мұң-мұқтаждарын жеңілдетуді сұраған петиция жазуға жол берді. Соның нәтижесінде діни сенімдерді арттықу, оқу-ағарту жүйесіндегі халықтың еркіне қайшы келетін шектеуліктерді жою, орыс тілімен қатар қазақ тілінде жүретін мектептер ашу, газет шығару, баспахана ашу, іс-қағаздарын қазақ тілінде жүргізу сияқты талаптарын қойған Қарқаралы, Орал мен Торғай облысының, Лепсі Уезінің, Сырдария облысының қазақтары жазған петициялар тарай бастады. Бұл петициялар қалың қазақ қамы үшін құралған петиция (өтініш-талаптар) еді.
Жер, дін, тіл мәселелері қазақ қауымының бірден-бір шешімін таппаған мәселесі болды. Міне, осы істерден қазақ қоғамының зиялы қаумы өкілдері де халқына қызмет етуге тырысады. Патша үкіметі өзінің қызметіне деп даярлаған қазақтың зиялылары елдегі өзгерістерге, қозғалыстарға дем беріп, қазақ халқына көш бастаушы болды. Олар елдегі жаңа сипат, жаңа өрлеу ала бастаған ұлттық қозғалысқа саналылық, ұйымдасқан сипат беру жолында қарастырылды.
Жер мәселесін шешуде интеллигенция өкілдері Мемлекеттік Думаға қатысты, жоғары орындарға хат жазды. «Қазақ» газетіне, «Айқап» журналдарына мақалалар жариялады, халық арасында пікір-таластар өткізілді.
1905 жылғы петицияға байланысты А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов, М.Дулатовтардың оны жазуға қатысып, саяси талаптарын кіргізгендері жайында «Сын Отечества» газетінің 173 санында жарияланды.
Ә.Бөкейханов үшін өмірінің соңына дейін ең негізгі мәселелердің бірі – жер мәселесі болды. Әлихан қазақ халқына ХІХ соңы мен ХХ басындағы қазақ зиялыларының қоғам және мемлекет деңгейіндегі аса ерекше тұлғасы ретінде белгілі. Ол көрнекті қоғам қайраткері – Ресейдің жергілікті және қалалық қоғам қайраткері съезінің депутаты, Санкт-Петербор масоны, қазақтың 20-ғасыр басындағы ұлт-азаттық қозғалысының негізін салушы әрі көсемі, халқымыздың тұңғыш саяси Алаш партиясының ұйымдастырушысы және Алашорда автономиялық үкіметінің төрағасы, ғұлама ғалым-ормантанушы экономист, тарихышы, этнограф, әдебиеттенушы, әрі дарынды публицист ретінде танылды.
Әлихан Бөкейханов үкімет орындарының шешімімен 1896 жылдан 1903 жыл аралығына дейін Ф.А.Щербинаның ғылыми экспедициясының құрамына енеді. Бұл экспедицияның мақсаты аталған жылдар аралығында қазақ өлкесінің Ақмола, Семей және Торғай облыстарының жер жағдайларын зерттеп, қоныстандыру саясатына қажетті ғылыми негіз жасап беру еді. Әлихан бұл экспедицияға алғашында статистик ретінде шақырылып, кейін экспедицияның жеке зерттеу тобын басқарып жұмыс істеген. Әлиханның ойынша бұл экспедицияның жұмысы қазақ жұрты үшін ең зәру мәселеге айналған -–жер қатынастарын тереңірек түсініп, белгілі бір тұжырымға келуге жағдай жасауға тиіс еді. Осы экспедицияның жұмысының барысында Ә. Бөкейханов отаршыл Ресей империясының қазақ жеріне байланысты бұрыннан көздеп келген мақсатын аңғарды және де патша үкіметінің қазақ даласына ірі бір шараларды іске асыруға таңғылықты даярланып жатқанын түсінді.
Қазақ даласына отарлау саясатын пәрменді түрде енгізу үшін патша үкіметі қазақ халқын қыспаққа ала түсті. Байырғы қазақ жері “мемлекет меншігіне” айналған соң, қазақ шаруаларын жерінен ығыстыра бастады. Бұл мал өсіруде үлкен қиындықтар туғызды. Қазақ шаруашылығындағы ең басты мәселе мал екендігін түсіндіре келе, Әлихан Бөкейханов орыс шенеуніктерінің жергілікті халықтың тіршілігінен еш хабары жоқ екенін байқады.
Европалық Ресейден келген келімсектер көбінесе дала облыстарының солтүстігіндегі уездеріне келіп орналасты. “1907 жылдың өзінде, - деп келтірді Ә.Бөкейханов, - қоныстану учаскелерінде қазақ даласының жерінен 54 мың жан есебіне 810 мың десятина жер алынды. Жер тарлығы қазақтарды кеңсе тілімен айтқанда “үкіметке қарсы” шығуға алып келді” [21].
«Речь» сынды орталық басылымдарда жарияланған мақалаларында ол халқының күннен-күнге тынысын тарылтып, өрісін таптап, күнін күйзеліске ұшыратып отырған үкіметтің пересенел саясатын қатты сынайды, батыл әшкерелейді.
Ә.Бөкейханов Стольпиннің 1909 жылғы 9 маусымдағы заңына қарсы шықты. Мал өсіріп, көшпелі өмір сүріп жатқан қазақ қауымын 15 десятинаға әкеп қамау ақылға сиымсыз, елін жерінен ығыстыру барып тұрған жүгенсіздік екендігін көрсетуге тырысты.
Әлихан қазақ шаруаларының15 десятина мөлшерінде жер үлесін алып отырықшы болуына қарсы шыққан адамның бірден-бірі. Отырықшылық мәселесі туралы айтыс-тартыс “Айқап” журналы мен “Қазақ” газетінің маңайында қызу жүріп жатты. Әлихан осы отырықшы өмірге қатысты пікірін “Қазақ” газетіне жариялап, оның қандай зиян тигізетіндігін ашып көрсетуге тырысады.
Ә. Бөкейханов Мемлекеттік Дума жұмысында осы мәселелерді шешуді үміт етті. Бұл бүкіл халықтың қол жетпес арманы еді. Сондықтан да мұң-мұқтажымызды шешер деген үмітпен Мемлекеттік Думаға халық сенді. 1906 жылы “Семипалатинский листок” газетінің № 11 санында бұл жайында: “Мемлекеттік думаға агаралық мәселе тез арада шешілуі қажет, өйткені бұл шешімсіз елді тыныштандыру мүмкін емес”, - деп жазылды. Әрине, Әлиханның да алға қойған мақсаты осы еді.
Ә.Бөкейханов дума депутаттарымен бірге әйгілі “Выборг үндеуіне” қол қояды. Бұл “Выборг үндеуінің” негізгі талаптары халықты салық төлеуден бас тарттыру мен әскери міндеткерліктен босату болатын.
Әлихан Бөкейханов І Мемлекеттік думадан кейін үкімет орындарының қазақ жеріне қатысты жүргізіп отырған жұмысын бақылап отырды. Ол дала генерал-губернаторы Надаровтың Дала өлкесін толықтай игеруге қатысты өткізіп отырған кеңесінің ісіне аса назар аударады.
Сонымен, Ә.Бөкейханов ұсынған Қазақстандағы жерді игеру принциптері мынаған саяды:
1). Қазақ бұқарасы түгел еншісін алып болғанша келімсектердің келуі тоқтатылуы тиіс. Жер үлесін алдымен патша заманында –ата-қонысынан айырылған жергілікті халық алуға тиіс.
2). Адамға, үйге тиетін жер үлесі шаруаға жердің топырағына, жергілікті табиғатына байлаулы болуы керек. Барлық облыс, аудандарда жер үлесін, нормасын жергілікті жер комитеттері белгілейді.
3). Қазақ жері кесілгенде ауылға, ұлысқа руға, өздерінің тілегіне қарай бөлінеді. Жерді бірге алған ру, ауыл болыс өз ішінде өздері тәртіп жасап,әділдікпен пайдаланады.
4). Жерге атты қазақтардың ерекше құқықтары біржола жойылады. Жер сыбағасы жергілікті халыққа бұрынғы тұрған жерінен, яғни ата-қонысынан беріледі. Атты казак бермейтіндер, біз Ертістен кетпейміз, жер алмай қоймаймыз. Жерді жолмен, законмен аламыз.
5). Жер сатуға тиым салынады. Үлестен қалған жер мемлекет қазынасына өтеді, мұның билігі жұрт мекемесі қолына өтеді.
6). Қазақ мемлекетінің жер үлесіндегі түгі, суы, астындағы кеңі Алаш мүлкі болып табылады” [22].
Қазақтың ардагер азаматтарының бірі – Жақып Ақбаев та қазақ халқының тарихындағы туған елінің азаттығы үшін күресіп, оның тәуелсіз мемлекет болуы жолында жанын пида еткен қайраткер. Ол Ресей ғылым зиялыларының қаймағы жиналған ортада болып, ең үлкен ғылым ордасында білім алып, жоғары мәдениеттілікті, алғыр саяси ойды қалыптастырады.
Жақып Ақбаевтың заң қызметіне араласқан кезі Ресейдегі самодержавиелік, отаршылдық жүйенің әлдеқашан кенеуі кеуіп, іргесі іріп, қабырғасы сөгіле бастаған кезбен қазақтың интеллигенция өкілдерінің енді ғана қалыптасып, ұлт билігі тізгінін қолына алуға барында, жанын да жатқан сәтпен тұспа-тұс келді. Ж.Ақбаевтың есімі 1905 жылғы 15-нші қараша жұлдызында ең бірінші рет қазақ даласына әйгілі болды. Сондай-ақ үкімет орындарына 1905 жылғы 22 шілдеде Петербургке жіберілген петицияны ұйымдастырушы ретінде де белгілі.
Жақып Ақбаев студент кезінен-ақ жазғы каникул (демалыс) кездерінде ел ішінде үгіт-насихат жүргізумен шұғылданады. Ол халықтың сеніміне кіріп, олардың саяси санасын оятуға тырысады. Осындай әрекеттерімен патша үкіметі тңшыларының назарына бірден ілігеді. Оның астыртын халық арасындағы үгіт жұмысын жүргізгендігі жайында 1901 жылы ақпанның 22-ші жұлдызында Семей облысының әскери губернаторы Санкт-Петербург университетінің ректорының атына мәлімет жіберді[23].
Жақып студент бола жүріп қолы жеткен газеттерге түрлі сипаттағы мақалаларын жолдап, жариялап тұрды. “Санкт-Петербургские ведомости” 1901 жылғы №69 санында, сондай-ақ “Дала улаяты газетінің” 1901 жылғы 25 наурыздағы №12 санында сол кездегі патша үкіметінің қазақ халқына салық салудағы қанаушылық сипатын жазған еді. Ол мал басына салынатын салық жүйесін қатал сынға алып, оның кедей шаруалардың онсыз да күйзелген тұрмысын одан әрі тұралата түсетіндігін және де халық инспекторларының асыра сілтеушілігі мен жемқорлығын нақты мысалдармен дәлелдейді. Ж.Ақбаев өз пікірінде салық салудың ескі жүйесін сақтау керектігі жөнінде ұсыныс жасайды. Сол кезде патша үкіметі орнатқан тәртіпті сынау екінің бірінің қолынан келе бермес еді.
1905-1907 жылдардағы революция кезінде саяси қызметін ерекшеөрістеткен Жақып Омбы, Петропавл, Баянауыл, Қарқаралыда өткен митингілер, демонстрацияларда үкіметке қарсы саяси сөздер сөйлеп, оларға қатысушыларды бүкілхалықтық ереуілге шығуға үндейді, патша үкіметін құлату үшін күреске шығуға шақырады.
Жақып “17 қараша Манифесі” патша үкіметінің көз байлаушызаңы екенін, олардың әрекетінен түк шықпайтынын сынға алды.
Ж.Ақбаевтың ықпалынан қатты сескенген Семей губернаторы А.Тройницкий Дала генерал-губернаторына 1908 жылы17 қарашадағы хабарламасында Ақбаевты Семей облысынан аластатып, алыс бір губернияға 5 жылға жер аударуды өтініп сұрайды.
1908 жылы 1 желтоқсанда Дала генерал-губернаторы өзінің №30 қаулысымен Ж:Ақбаевты Ақмола облысы Омбы уезіне бес жылға жер аударады. Арада төрт күн өткеннен кейін Семей губернаторына “құпия” белгімен Ж.Ақбаевты Якут облысына полицияның ұдайы бақылауымен бес жылға жер аудару туралы рапорт түседі.
Туған-туысқандарының өтінішімен, әрі бұл істің насырға шауып бара жатқанын сезген Жақып Ішкі Істер Министрлігіне хат жолдап, Дала генерал-губернаторының өзіне жазықсыздан жала жауып отырғанын жазады. Ақбаевтың “шешінген судан тайынбасын” білген министр дала генерал-губернаторына жерді Ақбаев өзі таңдасын деген хат жолдайды. Ж.Ақбаев мерзімді Жетісу облысының Қапал даласында өтеуді қалайды.
Қапалға келгеннен кейін де ол қазақтардың арасында үгіт-насихат ісін жүргізе береді. Ал Дала генерал-губернаторы оның басқан ізін бақылап, Ішкі Істер Министріне хабарлап отырған. Халық арасында ықпалының басым болғандығынан 1910 жылы қаулы қабылдап, Ақбаевқа екі жыл аралығында Жетісу мен Торғай өңірінде тұруға тиым салды.
Ж.Ақбаевпен бірге Ахмет Байтұрсынов та патша үкіметі тарапынан қудалауға түсіп, ақыр аяғы түрмеден бірақ шығады. Ол қазақ халқының мұқтажын, патша үкіметінің қанаушылығын, озбырлығын, олардың қазақ арасындағы жүргізіп отырған “орыстандыру” саясатын көріп, оны көпшілік қауымның талқысына салуға “Қазақ” газетін ұйымдастырады.
Ж.Ақбаевты қылмысты деп тауып Қапалға жер аударып жібергеннен кейін А.Байтұрсынов та А.Тройникийдің шешімімен қамауға алынады. Ахмет Байтұрсынов жер мәселесін тіл, дін мәселесінен жоғары қойды. “Бұл күнде қазақтың һәм көпшілігі қай жағынан болса да көп: солардың арасында ең бірінші жер мәселесі. Біз бұл туралы бұрын жазған жоқ едік; Жазбағанда үміт күткендіктен яки керексіз деп білгендіктен емес, әркім жер деген сөзді жеңіл түсініп жүрген сықылды”, - деп жазды.
“Қазіргі қазақ мәселелерінің ең зоры – жер мәселесі. бұл қазақтың тірі ия өлі болу мәселесі. бұл турасында түсінік жетпей қаталасып, қазақты теріс жолға салғанымыз – 5 миллион адамның обалын мойнымызға жүктегеніміз. Сондықтан бұл турасында қазаққа ақыл айтқанымыз, қазақты һәм басқаларды да қате ұқпастай етіп, анықтап, ашық сөйлескеніміз абзал”, - деп Ахмет осы жер мәселесінің төңірегінде айтысты пікірлер қажет екенін айтып өтеді.
Ахмет өзінің осы төңіректегі ойларын “Қазақ” газеті шыққанша “Айқап” журналы арқылы жеткізіп отырды. “тағы да жер жәйінан” деген мақаласында қазақтың қайда барарын білмей дағдарып жүргенін, жер мәселесін шешу керекш-тігінің шешімін таба алмай “қала боламыз” дегендерге “қазірде аяулы жерді алып қалудың қолайлысы жалғыз-ақ сол жақсы жерге қала салу, бұл қала салу деген сөз қазақтың бәріне айтылған емес, егін салып, күн көрерлік жер бар қазақтарға айтылған сөз, мұны мақұлдамайтұғын адам аз шығар”, деп әлі де ойлана түсуді өтінеді. “Жерді қолда қатты ұстау, бос ұстау қазақтың өздерінен” деп жерден айырылып қалмау үшін бар мүмкіншіліктерді жібермеу қажет дейді.
Туған халқын құлдық бұғаудан құтқару мақсатында патша үкіметімен ымырасыз күрес жүргізген, ІІ Мемлекеттік Думаға депутат болып қатысушылардың бірі – Бақатжан Қаратаев студент кезінен-ақ қозғалыстарға белсене араласып отырды. Бақытжан қаратаевтың осындай оғаш қылықтарын сезіп қалған үкімет адамдары оны оқу бітірісімен қазақ өлкесіне жібермей, құлақ естімеген Кутаиси қаласына жібереді. Өйткені, 1891 жылы патша үкіметі қазақ өлкесін басқарудың жаңа далалық ережесін даярлап жатқан еді. Сондықтан да олар үшін әкімшілік Сенатында шенеунік қазақтың жүргені қауіпті болып көрінсе керек.
Бақытжан Бисәліұлы 1905 жылы шілдеде бір топ қазақ депутациясын бастап, ІІ Николай патшаның қабылдауында болды. Партиясының бағдарламасын талқылап, оның жер жөніндегі тауаршасын қазақ мұңына лайықтап “қайта тұжырымдаған” бес облыс делегаттары съезі деп аталған қазақ интеллигенция өкілдерінің әрекеттеріне ат салысады.
Б.Қаратаев ІІ Мемлекеттік Дума басталғанға дейін де, одан кейін де аграралық мәселемен Петербургке бірнеше қайтара барады. Ол бұл жөнінде 1911 жылы “Айқап” журналына: “1905-інші жылы Орал һәм Торғай облыстарынан көп адамдар Петерборға барып, патша ағзамды һәм министрлерді көріп, жер тұрғысында, жер қазақтардың өзіне де жеткіліксіз деп; Қазақ адамдарының ішінде мен де бар едім”, - деп жазады.
Бақытжан көшпенді және жартылай көшпенді қазақ шаруалары енді отырықшылыққа бейімделе бастаған жергілікті тұрғындарды ата-мекенінен күшпен ығыстыру арқылы отырықшы жер қорын ұлғайта түсу саясатына үзілді-кесілді қарсы шықты.
1907-1916 жылдар аралығында Б.Қаратаев ел аралап, үгіт-насихат жұмысымен айналысады. Патша үкіметінің қоныстандыру саясатына қарсы “Айқап” журналы мен “Қазақ” газеттеріне мақалалар жазады. Осы жол арқылы “Қоныстандыру қорының” жерге деген тойымсыз әрекетін әшкерелейді.
Мұхаметжан Тынышпаев қазақ халқының саяси өміріне белсене араласқан азаматтардың бірі. Тіршілік тыныс оған қоғамдық ой-санасының қалыптасуын тездетті. Ол қазақ халқының қайғысын өз көзімен, көріп, оны жеңілдетудің әдісін іздеді.
Мұхамеджан Тынышбайұлы – 1879 жылы туған. Қазақ арасынан шыққан тұңғыш темір жол инженері. ІІ Думаға Жетісу облысынан сайланған. 1890 жылы Алматыдағы ерлер гимназиясына түсіп, оны алтын медальмен бітірген. Сонсоң, Санкт-Петербургтегі І Александр атындағы Жол қатынасының инженерлерін даярлайтын институтқа түскен. Осы оқу орнында жүрген жылдары оның саяси көзқарасы қалыптасады. 1905 жылғы Петербордағы автономияшылар одағының І құрылтайына қатысып, “Қазақтар һәм азаттық қозғалысы” деген тақырыпта баяндама жасаған. Онда “генерал-губернаторлықты жойып, азаматтық басқару жүйесіне көшу, мемлекеттік Думаға халықтың санына сәйкес мандат беру, ар-ождан, сөз бостандығын беру, баспахана, газет-журналдар ашу, т.б.” мәселелерін көтерген. Қазақтың өз еліндегі және шетелдегі саны, қоныстану жиілігі, т.б. зерттеп, ең алғашқы ғылыми-демографиялық еңбек жазған. Кеңес одағы кезінде ол өз мамандығы бойынша түрлі қызметтер істеді. Бірақ Алаш партиясына мүше болғандығы себепті НКВД соңына түсіп, 1932 жылы тұтқындап, Воронежге жер аударады. Есіл ер сол жатқа көз жұмады[24].
Мәмбетәлі Сердалин ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде қазақ даласының қоғамдық-саяси өміріне белсене араласты. Ол Петербург университетінде оқып жүрген “Жерлестер одағы” атты студенттік ұйымға қатысқаны үшін оқудан шығарылады. Ал 1888жылы Омбы техникалық училищесіне түседі. Алайда, саяси сенімсіз Анненков, Аргутинский-Догоруков, Казанский, Гончаренко сияқты адамдармен байланыс жасағаны үшін бұл оқудан да шығарылады. Петропавл қаласының полицмейстрі 1889 жылғы 4 наурыздағы 112 нөмірлі Ақмола губернаторына жазған хатында Сердалинмен жеке кездесіп, үкімет бақылауындағы “сенімсіз адамдармен” байланысын үзуін ескерткенін, алайда Сердалин сол адамдармен кездесуін тоқтатпағанын, оның бұл әрекеті Омбы техникалық училищесінің басқармасына хабарлап, оқудан шығарылғанын айтады.
М.Сердалиннің Петербург университетінен шығарылуы, одан кейін Омбы техникалық училищесінен қуылып, жасырын бақылауға лаынуы, сонымен қатар Омбы, Қызылжар, Көкшетау қалаларына жер аударылған революционерлермен және социал-демократиялық ұйым мүшелерімен тығыз байланыс жасап, олардың жасырын жиналыстарына қатысуы патша үкіметін елеңдетпей қоймады. Ол патша үкіметінің отаршылдық саясатына қарсы шыққаны үшін 1890 жылы абақтыға да отырғызылады.
Мәмбетәлінің көзқарасының қалыптасуына қазақ қоғамындағы болып жатқан патша билігінің шектен тыс қанауы үлкен әсер етті. Ол туған ауылындағы қарапайым шаруалардың сұрықсыз өміріне көп бақылау қояды.
Ол щербина жұмысын “Оның (Щербинаның – С.С.) еңбегіндегі қазаққа деген көзқарасы бастан бір жақты.
Щербинаның даланың сусыз қалауына тек қана қазақтардың өзі кінәлі деген пікірінің жалған екендігін көрсете келіп, ол жерді алды-артына қарамай жырта беруден сақтандырады. Ол жер мәселесіне қатысты өз ойын ашық білдіреді. Қазақтың көп жерлері сортаң болғандықтан бұл жерлерде егін егу қолайсыз деп көрсетеді. “1889 жылдан бастап орыс шаруалары біздің жерге қоныс аудара бастады. Дала табиғатының жағдайын білмей олар бұл жерлерді “жұмақ” төрі деп есептесе керек, алайда олар қателесті” дей келе, сол келімсектердің үй-жайын тастап қайтадан өздерінің келген жақтарына қайтып жатқанын баса айтады[25].
Мәмбетәлі осындай шағымдармен әділдік іздеп талай әкімдердің алдына барады. Еш нәтиже шықпаған соң Санкт-Петербургке барып патша ағзамға жолықпақшы болды. Ол Петербургте Дума депутаттары Әлихан Бөкейханов пен бақытжан қаратаевқа жолығып, өзінің келген сапарының жәй-жапсарын айтып ақылдасады. Ол бірнеше министрліктерге, соның ішінде Жер департаментіне де барады. Думаның мұсылман фракциясында да болады. Алайда, олардан еш қайран болмады. Солтүстік кавказ тер облысынан сайланған депутат Қарауылов арқылы мәмбетәлі патшаға рұқсат алып, алты сөзден тұратын арыз жазады. Патша оған “Безобразие. Вернуть. Николай” деп бұрыштама қойып қабылдамай тастайды.
Жер мәселесіне қатысты ойын “Айқап” журналы арқылы қауым жұрттың талқысына салған азаматтың бірі – заңгер Райымжан Мәрсеков.
Стольпиннің реформасына қарсы шығады. Қазақ женінің тарылып, суы мол, шұрайлы, шабындықты жерлердің келімсектерге берілуі, оның үстіне олардың тоқтаусыз қазақ даласына ағылуы жанына қатты батады.
“Соңғы өткен 15-20 жылдарға көз салсақ біздің Қазақстан жер кеткен екен, кеткенде де жерінің жақсысы кетіп өздері сығылыса-сығылыса барған сайын жиынтық жерлерге кетіп жатыр. Әсіресе соңғы 3-5 жылдың ішінде жер қатты тарады”, - деп қазақ жерінің қалмай, барлығы үкімет қазынасына кетіп, ендігі жерде отырған үй орындарынан да айырылып, жердің бәрі мұжық есебіне кеткеніне күйінеді. “Бұлай тұруымызда не қасиет?” деп қынжылыс білдіреді.
Қазақ интеллигенциясының өкілдері “Айқап” журналы арқылы “Қазақ жерін қалай аман алып қалсақ” деген ой төңірегінде кеңесіп, өз ойларын ортаға салып отырды. Соның бірі Райымжан мен Мұхамед-Сәлім Көшімовтың арасындағы әңгіме. Райымжан бұл әңгіме барысында “жерді аман сақтаудың бірден бір жолы отырықшылыққа көшу, диқаншылықпен айналысу, әйтпесе, келген хахолдар жылдан-жылға жақсы жерді алып кетіп барады, қазаққа нашар жерлер қалып, мал шаруасы мен шөл болатұғынға ұрынып жатыр, бара-бара тау мен тас, құм мен шөл болатұғынға ұқсайды. Ондай жерлерде мал бағу шаруасыменен тұру мүмкін болмас, сондықтан ол үшін “әр дуаннан ел адамдары бір жерге жиналыс өткізсе”, - дейді. Бұл яғни қазақтың алдыңғы қатарлы өкілдерінің басын қосып съезд өткізсе деген ұйғарымы еді.
Қазақ интеллигенциясының өкілдері «Айқап» журналы арқылы «Қазақ жерін қалай аман алып қалсақ» деген ой төңірегінде кеңесіп, өз ойларын ортаға салып отырды.
«Буржуазиялық демократ» деген атқа ие болған, орыс езгісіне қарсы күресіп, жер мәселесіне қатысты пікірлер айтқан, қазақ зиялыларымен тығыз араласып, қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінің ауырлығын шешуге тырысқандар қатарында Жаһанша Сейдалин де бар еді.
1906 жылы «Бостандық Манифесінен» кейін Ж.Сейдалин қазақ халқының ар-ождан бостандығы, дін, жер мәселесіне қатысты орыс және татар баспасөз беттерінде мақалалар жариялайды. Жаһанша осы жылы Орынборда шыққан газетті ұйымдастырады. Аграрлық мәселе оның өміріндегі негізгі мәселеге айналды. «Айқап» журналы шықпай тұрып ол осы аграрлық мәселеге қатысты мақалаларын «Оренбургский край» газетінің беттерінде жариялап отырды. Ол патша үкіметінің қазақ жерін мемлекет меншігіне айналдырған 1868жылы заңына сәйкес «Аграрлық мәселе» деген мақала жазады. Сонымен қатар ол патшаның әкімдеріне қазақ жерінің «артық» деген жерлерді ал дегенге жөн-жосықсыз ала бергендері барып тұрған қанаушылық екендігін білдіреді. Жаһанша қазақтардың орыс шаруаларына деген қастығы жоқ екенін, керісінше өздерін тартып, артық жерлерін өз еріктерімен қоныстанушыларға бергендігін жазады.
Өз заманының озық ойлы азаматы Барлыбек патша үкіметінің ұлттық езгісіне, Столыпиннің реформасына, қазақ халқының аянышты тұрмысына, жердің тарылуына, отарлық империя саясатының езгісіне қарсы шығады. Барлыбек Сыртанов пен Ахметкәрім Зейнуллин «Семиреяенские областные отдел» деп аталатын патша үкімет газетінде «Туземный отдел» деп аталатын арнайы айдар аштырады. Бұл бөлімде көшпелі халықтың тұрмыс-тіршілігі, орыс шенеуніктерінің жүргізіп отырған саясаты хақында мәселелер көтеріліп отырған. Бұл бөлім патша, губернатордың бұйрығымен кейін жабылып қалады. Барлыбек Сыртанов 1911 жылдың мамыр айында әскери Митингіге, 1911 жылдың 12 маусымында Түркістан генерал-губернаторына өтініш-хаттар жазады. Ол қазақ жеріне тоқтаусыз келіп жатқан келімсектердің легін тоқтату үшін, әрі олар үшін қазақ жерінен ығысып, шөл далаға кетіп, қара шекпенділерге Қоныстандыру Басқармасының «рахымы» деп берілген жерлерді қазақ жері екенін түсіндіру үшін кеңес өткізуге әрекет жасады. Нәтижесінде, 1910 жылы Ұзынағашта сол төңіректегі қазақтарды жинап, өзі баяндама жасап, халыққа үкіметтің отарлау саясатының мәнін түсіндіруге тырысады.
ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезінде Қазақстанның қоғамдық-саяси өміріне қызу араласқан Мұхамеджан Сералиннің «Айқап» журналын ашудағы еңбегі зор. Мұхамеджан Троицк қаласында медреседе оқып, одан кейін Қостанай қаласындағы екі кластық орыс-қазақ училищесінде білім алады. Бірнеше жыл Арал өңірінде сабақ беріп, қазақ балаларын ғылым-білімге үйретеді. Далаға сапармен көбірек жүргендіктен Мұхаметжан ауыл қазақтарының тұрмысымен етене таныс болады. Троицк қаласында Мұхаметжан көзі ашық зиялы қауыммен, ақыл-ой иелерімен, орыс, татар ағартушыларымен танысады. 1905-1907 жылдары М.Сералин қазақ арасында революциялық идеяны таратты. Ол қазақ шаруаларына патша үкіметінің қанау саясатын түсіндірді. Халық арасында ықпалы күшті болғандықтан депутаттыққа кандидатурасын ұсынды. Бірақ, одан қорыққан бай-билер қара күйе жағып, ақыры оның кандидатурасын алғызып тастайды.
М. Сералин жер мәселесіне қатты көңіл бөлді. Ол өзінің «Қазақ даласына хат», «Айқап» журналының ең бірінші саныдағы мақалаларында жер мәселесіне тоқтала келіп, патша үкіметінің саясатына қарсы шығады. Мұхаметжан қазақ халқының тіршілік көзінің бірден бірі мал екенін айта келе, сол үшін жерден де айырылмауымыз керек деп топшылайды. Ол үшін «қала сал, жиылып отыр, аз да болса жақсы жерің қолыңда қалады» - дейді.
Патша үкіметінің қазақ өлкесіне қатысты заң-жобаларының, бұйрық, циркулярына М.Сералин сынмен қарады. «... Заң қабылданып шығатұғын болса қазаққа қаншама жағымды болар дейсің» деп шығып жатқан заңдардың барып тұрған «отаршыл заң» екеніне халықтың көзін жеткізуге тырысады. Ол қазақ шаруалары мен орыс келімсектерінің арасындағы зорлық-зомбылық былай тұрсын, кей кезде қақтығыстардың да болатынында атап көрсетті.
Қазақ интеллигенттерінің бірі Мыржақып Дулатов та қазақ өлкесіне жүргізіліп отырған патша үкіметінің саясатына қатысты мақаласын «Серке» газетінің 1907 жылғы 2 санында жариялайды. «Біздің мақсатымыз» деген атпен жарық көрген бұл мақалада «Қазағым менің, елім менің!» деп басталып, 1905 жылы Қарқаралыдағы бас көтеру мен Оралдағы құрылтайдағы қазақ халқының айтқан талаптарын көрсетеді. Міржақып қазақ халқының көзін ашуға талпынып «Оян, қазақ!» деген ақ патшаның әрекетін әшкерелеген кітабын жариялайды. Қазақ елінің патша боданына кріп, жер-судың қазыналық болып, мұжыққа кеткенін ашына жырлады. Ақын патша үкіметінің қазақтарды малға жайлы, шұрайлы жерлерден ысыруға бағытталған саясатын әшкерелейді.
Жылынды мың сегіз жүз алпыс сегіз,
Қазыналық, деді, жірдің һәммасын да.
Тарылып жылдан-жылға жер, суымыз,
Мұжықтың кетті бәрі қаласына.
Кір жуып, кіндік кескен қайран жерлер.
Мұжыққа, хош аман бол, барасың да.
Қасиетті бабамызды зираты,
Қалдың ғой көшесінің арасында.
Ата-баба бейітін қарамай бұзып, орнына переселен поселкелерін салып, сүйектерін қорлап, зират тастарын монша салуға алып, қазақ жұртын мазақ қылып, емін-еркін алшаң басқан мұжыққа ызаланады. Келімсектер қара құрттай қаптап, қазаққа жер де қалдырмады:
Көрдім ғой бұл уақытта тарылғанын,
Алынбас ілтифатқа жалынғаның.
Он бестен кісі басы десятина,
Жер берсе сонда қазақ нешік халің?-деп, енді қазақ көзіңді аш, осы уақытқа шейін сұлық жатқаның жетер, басыңды көтер, елің, жерің, дінің үшін күрес дейді [27]. М.Дулатовты қазақтың езілген, адасқан, тығырыққа кез келген халын осылайша дәл көрсетті. «Оян, қазақ!» кітабы патша үкіметіне ұнамағандықтан М.Дулатов қамауға алынады. Омбы жандарымдық Басқармасының ротмистрі Леваневскийдің 1911 жылы 13 маусымда Семей генерал-губернаторына құпия түрде М.Дулатовты кінәлі деп, үстінен сот ісі қозғалғаны жөнінде мәлімет түседі. Патша үкіметі М.Дулатовты 103-ші баптың 2-ші тармағы бойынша қылмысты деп тауып, бір жыл түрмеде отыру үкімін шығарады. М.Дулатов бұл үкімге риза болмайды. Семей округтік сотының шешімі бойынша 200 сом мөлшерінде ақшалай төлем беріліп, қамаудан босатылады. Бірақ артын ала губернатор Тройницкийдің бұйрығымен ол қайтадан Семей абақтысына жабылады. Мыржақып Семей абақтысында 1912 жылдың желтоқсанына дейін отырып шығады.
«Оян, қазақ!» бүкіл қазақ даласын тарады. Бұл патша шенеуніктерін алаңдатпай қоймады. Сондықтан, қолда бар кітапты жинап алып, сауда орындарында сатуға тиым салған бұйрықтар бірінен кейін бірі шығып жатты.
Орыс қоныстанушыларының легі қазақ шаруаларының жерінің тарылу қаупін туғызды. Міржақып қазақ жерін қалай аман сақтап қалу керек, «бұрынғыдай көшіп жүру керек пе, 15 десятинадан ер басына жер кестіріп қала салу керек пе?» деген ойын «Айқап» журналына жазады. Осылайша М.Дулатов баспасөз бетіне шыққан мақалалары арқылы қазақ халқының сана-сезімін оятып, жер мәселесін шешуде бағыт-бағдар беруге тырысты.
Жалпы, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезіндегі патша езгісіне түскен қазақ қоғамындағы отарлық саясатымен күрескен өз жерін, дінін, тілін сақтап қалуға жанталасқан қазақ қоғамындағы саяси әлеуметтік топтардың қалыптасуы мен олардың күрес барысы осы жоғарыдай көрсетілгендей бейнені қалыптастырады.
3. Абайдан Алашқа дейін: мәдени жаңғыру және рухани дағдарыс-қоғам дерті

3.1 ХІХ-ХХ ғасырдағы Қазақ зиялыларының ғылыми және мәдени-ағартушылық қызметі https://edu.e-history.kz/ru/publications/view/665

Қазақстандағы ағарту ісін және мектеп білімін дамытуда ХІХ ғасырдың екінші жартысының маңызы орасан зор болды. Егер 60-шы жылдарға дейін Қазақстан аймағында негізінен дәстүрлі мектептер пен медреселер басым болса, ал осыдан кейінгі кезеңде еуропалық кейіпте орыс- қазақ мектептері құрылып, дами бастайды.

«Араб» мектебі деп аталған қазақ балалары қабылданған алғашқы мектеп Омск қаласында ХVІІІ ғасырдың басында-ақ ашылған (1779ж.). Ішкі Ордада орыс-қазақ мектептерінің ұйымдастырылуы Бөкей Ордасында тұңғыш қазақ балаларына арналған училище ашылуымен 1841 жылы басталған. Қазақ балаларына арналған алғашқы зайырлық мектеп жеті жылдық оқыту мерзімімен 1850 жылы Орынборда ашылды. Ол қазақ мектептеріне арналған мұғалімдерді дайындайтын, 19 жыл ішінде мектеп мұғалім мамандығын алған 48 адамды дайындады. Олардың кейбіреулері аудармашылар болып жұмыс істеді. 1866 жылы үкімет қаулысымен 7 орыс- қазақ учаскелік мектеп ашылуына рұқсат берілді, ал 1896 және 1897 жылдары осындай 14 мектеп ашылды. 1868 жылғы «Ережемен» қазақ балаларына арналған орыс мектептер желісінің кеңейтілуі қарастырылды. Сондықтан бір қатар уезд қалалары мен ауылдарында ауылдық бір класты училищелер типті орыс-қазақ мектептері ашылды. Көп мектептер жанында интернаттар болды. Бастауыш мектептер мұғалімдерін дайындау мақсатымен 1883 жылы Орскте қазақ мұғалімдер мектебі ашылды. 1887 жылы Ырғызда, ал 1891-1893 жылдары Торғай мен Қостанайда қазақ әйелдер училищелері ашылды. Қазақстанда әйелдердің білім алуының басталуы осы жылдармен байланыстырылады. 1916 жылы Ішкі Ордада 78 мектеп жұмыс істеп, онда 1942 оқушы білім алды, оның ішінде 1224 оқушы қазақ болды.
ХХ ғасырдың басында Қазақстандағы халық ағарту ісі өте төмен деңгейде болды. Мемлекеттің халық ағарту ісіне жұмсаған шығындары өте төмен болды. Орыс балаларының 1/3 бөлігі ғана бастауыш оқытумен қамтылды, мектептер мен медреселерде оқытылған қазақ балаларының саны туралы анық мәліметтер жоқ. Бұлардың көпшілігі дәулетті отбасыларының балалары болды. Ауылдағы қазақ мектептері қазақтардың көшпелі өмір салтына ыңғайланған болатын. Мектептегі сабақтар жазғы жайылымнан келгеннен кейін басталып, жазғы жайылымға көшкенде тоқтатылатын. Қазақстанның кейбір аудандарында балалар жаз кезінде де оқытылды: мектептер ауылмен бірге жайлауға көшіп баратын. Сондықтан, Қазақстанның әр түрлі жерлерінде оқу жылы әр түрлі болды. Мектеп жұмысындағы ең үлкен қиындық мұғалімдердің жетіспеушілігі болатын. Ауылдарда балаларды моллалар оқытқан. Мектептердің ең көбірек таралған типтері мектептер және медреселер — өлкенің ежелгі оқу орындары болған.
Түркістан өлкесінде қыздарға арналған мектептердің саны көп болатын. Әйел мектептерінде діни мәтіндерді оқудан басқа поэзия зерделенді. Мектептер мен жаңа медреселерді ашуға тек генерал-губернаторлар санкциясымен (көңіл аударыңыз!) «сенімді орыс азаматтарына» рұқсат берілетін. Мектептер мен медреселерде орыс цензурасымен рұқсат берілген баспа кітаптарын қолдануға рұқсат берілетін. Оқушылармен ұлты бірдей тұлғалар ғана мұғалім бола алатын. Оқу әкімшілігіне мектептегі сабақтар барысын және орнатылған ережелердің сақталуын бақылау жүктелетін. 1916 жылғы көтерілістен кейін барлық типті конфессионалды (діни) мектептер бақылануы күшейе түсті.
Дәстүрлі әлеуметтік-мәдени өмірдің күрт өзгеруі әр қырлы поэзияның туындауына мүмкіндік жасады, мұнда жоққа кеткен рухани бағалықтар жан жақты бейнеленді. М. Әуезов сол кезеңнің поэзиясын «қайғы дәуірінің поэзиясы» — «Зар-Заман» деп атады. «Зар-Зман поэзиясының» жарқын өкілдері Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Әбубәкір Кердері Шоқанұлы және т.б.
Яғни, Дулат Бабатайұлы (1802-1871жж.) қазіргі Шығыс Қазақстан облысының Аягөз ауданының аймағында туып өскен. Ол патша самодержавиесі басып алып, мемлекеттік аппарат құрылғаннан кейін, Қазақстанда отаршылдық езгіден кейін елді басқару жүйесінде орын алған ірі өзгерістердің (1822 және 1868 жж.) куәсі болды.
Осының барлығы ақынның көз алдында өтіп жатты. Сондықтан да ол осы жылдарда тек халық өмірінде ғана емес, елді басқарған тұлғалар психологиясында да орын алған өзгерістерді терең түсінді. Дулат өлеңдерінде ежелгі жерлері мен жайылымдарынан ажырап, толық кедейленуге ұшыраған елдің ауыр жағдайы нақты бейнеленеді, сонымен қатар, жаңа билік өкілдерінің халыққа жат теріс қылықтары батыл сыналады. Ақын Қазақстанға бұрынғы хан биліктің қайтып оралғанын армандайды, сол кезде халық мүдделері мен ел тәуелсіздігі үшін аянбай күрескен Еспембет биді көкке көтеріп мадақтайды.
Ал, Мұрат Мөңкеұлының (1843 – 1906 жж.) шығармашылығы негізінен Батыс Қазақстанда орын алған оқиғалармен тығыз байланысты. Патша хан ұрпақтарына сыйға тартқан жерлерден басқа жердің барлығы Ресей мемлекетінің меншігіне өткенін, салықтардың көлемі өскенін, жаңа ережелерге қарсы көтерілісті бейнеледі. «Жиделі Байсын» және «Тескен тау» арман еткен өлкеге көшу идеясы тарала бастады. Ол халықтың өз тәуелсіздігі үшін, арман еткен өлкеге көшу үшін күресінде күшті жаршысына айналады. «Үш қиян» өлеңінде Мұрат қазақтардың Қазақстанды басып алу және отарлау жағдайындағы ащы өмірінің суретін бейнелейді. Бұл өлеңінде ол Асан Қайғы, Қазтуған, Орақ, Мамай, Телағыс, Шора және Исатай сияқты туған өлкесінде бақытты өмір сүре алмай, бұл өмірден бастарынан бақыт кешірмей өтіп кеткен қаһармандар туралы жазады.
Сондай-ақ, Әбубәкір Кердері Шоқанұлы (1858 – 1903 жж.) өлеңдері де осындай тақырыпқа жазылған. Бұл өлеңдерде зар заман дәуірі келгеннен өзгерген адамдардың мінез-құлқындағы, өміріндегі жағымсыз құбылыстар – ежелгі дәстүрлерді сақтамауы, оларға немқұрайлы қарауы, жастардың үлкендерді сыйламауы және тағы басқалары соққыланады. Ақын адамдардың білім алуын және үйлесімді дамуын насихаттайды.
Қазақ халқының тарихында Шоқан Уәлихановтың (Мұхамед Қанапия) алатын орны ерекше. Шоқан дарыны тек ағартушылық майданда ғана емес, ғылым саласында да ашылды десе болады.
Яғни, Ш. Уәлиханов өзінің ғылыми қызметін кадет корпусының тәрбиеленушісі бола тұрып бастаған. Ш.Уәлиханов Жалайырдың «Жамиғат тауарихынан» көлемді үзінділер алып, оның негізгі бөлімдерін алғаш рет орыс тіліне аударды, шығыс терминдерінің сөздігіне түсінік беріп, оны аудармаға қосымша берді. Ол Әбілғазының «Шейбани-намасынан», «Түркі шежіресінен» (И.Н. Березин басылымы бойынша) көлемді үзінділер жасап, осылардың негізінде кейіннен теориялық жағынан маңызды «Қырғыз шежіресін» жасады. 1856-1858 жж. Уәлиханов үшін ғылыми тұрғыда өсу жемісті болды. Бұл кезеңге оның Ыстық Көлге, Құлжаға, Қашғарға жасаған сапарлары туралы тамаша күнделіктері, «Құқотай-ханның өлімі», «Оңтүстік Сібір тайпаларының тарихы жөнінде естеліктер» жатады. Шоқанның ғылыми еңбектері арасында оның Жетісуды, Ыстық Көлді, Тянь-Шаньді және Шығыс Түркістанды тарихи-географиялық шолуға арналған зерттеулері үлкен қызығушылық туындатады («Жоңғар очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар» және т.б.). Ш.Уәлихановтың қазақ халқының тарихы мен этнографиясы бойынша зерттеулерінің, сонымен қатар, қазақ даласындағы әлеуметтік-саяси қатынастарға тиісті мақалаларының маңызды ғылыми бағалығы бар. Бұл –«Абылай», «Қырғыз шежіресі», «Ежелгі замандағы қырғыздардың қарулануы және олардың әскери қару-жарақтары», «Шұна-батыр», «Сот реформасы туралы жазбалар», «Даладағы мұсылмандық туралы», «Қырғыздардағы бақсылық туралы», «Қырғыздардың көшуі туралы». Ш. Уәлиханов бірқатар жұмыстарында тек тарихшы және этнограф қана емес, әдебиетші, публицист, тамаша сөз шебері ретінде көрінді. Оның қазақ халық поэзиясы және «Манас» қырғыз эпосы бойынша жасаған аяқталмаған зерттеулері өте қызықты. Ш. Уәлихановтың күнделіктері кейде үлкен лирикалық шегіністермен әдеби очерктер стилінде жазылған («Құлжаға сапарындағы күнделігі», «Қашқарияға сапарындағы күнделігі»). Бұл күнделіктерге табиғаттың бейнелі және көз тартатын сипатталуының халық өмірі туралы терең біліммен үйлесуі тән. Құлжа күнделігінде Батыс Қытай халықтарының тарихының негізгі кезеңдері, мәдениеті, тұрмысы, олардың ежелгі заманнан ХІХ ғасырға дейінгі мәдени өзара қатынастары көрсетілген. Ш. Уәлиханов сонымен қатар, Қазақстанды және Орта Азияны мекендеген халықтардың ауызша аңыздарын, сирек жазбаларын, нумизматика, сфрагистика ескерткіштерін, қолданбалы өнер үлгілерін қажымас жинаушы ретінде белгілі. Уәлихановтың Орта Азия және Шығыс Түркістан зерттеушісі ретінде ғылыми еңбектерін әлемдік ғылым мойындаған. Оның еңбектері орыс, ағылшын, неміс және француз тілдерінде басылып шығарылған. Бұл еңбектерді көптеген ғалымдар және олардың ішінде ең алдымен П. Семенов- ТяньШанский, И. Мушкетов, М. Венюков, Н. Аристов лайықты бағалады. И. Мушкетовтың белгілеуінше Уәлихановтың Тянь-Шань және Жетісу географиясы бойынша еңбектері «маңызды ғылыми қызығушылық туындатады және автор бойындағы кең білім мен сирек байқағыштықты аңғартады». «Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов шығыстану майданында жарқын метеор тәрізді жылт етіп өтті, — деп жазды белгілі ғалым Н. Веселовский. Орыс ориенталисттері оның тұлғасында феноменалды құбылысты мойындап, одан түркі халықтарының тағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар күтті». Ресейдің ірі ғалым-шығыстанушыларының бірімен айтылған осы толқытатын сөздер Уәлихановтың еңбегіне деген көпшілікпен мойындалған баға болды.
Сондай-ақ, қазақтың ірі ағартушысы Ыбырай Алтынсарин қазақ халқының мәдениеті мен әдебиетінің қоғамдық ой тарихында көрнекті педагог- ағартушы және қазақи мектептер ұйымдастырушысы, этнограф, фольклорист, ақын, прозашы және орыс классиктерінің шығармаларының, атап айтқанда, Крылов мысалдарының аудармашысы ретінде кең танымал. 1860 жылы облыстық басқарма оған Орынбор бекінісінде (Торғай) қазақ балаларына арналған бастауыш мектеп ашуды тапсырды және өзін орыс тіл мұғалімі ретінде тағайындады. Ағартушылық идеялармен жігерленіп, ол ауылдарды аралап, халыққа әлемдік білімнің мағынасын түсіндірді, оларды қаржы бөлуге насихаттады. Қазақ халқынан қаржы жинап, ол мектеп құрылысына кірісті. 1864 жылдың 8 қаңтарында мектептің салтанатты ашылуы өтті. Оқуға 16 ер бала жазылды. Мектеп жанында интернат ашылды. 1869 жылы Алтынсарин Торғай уезінің басқармасына іс жүргізуші ретінде қызметке тұрып, осыдан кейін уезд бастығының аға көмекшісі міндеттерін атқарды және уезд сотының міндеттерін уақытша орындады. 1879 жылы Торғай облысы бойынша мектептер инспекторы қызметіне тағайындалды.
Ы. Алтынсарин Қазақстанда әйелдердің білім алуының ұйымдастырылуының бастамасына көп еңбек сіңірді, оның қолдауымен осындай мектеп Ырғызда ашылды. Кейін интернаты бар әйелдер училищелері Торғайда 1891ж., Қостанайда 1893 ж., Ақтөбеде 1896 ж. ашылды. Жалпы ол төрт екі класты орталық «орыс-қазақ» училищесін, бір қолөнерлік училище, бір әйелдер училищесін, бес болыс училищелерін, екі орыс балаларға арналған училищелер ашты. Оқу-қосалқы құралдар ретінде Ы. Алтынсарин орыс-қазақ мектептерінің мұғалімдеріне орыс педагогтары мен жазушыларының еңбектері мен оқулықтарын ұсынды. Орыс-қазақ мектептерінің оқушылары үшін оның өзі екі оқу құралын жазды: «Қазақ хрестоматиясы» және «Қазақтарды орыс тіліне үйретуде бастауыш нұсқаулық». Ы. Алтынсарин жан-жақты білім алған тұлға болған. Оның ғылыми қызығушылықтарына этнографиямен айналысуда кірген. 1868 жылдың наурыз айында ол Орыс Географиялық Қоғамның Орынбор бөлімінің отырысында өзінің «Орынбор ведомствосындағы қырғыздардың құда түсу және той жасау салттарының очеркісін» оқып сөз сөйледі. Мақала көпшілікпен мақұлданып, көп ұзамай жарыққа шықты. Ыбырай Алтынсаринның қазақ халқының көрнекті ағартушысы ретіндегі еңбегін асыра бағалау мүмкін емес. Дәл осы тұлға әлемдік білім беру кеңістігіне бірігу негіздерін салып, көшпелі дәстүрлердің күйреп жатқан жағдайында өзінің халқына жаңа тарихи болмысқа бейімделуде көмек көрсетті.
Келесі бір қазақтың әдебиетінің негізін қалаушы ұлы тұлғаның бірі, ол Абай Құнанбаев Семей облысының Шыңғыс тауларында дүниеге келген. 1886 жылы 40 жасқа толғанда Абай тамаша «Жаз» өлеңін жазады, өмірінің қалған жиырма жылы мазмұнды шығармашылық, ақындық қызметте өтеді. Абай өлеңдер, прозалы қара сөздер, «Ескендір», «Масғұд», «Әзім туралы аңыз» жазды.
Абайдың барлық шығармашылығы жалқаулық пен жалған ұятқа келіспеушілік идеяларына толы. Оның ойынша адамның мінез-құлқы тек қиындықтармен күресуде, сол қиындықтарды жеңе білуде шынығады.
ХІХ ғасырдың қазақ әдебиетінде көптеген ақындардың аттары белгілі. Олардың ішінде Жанақ, Шөже, Шортанбай, Орынбай, Түбек, Сүйінбай, Шернияз, Біржансал, Бақтыбай, Әсет сияқты белгілі ақындармен қатар Сара, Рысжан, Ұлбике, Тәбия, Ақбала деген ақын қыздардың аттарын атауға болады.
ХІХ ғасырдың екінші жартысы Қазақстанда музыкалық өнердің өркендеу кезеңі болды. Оның негізін қалаушылардың бірі, Құрманғазы Сағырбаев (1806 – 1879 жж.) Бөкей Ордасының Жиделі шатқалында дүниеге келген. Оның 60-тан астам күйлері сақталған (кейбіреулері әр түрлі нұсқада). «Балбырауын» күйінде халық мерекесі беріледі; «Сарыарқа» музыкалық суреттемесі тындаушыларды туған даланың кең байтағына апарады. Басқа күйлері халықтың ащы тағдыры туралы толғандырады. Өзінің бірінші шығармаларының бірі «Кішкентай» күйін ол Исатай Таймановтың көтерілісіне арнады. Көтеріліс қатысушысы бола тұра, ол осы күйде халықтың феодал-байлардың езгісінен және отаршылдық кісенінен азаттану ынтасын нақтылы түрде көрсетеді. Байлар мен патша шенеуніктері Құрманғазының әрекеттері мен шығармаларын қарсылық көрсетуге үндеу деп көріп, оның ізіне түсіп, түрмелерде қамады.
Сондай-ақ, Дәулеткерей Шиғаевта (1820 – 1887 жж.) көрнекті композитор болған. Оның қырыққа жуық күйлері сақталған. Олардың барлығы лирикалық мазмұнды, көрнекті және мәнерлі. Оларға форма қисындылығы, стиль тұтастығы тән. Патетикалық толықсу Дәулеткерейдің «Жігер» күйінде беріледі, «Бұлбұл», «Керілме» күйлері терең жүрек сезімдерін туындатады.
Ал, Тәттімбет Қазанғаповтың (1817 – 1860 жж.) шығармашылығы ХІХ ғ. аспаптық музыкасына қосылған ірі үлес болып табылады. Оның домбыраға арналған «шертпе» стиліндегі шығармалардың авторы және орындаушысы ретінде атағы шықты. Оның күйлерінің көпшілігі жалынды, лирикалық- көтеріңкі сипатта. Мұнда Тәттімбет туған өлкесінің сұлулығын дәріптеген – «Саржайлау», «Сары өзен», жануарлардың мінездері мен қылықтарының әдеби көркемделуін берді – «Ерке атан», «Бозайғыр» және т.б.
Келесі бір музыка өнерінің сал серісі - Ықылас Дүкенов, ол (1843 – 1916 жж.) композиторлық дарыны мен орындаушылық шеберлігі қобыз классикасының қалыптасуына үлкен ықпал етті. Эпостық аңыздар мазмұнының негізінде ол әдеби тұтастығы бойынша бірқатар көрнекті программалық күйлер жасады. Бұл «Қорқыт күй», «Қамбар күй», «Қазан күй» және т.б. Ықылас тәкаппар патша шенеуніктері мен байлар туралы сатиралық күйлер де жазған – «Жарым-патша», «Бес-төре». Ықылас күйлерінде өмір туралы, халықтың қайғы-қасіреті туралы толғаулар бейнеленген – «Жалғыз аяқ», «Жез киік» т.б.
Жалпы, қазіргі таңда әлемдік экономика мен ақпараттық қоғамның қарқынды дамып тұрған кезінде Қазақстан халқы үшін өзінің бірегейлігін сақтап қалу және тарихымыздағы «ақтаңдақтарды» жоюға тырысу әрине біздің отандық тарихымызды жан-жақты зеттеулуіндегі басты шарт болып отыр. Соның ішінде өзекті мәселелердің бірі қазақ-орыс қарым-қатынасы. Әрине Ресей Федерациясы біздің көршіміз болғандықтан бұл заңдылық. Бірақта тарихымызда қазақ жүздері хандарының Ресей бодандығын қабылдаған күннен бастап бұл қарым-қатынас оданда тереңдей түсті. Нәтижесінде қазақ жерінде казак әскерлері құрылуы және дипломатиялық қозғалыстардың аяғы патша үкіметінің халық өміріне тікелей араласуына әкеп соқты. Қазақстанның Ресейге қосылуы бастапқыда ерікті түрде жүргізілгенмен, жалғасы қазақ жерін күштеп жаулап алуы, казактар мен крестяндардың каланизациясымен жалғасты. Қазақ халқы тарихындағы ең басты қаралы кезең осы Ресей империясының қол астында болуы және оның зардаптарын тәуелсіздік алғанымызға 25 жыл асқанына қарамастан жоя алмай келе жатырғанымызда.
Орыс географиялық қоғамының құрылу мақсаты-өз бодандығына өткен халықтың тарихы мен географиялық табиғи байлықтарын зерттеу еді. Бастапқыда Ресей империясының отаршылдық мақсатта отар елдің табиғатын, пайдалы қазбаларын, халқының әдет-ғұрпын зерттеуді көздегенімен, бірақта зерттеу нәтижелерінде тарих пен география мәселелерінде қазақ халқы үшін тың мәліметтер жиналды және қазақ зиялыларының интелектуалды әлеуетін жүзеге асыруға сол сияқты демократиялық көзқарастарының қалыптасуына осы Орыс Географиялық қоғамы әсер еткен болатын. Мақсат орындалғанда қазақ жерінің жан-жақты зерттелуі- еліміз үшін үлкен жетістік болғанымен, оны орыс үкіметінің өз мақсатында пайдалануы қазақ халқы үшін орны толмас қасіреттерге алып келді. Ресей үкіметінің хандық билікті жоюы және Қазақстанды жалпыорыстық қоғамдық құрылысқа мейлінше кіріктіруі, өлке тарихы мен оның қоғамдық экономикалық ерекшеліктерін зерттеудегі орыс ғалымдары мен саяхатшыларының еңбектеріне зор ықпал жасады. Көптеген экспедициялардың зерттеу нәтижесінде Алтай және Каспий теңізінің физикалық-географиялық құрамының анықталды, флора мен фауна әлеміне байланысты кең білім алынды, аймақтың картографиялық мәліметтері және қазақ халқының күнделікті өмірі жайлы көптеген мәліметтерге қол жеткізді [1, 29-30-бб.].
Тамыры тереңге жайылған қазақ халқына және оның өмірі мен тұрмысына деген қызығушылық Орыс географиялық қоғамына мүше болған зерттеушілердің қызметіндегі басты аспектісі болды. Экспедициялар мен жекелеген зерттеулерлер ғалымдар қазақтардың табиғаттан алған білімдеріне жүгінген болатын. Олардың көбі жолсерік, аудармашылар болды және зерттеулердің оң нәтижемен аяқталуына ықпал жасады. Жолсерік пен аудармашылар білімі терең және тәжиірбесі мол адамдар бола алды. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында аудармашы ретінде арнайы сынақтардан өткен адамдарды ғана алды. П.П.Семенов-Тянь Шаньскийдің хаттарының бірінде жолсерігі Ш.Уалиханов пен аудармашысы Бардашевтің еңбектерінің арқасында көп мәлімет жинағаны жайлы айтылады. Сонымен бірге жолсеріктер мен аудармашылардың қызметіне П.Пашино, П.Лерх, А.Кун, Н.Маев, И.Мушкетов сияқты ғалымдардың жүгінгендігі туралы айтылады. И. Мушкетовпен бірге Семейде 1876 жылы Мекебай Қашқынбаев пен Жетібай Іскелдинов аудармашы болып қызмет жасаған. Сонымен қатар Қазақстан жерін зерттеуге Г.Н. Потанинде көп көңіл бөлген. 1860 жылы Зайсан көлін жан-жақты қарастырғанда Көкпекті руынан шыққан Данияр Меңдібаев жолсерік болды. Ол көлдің физико-географиялық жағдайын жақсы білді және онда мекендейтін балықтардың түрлерін ажырата білген [2, 452- 453-бб.]. Баянауыл жеріндегі аңыздарды, этографиялық зерттеулерді, эпикалық шығармаларды «Олжабай» атты жинаққа енгізді [3,25-б.]. Д.Меңдібаев 1970 жылдары Е.П.Михаэлистің Семей облысындағы Қара Ертістің жайкүйі туралы айтып берді. Нәтижесінде Зайсан көліндегі емдік күші бар екені дәледенді.
Жер аударылып келген Л.К.Чермак 1890 жылдардың соңында оңтүстік Каргалинка жеріндегі ескі құрылыс қалдықтары экспедиция жасады. Оның жолсерігіе қазақ Төленгіт Мұхамеджан осы қалдықтармен байланысты аңызды баяндап берді. Кейінірек Л.К.Чермак Кызыл-Кен жайлы қазақ аңызы жазылған еңбекті жариялады. Н. Коншин деген атақты зерттеушінің бір еңбектерінде Шағыбай Тасымбаевтың есімі айтылады [4, 36-б.]. Ол екеуі Баянаул маңындағы өзендерге саяхат жасалғаны баяндалады. Жоңғар шапқыншылығы заманынындағы Жасыбай атты аты аңызға айналған батыр есімімен аталған өзеннің тарихын қолжазбаға түсіреді. Жасыбай батыр жоңғарлардың қолынан қаза табады, соның құрметіне осы өзенге аты беріледі деген аңыз халық арасында кеңінен таралғандығы айтылады. Сонымен бірге Қозы Көрпеш-Баян Сұлу туралы аңыздың бір нұсқасын естіген болатын [5, 10-б.].
Аудармашылар өздерінің білетін мәліметтерімен ғана өлісіп қоймады сонымен бірге өздерінің де білімдерін жетілдіріп отырды. Олар өздерінің халқының рухани- материалдық мәдениетін тасымалдаушылар болды. Олар дала дәстүрлерін жатқа білді, билердің маңызды шешімдерін құқық заңдарын, салт-дәстүрлері мен жөн-жоралғыларын, мал шаруашылығын, көшіп-қону мен қоныс аудару жолдарын, құдықтардың орналасуын, әке мен бала арасындағы мол мұра жайлы мол мәліметтерді білді. Аудармашылар ғалымдарды топонимикамен, жануарлар мен өсімдіктердің атауымен таныстырды, кейіннен бұл мәліметтер картографиялық және басқа да басылымдардан басылып шығарылды. Өз кезегінде орыс интелегенциясының көрнекті өкілдерімен танысуда оларға зор мүмкіншілік пен өз білімдерін жетілдіруіне мүмкіндік ашты[6,19-б.].
ХІХ ғ ортасы мен ХХ ғ. Басында Орыс географиялық қоғамына қазақ халқының білімді азаматтары мүшелікке қабылдана бастады. Солардың алғашқысы бәріміз білетіндей халықтың ұлы тұлғасы Ш.Уалиханов еді. Орыс географиялық қоғамы жайында айтылғанда бұл есімді айтпай кету мүмкін емес. Өзінің көптеген еңбектері үшін мадақтау мен марапаттауларға ие болды. Ол қысқа ғұмырында халқы үшін көп еңбек атқарып кетті және өмірі осы қоғаммен тығыз байланыста болды. Ең алғашқы патша үкіметінің әкімшілік реформаларына қарсы шықты. Қазақ халқының ұлттық қоғамындағы қарым-қатынастарды білместен енгізу әлеуметтік қарама қайшылық пен көптеген жаңа мәселелердің тууына әкеліп соғатынына үкіметтің назарын аударуға тырысты. Бұл жайында архив құжаттарында мәліметтер көп [7, 77-104-бб.].Онда: «Бұл жүйені өзіне беймілім болған, тұрмысына, салт-дәстүріне жат халық үшін енгізу еш нәтиже бермейді. Ол заң қаншалықты мінсіз болсада, өзі туып –өскен, тәрбиеленген заңынан артық болмайды. Бұл әкімшілік реформа қазақ халқының құқық институты мен ұлттық мәдениетін жояды» деді. Оның ашық ойларына қоғам мүшелері қолдау көрсетті және Шоқанды жоғары бағалады. Потанин : «Ш.Уалиханов- орыс энтелектуалдаымен қатар тұрған алғашқы қазақ ғалымы» деген баға берді [8, 1-б.]. Осы жерде Шоқанның әкесі Шыңғыс Уалиханов пен нағашы ағасы Мұса Шорманов туралы айтпай кетпеуге болмайды. 1896 ж. Г.Н.Потанин: «Сұлтан Шыңғыс , оның баласы Шоқан және Мұса Шорманов қазақтардың дала дәстүрі мен этнографиясы жайлы шынайы мәлімет бере алатын азаматтар еді» деді. Шыңғыс өзі жинаған мәліметтерін мақала ретінде жарияламаған болатын, оны баласы Шоқан мен Потанин жүзеге асырды. А.К.Гейнс өз еңбектерінің бірінде Шыңғыспен болған қазақ қолөнері жайлы әңгімесін жариялады [9, 320-321-бб.]. Мұса Шорманов әкесінен ерте айырылғандықтан ешқандай білім ала алмады, бірақта ол өз білімін өзі көтерген, соның нәтижесінда қазақтардың дала өмірі жайлы көп мәліметтерді жинақтады. Ол гинерал-губернаторға өзінің қызметін пайдаланып халқының өмірін жақсарту үшін қолынан келгеннің барлығын жасады. Болашақта мемлекеттік қызметке отыру үшін мұмкіндік беретін орыс кадет корпусында қазақ балаларының білім алуына мүмкіншілік жасап қана қоймай, қазақ даласына орыс крестяндарының қоныс аударыуына өзінің қарсылығын білдірді. Дала комиссиясы (1865-1866) қызметінде отырған кезде Гейнске жазған хаттарында ол патша үкіметінің заңдарына өзінің қарсы пікірін жеткізді [9, 323-338-бб.]. 1884 жылы Омбы қаласына «сүйікті халқының қамы жайлы жобамен» келгенде, жобасын жариялап үлгерместен көзжұмды.
Тағыда есімі Орыс географиялық қоғамымен тығыз байланысты қазақ ағартушысы Ыбырай Алтынсарин. Ы. Алтынсарин ұзақ уақыт В.В. Григорьев пен Н.И. Ильминский сияқты атақты орыс шығыстанушыларымен тығыз байланыста қызмет етеді.Ол қазақ салт-дәстүрлеріне байланысты жүйелі түрде жиналған ғылыми материалдарын Орынбор бөлімінде 1870 жылы очерк ретінде жазылып шығарды. Автор өз көзімен көргендерін және оның шынайы өмірден алынған материалдар арқылы жазылуы бұл очерктердің құндылығы арттырды. Алтынсаринның алғашқы очеркі жайлы Орынбор бөлімінің отырысының хаттамасында былай делінген: « Қырғыз көшпенділерінің некелесу дәстүрінің шарттарының шынайы өмірге сәйкес келуі, әдеби тілдерінің көркемділігі жиналыс мүшелерінің ойынша- қырғыз халқының осы күнге дейін аз зерттелген этнографиясы мен күнделікті өмірі жайлы құнды мәлімет беретін еңбек ретінде бағалансын.» Осы очерктері шыққан соң Ресей ғылыми ортада Ыбырай Алтынсарин есімі танымал бола бастады. Кейін арнайы қызметке тағайындалуына байланысты өзінің зерттеулерінен алшақтап қалған болатын. Бірақта өз туған өлкесі мен халқының тарихына деген қызығушылығы оның өмірінің соңына дейін бірінші орында тұрды [10, 49-б.].
Орынбор өлкесінен шыққан қазақ этнографы Салық Бабажанов 1850 жылдан бастап Орыс географиялық қоғамымен тығыз қарым- қатынаста болды. Ол этнография бөліміне қазақтардың тұрмысы, мәдениеті жайында мақалалар топтамасы мен түрлі этнографиялық бұйымдарды жинақтап тапсырғаны үшін ресми марапаттауға ие болған бірінші қазақ. С. Бабажанов алғашқы ғылыми еңбектері атақты орыс этнографы П.И. Небольсинге хат ретінде жазылды, ол автор рұқсатымен астаналық газеттерге мақала ретінде жариялады. Бұл жұмыстарда қазақ өміріне байланысты санқырлы мәселелер қамтылды: қазақ тарихы мен жағдайы, қымыздың маңызы мен оның емдік қасиеттері жайлы.
Қоғамға мүше болған қазақ зиялыларының ішінде сұлтандарда болды. Соның бірі М.Г.Тяукин қоғам үшін қазақ этнографиялық кітапшаларын жинастырды, қазақтардың саудамен қарым қатынасын, қолөнерін, тұрғынүй орналасуы мен оның жабдықталуын қамтитын мәліметтер жинағын беріп отырды. Орынбор кадет корпусында білім алған сұлтан Сейдалин қазақтардың салт-дәстүрлік заңдарына, қазақ фольклорына байланысты зор еңбек атқарды. Қазақ поэзиясына байланысты жинақталған және орыс тіліне аударылған мәліметтер 1874-75 жылдары жарық көрді. 1876 ж. Торғай облысындағы бірнеше ауылдарды аралап ат өнеріне байланысты очерк жазған- С.А. Жанторин сұлтан болатын.
Қазақ зиялыларынан Әлихан Бөкейханов Омбыдағы Батыс Сібір Географиялық бөліміне мүше бола отырып, Семей бөлімшесі жұмысына белсене араласқан. Әлихан Бөкейханов қазақ мемлекетінің пайда болу тарихына, Кіші, Орта және Ұлы жүз хандықтарының Ресейдің қоластына енуіне, Үлкен Орда сұлтаны Сүйік Абылайхановқа қатысты құжаттарды зерттеу нәтижесінде ғылыми еңбектерін жариялады. Ә. Бөкейханов 1903 жылы Санкт-Петербургте Семенов Тянь-Шанскийдің редакциясымен басылып шыққан Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының «Россия. Полное Географическое описание нашего отечества» атты көп томдық кітабының 17-томына енген «Исторические судьбы киргизского края и культурные его успехи» еңбегінде қазақ өлкесі тас дәуірінен бастап көрініс табады . Алаш қайраткері Ә. Бөкейханов тұңғыш Абайтанушы ғалым болып саналады. Абай өлеңдері мен нақыл сөздерін Кәкітай Ысқақ ұлы тұңғыш жинақтап, 1909 жылы Санкт-Петербургтегі Ілияс Бораганскийдің баспасынан шығаруына Ә. Бөкейханов үлкен көмек көрсетеді[11, 8-б.].
ХХ ғасырда қазақ интелегенциясы қоғам өміріне белсене атсалыса бастады. Семей бөлімшесіне ардайым қолдау көрсеткен Ш. Құдайбердіұлы, Ж.Ақбаев, С.Н.Нұрмұханов есімдері айтылады [12, 5-б.]. Қазақ халқының жарқын болашағы үшін күрескен зиялылардың бірі - Семей бөлімшесінің мүшесі, Райымжан Мәрсеков 1899 жылы жалпы студенттер толқуына қатысып, патша билігіне қарсылығымен көзге түседі. Р. Мәрсековтың алғашқы мақалалары студент кезінде 1899-1900 жылдары «Дала уалаяты» газетіне жарияланып отырған. Оның 1901 жылы «Санкть-Петербургское ведомство» газетінің 68-ші санында жарияланған «Киргизы и переселенцы» атты мақаласы аса құнды еңбек ретінде кітапхана каталогына енгізілген. Сонымен қатар каталогқа «Киргизский народный судъ», «Женщина» сияқты бірнеше мақалалары енген.
Семей Орыс Географиялық Қоғамының қазақ мүшелері қатарында Алашорда үкіметі басшыларының бірі, қазақтың тұңғыш профессор-математигі, ірі қоғам қайраткері Әлімхан Ермековтің есімі де бар. Ә. Ермеков өмірінің Семей жерімен байланысы оның бала кезінен басталған. Томск технология институтының түлегі Ә. Ермеков 1920 жылы мамыр айында Мәскеуде В.И. Ленин төрағалық еткен Үкіметтің кеңейтілген мәжілісінде Қазақ Автономиялық Республикасын құру және оның шекарасын айқындау жөнінде баяндама жасаған. Ә. Ермеков «Ұлы матеметика курсы» , «Қазақ тілінің математика терминдері» атты еңбектерін қалдырған [12,8-б.].
Қорытындылай айтатын болсақ, бүгінгі күнде қазақтардың рухани мұрасы, ең бірінші кезекте, оның дүниетанымдық мазмұны әлемдік тарих пен мәдениет контексінде қарастырылады. Қазақстанда ХІХ ғасырдың екінші жартысында қоғамдық пікір өз дамуында аяқталған формаға жетпесе де, қазақтың халықтық шығармашылығының озат өкілдерінің ғылыми және әдеби шығармашылығы терең философиялық идеяларға толы және сол замандағы қоғамның рухани ізденістердің бейнеленуі болып табылады.
Сондай-ақ, орыс географиялық қоғамы ғылыми ұйымдастырылған жұмысы қазақ зиялылары үшін өз мүмкіншіліктері мен білімдерін көрсетуге мүмкіндік берді. Жиналған мәліметтердің қолжетімді болғандығынан өлке тарихын зерттеуге үлес қоса алды. Қоғам жұмысында демократиялық алға жылжулары өлке халқының дамуы мен оның салт дәстүрінің өркендеуіне жол ашты. Қазақ жеріндегі құрылған бірден бір ғылымы ұйым болғандықтан өлкедегі ғылыми зеттеулердің қарқынды дамуына үлес қосты. Қоғамның санқырлы ғылыми қызметі ХІХ-ХХ ғасырда жалпы демократиялық және прогресшіл сипатқа ие болды.

1. Ильясова А.С. Деятельность Западно-Сибирского РГО по изучению Северо-Восточного Казахстана во второй половине ХІХ-начале ХХ века: дисс.канд.ист.наук. Павлодар. −2006. −157с.

2. Потанин Г.Н. Зимняя поездка на оз. Зайсан. //Записки РГО.−Т.1.−СПб.−1867.−654с.
3. Потанин Г.Н. Олжабай. ТГУ;−№ 21, д. −№ 2327.
4. Коншин Н.Я. От Павлодара до Каркаралинска // Памятная книжка Семипалатинской области на 1900год., Семипалатинск.−1900.−с.36.
5. Коншин Н.Я., Дм. Прийма. Скалы и легенды Баянаула., Алма-Ата. −1974,−115с.
6. Казахский фольклор в собрании Г.Н. Потанина.−Алма-Ата.−1972.−245с.
7. Валиханов Ч.Ч. Записка о судебной реформе // Собрание сочинений в 5-титомах, Алма-Ата: Главная редакция Казахской советской энциклопедии,−Т.4.−1985.−415с.
8. Потанин Г. Н. Чокан Чингисович Валиханов // Сибирская жизнь.−1903.− №133.
9. Гейнс А. К. Собрание литературных трудов., СПб.−Т.1.−1897.−328С.
10. Золотов П. О сибирских переводчиках и толмачах во вторую половину XYIII века. // Акмолинские областные ведомости.−1873.−№9.
11. Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің XX ғасырда атқарған жұмысы // География және табиғат. −2004.−№ 4.10 б.
12. Белгібаев М. Орыс географиялық бөлімінің Семей бөлімшесі // География және табиғат.−2004. −№ 3.11 б.

3.2 ХІХ–ХХ ғғ. кезіндегі қазақ қоғамынының рухани өзгерістер үдерісі

https://e-history.kz/kz/history-of-kazakhstan/show/8746/

Қазақстан территориясына ислам дінінің енуі негізінен VП ғасырдан басталғанысмен ислам діні дала өңіріне кең таралады. Бұған дейін қазақ халқы Орта Азия жеріне таралған көптеген дінді басынан өткерді. Қазақтардың діни өмірінде шамандық маңызды рөл атқарды. Исламға дейінгі ежелгі дәстүрлердің қазақ халқының өмірінде елеулі орын алғанын байқаймыз. Ислам дінінің қазақ жеріне баяу еніп, ежелгі діндердің қалдықтарының әлі де болғандығы туралы Ш.Уәлиханов былай деп жазған: «Мұсылман діні әлі де біздің денеміз бен қанымызға сіңе қойған жоқ... Өлкемізде қазір де қос дін үстемдік етіп отыр. Қазақтардың арасында Мұхаммедтің атын білмейтіндер толып жатыр, бақсыларымыз даламыздың түпкір-түпкірінде өз қызметін доғара қойған жоқ» дейді.

Қазақстанда ислам діні барлық аймақтарда бірдей дамыған жоқ. Мәселен, Қазақстанның оңтүстік аудандарында ол Х ғасырда толығымен орныққан болса, ал солтүстік аудандарда мұсылман діні XIX ғасырда ғана күш алды. Бұл туралы Қ.Абуев былай дейді: «Қазақ өлкесін алғашқы зерттеген орыс ғалымдары да ислам дінінің қазақ арасында басқа мұсылман елдеріндегідей терең тамыр жая қоймағанын тілге тиек етеді. Алайда, XIX ғасырдың аяғында мұсылман діні қазақ арасында кең таралып, орныға бастады. Бұл құбылыс бір жағынан халықтың арасында діннің адамгершілік, ұлттық дәстүрлерді сақтаудағы рөлін мойындаудан туса, екінші жағынан үкіметтің мұсылман дін иелерін қуғындау, хрестиан миссионерлерінің әрекетіне қарсылық ретінде пайда болды». Яғни, қазақ арасында жаппай мұсылмандықтың кең таралуының әсіресе ру басылар тарапынан қолдау табуының себебі қазақ даласындағы Ресей империясының отарлау саясатымен тікелей байланысты.
Қазақ елінің Ресей империясының қол астына түсуі ұзақ мерзімге созылып, XIX ғасырдың 60-шы жылдары толық аяқталды. Осы үдерістің барысында қазақ халқы тек әлеуметтік, экономикалық, саяси қанауға алынып қоймай, өзінің дербес ұлт болып өмір сүруіне, келешегіне өте қауіпті рухани қысымнан да зардап шекті. Қазақ даласында Ресей отарлық саясатының билігі күшейіп тұрған кезеңде әдет-ғұрыптар мен оның әлеуметтік институттарына негізделген кіші заң кодекстері «Ережелердің» көптеп шығарылғаны белгілі. Ресей үкіметі бұл әдет-ғұрыптық нормаларды өз мүддесіне пайдаланып, далалық қоғамдық қарым-қатынасты реттеп отыру үшін өзіндік тұрғыдан өңдеп пайдаланды. Қазақ жерінде хандық билікті түгелдей жойып, оның орнына генерал-губернаторлық басқару жүйесін енгізуі елді бөлшектеудің басты әкімшілік құралы болғандығын растайды. Тіпті, діни болмыстық әдет-ғұрыптарда да саяси қулыққа басып «Алла жалғыз, ақ патша оның уәкілі» деген уағызбен дала халқына мұсылмандықтың өзгертілген түрін енгізуге тырысты. Тағы бір отаршылдардың көздеген мақсаттарының бірі - қазақ халқын орыстандыру еді. Патша өкіметінің бұратана халықтарды отарлаудағы ең сенімді әрі нәтижесі тез көрінетін әдісі - орыс шаруаларын бұратана халықпен араластыра қоныстандыру. Орыс шаруаларының санын жыл сайын көбейтіп отырудың саяси астарын жақсы ұғыну себепті де, бұл мәселеге шешуші мән беріле қаралды. Шоқындыру, орыстандыру мәселесінде осы әдіс арқылы жүргізіліп келді. Патша өкіметінің бұл саясатын іске асыруда қазақ өлкесіндегі генерал-губернаторларға жүктелді. Патша өкіметінің отаршылдық саясатының құрамдас бөлігі – дін болатын. Отарлаудың алғашқы жылдарында патша өкіметі қазақ халқын өзінен бірден үркітіп алмау үшін христиан дінін уағыздауға тиым салды. Патшалықтың жүргізген алғашқы саясаты мұсылман дінінің өзін қазақтарды орыстың азаматтығына қаратуда пайдалану еді. Тілмаш ретінде орыс әкімшілігіне орыс азаматтығына насихаттауда өздерінің этноленгвистик әрі діни мәдениеті жағынан қазақтарға жақын Қазан татарларын пайдаланды.
Ресей империясының отарлық саясатының алғашқы өкілдері қазақ арасынада молда бейнесінде сыналып ене бастады. Шынында да аузында «алласы» бар бейбіт ниеттегі татар «молдалар» арқылы қазақ арасына ену тиімдірек болды. 1785 жылы 23-і қарашадағы II Екатерина патшайым жарғысында татар молдаларының айқын бейнесі көрініс тауып, олардың міндеті белгіленді. Онда: «Қырғыздардың (қазақтардың ) әр түрлі руларына молдаларды бекіту біздің бұдан бұрын берген жарлықтарға сәйкес келеді және бізге шын берілген болуы үшін оларды Қазан татарларынан іріктеуге күш салыңдар. Қызмет орнына жіберер алдында жақсылап нұсқау беру керек. Ол нұсқауларда қырғыздарды (қазақтарды) патша сарайына берілгендік рухта тәрбиелеуді, шекараларда жиі-жиі болатын тәртіп бұзушылардың алдын алуды естен шығармауы керек. Бұл молдалардың жол шығынын төлейтін болыңдар, ерекше көзге түскендеріне сый құрмет көрсетіңдер» – деген нұсқауларынан патша үкіметінің ішкі мақсатын айқын тануға болады. Сондықтан да татар молдаларына қазақтар бірден сенімсіздік білдірді.
Кейін үкімет қазақ халқының әдет ғұрпы мен діни ұстанымдарын зерттеуді қарқынды жүргізіп, халық арасында ислам дінінің кең өріс алғандығын, қазақтардың мұсылманшылықтың парыздарын сақтауға тырысу мүмкіндіктерін анықтаған. Осыған байланысты отарлық саясатты жүргізуге кедергісін тигізеді деген мақсатпен, исламға қарсы іс шараларды жүргізуге кіріседі. «Положение об усиленной охране для районов со сплошным мусульманским населением» деген ереженің дайындалуын талап етті. Онда империя көлемінде барлық мұсылман басқармаларын жауып, орыс әкімшілігіне тәуелді ету, мұсылман баспасөзіндегі цензураға арнайы регламент белгілеу, исламның христиан дініне деген зиянды пиғылдарын дер кезінде басып отыру іс шараларының жүзеге асырылуын қолға алды. Патша өкіметі халық арасында ислам дінінің күшеюіне тежеу қою мақсатында некеге байланысты мәселелерде шариғатқа сүйенуге тиым салды. Бұл 1891 жылы бекітілген заңдар жинағының 289 бабында арнайы жазылған.
XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында патша үкіметі мұсылман халықтарының, әсіресе, қазақ халқының әлеуметтік-экономикалық мәдени дамуын барынша тежеп, пәрменді орыстандыру, шоқындыру саясатын үдете түсті және оған мүмкіндігінше тежеу салып, қатал қадағалануға алынды. Мешіт, медреселерді рұқсатсыз тұрғызылуына тыиым салынды, олардың жабылуын көздеп медреселерде орыс тілін оқу ең басты міндет деп енгізді. Ал мешіт, медреселердегі молдаларды отаршыл үкіметтің өзі тағайындайтын болды. Бұл көрсетілген міндеттер орындалмаған жағдайда жергілікті әкімшілік органдары мешіт медреселерді жабуға құқылы болды. Мәселен, Ақмола облысының әскери губернаторы Дала генерал-губернаторына жазған мәлімдемесінде «Петропавл уезінің Станов болысында төрт мешіт бар, олардың екеуі рұқсатсыз тұрғызылған. Ішкі істер министрлігінің № 6500 түсіндірмесі бойынша бұл үш, соның ішінде біреуі рұқсат етілген мешіттер жабылуы тиіс» - деп бұйырық берілген.
Патша үкіметінің халық ағарту ісіндегі отаршылдық саясаты мұсылманша оқуға да өз ықпалын тигізді. Мұсылман мектептерінің саны біршама қысқарды. Халық ағарту министрлігі 1870 жылы 26-шы наурыздағы 2 «татар – магаметан және христиан – (бұратана) арналған» заң қабылдады. Заңның негізгі мақсаты - Қазақстанда орыс-қазақ, аралас мектептерін ашу, қазақ балаларын орысша оқытып шоқындыру, Қазақстан және Орта Азия территорияларындағы бұрыннан келе жатқан мұсылмандық мекептерді жою болды. Бұл ережеде анық берілді: «әрбір діни мектептерде, орыс тілін білмейтін молдалардан басқа «татар тілін» білетін орыс оқытушысы болуы керек еді және мұсылман балаларының мектептерге оқуға түсудегі басты мақсаты орыс тілінде сөйлеуді үйретуді қамтамасыз ету еді».
Патша өкіметі мектеп–медреселерге мүлде теріс көзқарас ұстанды. Олардың айтуынша: мектептерде әрбір кластарға арналған оқулықтар белгіленбеген, нақты бағдарламасы, келесі курсқа өтуге арналған белгілі бір кезеңі жоқ, сондықтан да бұл оқу орындарында ұзақ уақыт білім алған адамдар әлі де болса, қараңғы және сауатсыз болып қала береді деген. 1874 жылы барлық Қазақстан мұсылман мектептері мен медреселері Халық ағарту министрлігіне бағындырылды.
Мәселен, 1872 жылы Ақмола облысында 10 мектеп-медресе жұмыс істеген. Онда жалпы 365 оқушы оқыған, олардың 321 ер бала, ал 44 қыз балалар еді. Яғни, Петропавлда 7 мұсылман мектебі, олардың 4 ер балаларға, 3 қыз балаларға арналған, Көкшетауда 2 ер балаларға арналған және Ақмола қаласында бір ер балалар мектебі болды. Сонымен қатар патша үкіметі 1876 жылы орыстандыру саясатының тағы бір жолы ретінде мұсылман оқу орындарына орыс сыныптарын енгізу туралы шешім қабылдады. Бірақ, қандай да болмасын шектеулерге қарамастан мұсылман оқу орындары Ақмола облысында да аз да болса өз қызметтерін жалғастыра берді. Мұсылман мектептерін полицейлік бақылауға беріп, қадағалап отырды.
Қазақтар балаларын мектеп-медреселерде оқытқысы келетін ата-аналар бұған уезд бастықтарынан арнайы белгілеген куәлік түрінде рұқсат қағаз алуға міндетті болды. Патша үкіметі жаңадан мектеп-медреселерді ашуға рұқсат етпеді. Дәстүрлі мектептер мен медреселер өз қызметін орыс тілі мұғалімі бар орыс кластары болған жағдайда ғана жұмыстарын жалғастыруға мүмкіндік берілді. Егер де куәлік алудан бас тартқан ата-аналарға айыппұл салынып, немесе жазаға тартылатын болған. Мысалы, олар бірінші рет 10 сом көлемінде, екінші рет 30 сом айып төлеулері тиіс болатын. Ал үшінші ретте 5 тәуліктен 15 тәулікке дейін қамалып, олардың балаларын мұсылман мектептерінде оқытуға мүлдем тыйым салынды.
Сол кезден бастап мектептер мен медреселерді басқаратын меңгерушілер инспекторларға әрбір жылда оқу орындарында оқитын оқушылардың тізімін дәлме-дәл жазып, тапсырып тұрулары қажет болды. «Молдалар мен медреселерді басқаратын адамдар инспекторға өз сабақтарының оқу құралдары мен басшылықтары айқын көрсетілген бағдарламасын табыс етуге мәжбүр етілді. Жаңа мектептер мен медреселер ашу туралы өтініштер де инспектроға берілетін болды. Ол өз кезегінде бұларды округ тәрбиешісіне табыс ететін, егер өтініш жасаған кезде: а) мектептерді немесе медреселерді құрушылар есебінен орыс класын ұстау туралы міндеттемелер; ә) ашылатын мектептерді немесе медреселерді материалдық жағынан жеткілікті дәрежеде қамтамасыз етуге арналған құжат көрсетіліп, тілек білдірілген жағдайда ғана мұсылман оқу орнын ашуға рұқсат етілетін». Яғни, дәстүрлі мұсылман оқу орындарына көптеген қатаң талаптар қойылды. Бұл жай ғана талап болған жоқ сонымен қатар, отаршыл әкімшілік тарапынан қатаң қудаланды. Мектептер мен медреселердің жалпы саны Ақмола облысында, 1896 жылы 13-ке жеткен, онда 547 оқушы оқыған. Ал, 1898 жылы – 11 мектеп-медресе, оқушының саны 425, 1907 жылы – 15, 970 оқушы білім алған болатын.
Патша жарлықтары бойынша болыста тек қана 1 молда мен 1 мешіт болуы тиіс еді және мұсылман діни басқармасы әр жыл сайын ашылған медреселер, ондағы ұстаздар мен шәкірттер жайлы мәлімет беріп отыруы тиіс болды. Егер заңға қайшы келетін мектеп - медреселер болса оларды бірден жауып тастаған еді. Мәселен, Көкшетау уезіндегі медресе жайлы мына деректе: «Существующая ныне в Кокчетавском уезде медресе, уклонившиеся в своей практике от преподанных Министерством Народного Просвешения правил, были оставлены лишь до конца текущего учебного года, а затем был закрыт...».
Қазақ елі ішінде ислам дінінің күшеймеуін көздеген үкімет қазақтардың арасында православиені насихаттауды қолға алды. Үкімет қазақтар арасындағы исламның даму деңгейін, таралу жолдарын зерттеп православие дінін уағыздау үшін бірқатар жағдайлар бар екендігін анықтаған. Бұл жайлы С.Асфендияров еңбегінде былай деп жазған: «Қазақ даласын әкімшілік тұрғыдан қайта құрумен қатар өлке жұртшылығын ассимиляциялау және орыстандыру бағытындағы миссионерлік отаршылдық жұмыстар жоспарлы түрде жолға қойылды. Бұлардан басқа бұл жұмыстар бағындырылған халықтармен қатар қазақтар мен жер ауып келген шаруалардың самодержавияның «тірегін» және шынайы бағынушылықты мойындатулары тиіс болды».

Ресей империясы қазақтың кең-байтақ жерін әскери, саяси және экономикалық жағынан ғана емес, идеологиялық жағынан орыстандыру, шоқындыру саясатын жүргізу арқылы елді толық билеп, халықтың санасын жаулап алмақшы болды. Озбыр күш қазақты тілінен, дәстүрінен, дінінен, ділінен айырып, тегіс шоқындырып жіберуді мақсат тұтты.

XVIII–XIX ғғ. Қазақстанның Ресей империасы қол астында болуы ислам дініне көп әсерін тигізген. ХVII ғ. басында Ресей империясы көшпелі халықтар арсында христиан дінін таратуға тырысты, нәтижесінде өзінің көздей алмаған мақсатын өкімет ислам дінін қыспаққа алуға тырысты.
Патша үкіметінің әкімшілігі өзінің отаршылдық саясатын жүргізе отырып, көшпелі және жартылай көшпелі қазақ халқын шоқындырып, христиан дініне көшіруге зор көңіл бөлді. Сол арқылы Қазақстанның байырғы халықтарын Ресей империясына шын берілген жандар етіп шығаруды ойластырды. XIX ғасырдың бас кезіне қарай қазақ даласындағы әлеуметтік—саяси жағдай өзгере бастады. Соның нәтижесінде патша үкіметінің қазақтарды шоқындырып, христиан дініне көшіру жөніндегі жаңа саясатын жүзеге асыру үшін өте қолайлы жағдай туды. Осы кезде Қазақстанның Ресеймен шектес аудандарында ашаршылық күшейген еді. Патша үкіметінің әкімшілігі қазақтардың балаларын көптеп сатып алып, оларды православие дініне кіргізуге кірісті. XIX ғасырдағы белгілі орыс зерттеушісі А.Добросмысловтың хабарлағанындай, «Қазақтардың балаларын шенеуніктер, помещиктер, казактар, офицерлер, көпестер, тіпті дін қызметкерлерінің өздері де сатып ала бастады».
Кенесары көтерілісінің алдында Ресей өкіметі қазақ даласына шіркеу қызметкерлерін қаптатып, жас балаларды жаппай шоқындыра бастады. Ал хан бастаған көтерілістен кейін қазақтармен бұлай «ойнауға» болмайтынын біліп, поптарын кейін қайтарып алып, шоқындыру саясатын тоқтатып тастады [1].
Қазақтардың Ресейдің шекаралас ішкі губернияларының аумағына өтуінің «занды» жолдарының бірден—бір тиімді тәсілі христиан дінін қабылдау еді. Міне, мұндай жағдайда олар төлқүжаттық алымдар төлеуден босатылатын. Жаңа дінді қабылдағандардың жұмыс іздеп, Батыс Сібірдің селолары мен қалаларына тегін және ешқандай кедергісіз өте беруіне рұқсат етілді. Отаршыл өкімет билігінің ойлап тапқан айла—шарғысының бірі «шоқынушыларға», яғни христиан дініне өткендерге бірқатар жеңілдіктер пен артықшылықтар беру болды. Мәселен, «шоқынғандар» мемлекеттік алым—салықтардан және рекруттық міндетті атқарудан толық босатылды. Олар сонымен қатар едәуір елеулі мөлшерде ақшалай несие алуға да құқықты болды.
Христиан дінін қабылдаған қазақтардың барлығы да әдетте қазақ қоғамының әлеуметтік төменгі кедей тобының өкілдері еді. Олар ең алдымен өздерінің материалдық жағдайын жақсартуды көздеді. Сөз реті келгенде айта кету керек, бұл жағдайды Сібір қырғыздарын басқару жөніндегі жалпы облыстық басқарма кеңесінің 1868 жылғы 20 ақпандағы деректерінен айқын көруге болады. Онда былай деп ашық айтылған: «... бұған дейін православие дінін қазақтардың бәрінің де шекара шебіне жақын жерлерде көшіп—қонып жүрген сіңірі шыққан кедейлерге жататыны жақсы мәлім... Сондықтан да мына жағдайга күмән келтіруге болмайды: олардың өз дінін ауыстыру себебі өздері ұстанып келген діннің түкке тұрғысыз екендігіне кәміл көз жеткізгендігінде емес, көпшілік жағдайда материалдық есепте жатыр..» Әрине, олардың христиан дінін шын ниеттерімен құрметтей қоюын күтуге болмайтыны әбден табиғи нәрсе болатын. Мұны дін таратушы миссионер Филарет Синьковскийдің жазбалары да дәлелдей түседі: «...Жаңа шоқындырылғандардың өмірін бақылаудан көрініп отырғанындай, олар өздері қабылдаған дінге барынша немқұрайлы қарайды және оны тереңірек игеруге мулде құлықсыз».
Патшалық Ресейдің отарлық саясаты әскери және саяси сипаттағы шаралармен негізделген экономикалық экспанциямен шектелген жоқ. Ол қазақ халқының өмірінің рухани саласында да жүргізілді. Бала жастан бастап, мектеп оқушыларына орыс мәдениетінің, тілінің, дінінің, осы халық өкілдерінің артықшылығы насихатталды. Орыстандыру және христиандандыру саясатын жүзеге асыру барысында мұсылман мешіттері мен мектептері жабылып, молдалар қуғынға ұшырады. Қазақтарды ғасырлар бойы қалыптасқан әдет—ғұрыптары, салт—дәстүрлерінен айырып, орыстардың өмір сүру салты күшпен бойға сіндірілді. Нәтижесінде, қазақ халқының жеке ұлт ретінде өмір сүруіне қауіп төнді. Бұлардың барлығы қазақ халқының ойлары мен жүректерінде патшаның отарлық саясатына қарсы бағытталған ашу—ызасын күшейтті. Қарсы шығуларда халықтың оқыған, білімді бөлігі мұсылман дінінің қызметкерлері негізгі орынға ие болды. Орыс идеологтары самодержавиенің саясатына көңілі толмаған мұсылман дінінің қызметкерлерін барлық құралдармен әшкерлеуге тырысты. Әсіресе осындай өкілдерге барлық күнәларды артып тастауға тырысып бақты. Діни көзқарастарға сәйкес аурулардан жазып және болашағын болжап беретін ишандар туралы пайдақор өтірікшілер деп жазды.
Мұсылман халқының бірігіп кетуінен де сескенді. Қазақ халқын ислам рухынан алыстату мықтап қолға алынып, «мұсылмандық нышандарын білдіргені» үшін орыс гимназиясының бір шәкіртіне мінез—құлқы үшін қойылмайтын баға төмендетілген [2, 173 б.]. Оның орнына орыс тілі мен әдебиет, Россия тарихы, православиелік діни сабақтары (Закон Божий) жүргізілді.
Патшалық Ресейдің отарлық саясаты әскери және саяси сипаттағы шаралармен негізделген экономикалық экспанциямен шектелген жоқ. Ол қазақ халқының өмірінің рухани саласында да жүргізілді. Бала жастан бастап, мектеп оқушыларына орыс мәдениетінің, тілінің, дінінің, осы халық өкілдерінің артықшылығы насихатталды. Христиандандыру және орыстандыру саясатын жүзеге асыру барысында мұсылман мешіттері мен мектептері жабылып, молдалар қуғынға ұшыраған. Қазақтардың ғасырлар бойы қалыптасқан әдет—ғұрыптарын, салт-дәстүрлерінен айырып, орыстардың өмір сүру салты күшпен бойға сіндірілді. Нәтижесінде, қазақ халқының жеке ұлт ретінде өмір сүруіне үлкен қауіп төнді. Бұлардың барлығы қазақ халқының ойлары мен жүректерінде патшаның отарлық саясатына қарсы бағытталған ашу—ызасын күшейтті. Қарсы шығуларда халықтың оқыған, білімді бөлігі мұсылман дінінің қызметкерлері негізгі орынға ие болды. Орыс идеологтары самодержавиенің саясатына көңілі толмаған мұсылман дінінің қызметкерлерін барлық құралдармен әшкерлеуге тырысты. Әсіресе осындай өкілдерге барлық күнәларды артып тастауға тырысып бақты. Діни көзқарастарға сәйкес аурулардан жазып және болашағын болжап беретін ишандар туралы пайдақор өтірікшілер деп жазды.
Х.Оралтайдың «Атам — қазақ, ұраным — Алаш, дінім — ислам, кітабым — құран, тегім — түрік», — деп айтқан болатын. Қожа Ахмет Иасауи бабамыздың «Ең алдымен иманды түзеу арқылы адамды, сосын ортаны, содан кейін заманды түзетуге болады» деп айтқан болатын [3, 30 б.].
Жалпы осы күні Кеңес Одағының құрамынан бөлінген Қазақстан, Әзірбайжан, Өзбекстан, Қырғыстан, Түркменстан сынды түркі елдеріне халықтың тұтынатын негізгі діні — ислам болса да, ол мемлекеттерде христиандық, индуизм, буддизм, иудаизм сынды т.б. әлемдік дәстүрлі діндердің дамуына кедергі жасалмаған. Азаматтарға әлемдік діндерді дәстүлі діндерді өз еркімен таңдауға, сол бойынша діни сауатын ашуға мүмкіндік берілген. Әлемдік дәстүрлі діндердің ғибадатханалары: шіркеулер, храмдар, синагогалардың тұрғызылуына рұқсат етілген. Мемлекеттік деңгейде діни, негізде қысым жасауға, бір дінді екінші діннен биік көрсетуге жол берілмеген.
Күні кеше социолизм шекпенінен шықтық. Бүгінгі көптеген тауқыметтеріміздің тамыры сонда жатыр. Күллі Кеңес елі үлкен бір еңбек лагеріне айналыпты. Большевиктер онымен тынышталмапты. Халықты байдан ғана емес, Құдайдан да азат етеміз деп лепіріпті. Адам жанына қол салыпты. Қолдан Құранды түсіріп, жүректен иманды ұшырыпты. «Құдайсыздар қоғамын» құруға кірісіпті. «Бұлардың Құдайда әкесінің құны бар ма ?» деуіңіз мүмкін. Орынды сауал. Жауабы: «Қызыл көсемдер халық жүрегіндегі Құдайдың орнын өздері иеленгісі келген» [4].
Ел келешегін көркейтетін — білімді ұрпақтың жарқын болашағы үшін ең керектісі - қайсібір бөгде елдің келеңсіз ұстанымына еліктемей, халқымыздың рухани жағынан жүдеп, азғындауына жол бермеу. Мұсылман әлемінде жаппай ажырасу, жезөкшелік, нәресте көтеруді шектеу, тастанды бала, қарттар үйі деген болмаған. Ұлттың өзін — өзі сақтау әрекеті шексіз емес дейміз. Өкінішке орай, ғасырлар бойғы отарлық езгінің салдарынан қайсібір түркі ұлыстары жалтақтықты, жағымпаздықты бойына сіңіріп алғаны да жасырын емес.
Кезінде ұлтым, тілім, ата салт-дәстүрім деп өмірін елінің жарқын болашағына арнаған халқымыздың хас батыры Бауыржан Момышұлы бір сөзінде: «1 - ден, балаларын бесікке бөлемеген, бесігі жоқ елден қорқамын, 2 - ден, немересіне ертегі айтып беретін әженің азаюынан қорқамын, 3 - ден, дәмді, дәстүрді сыйламайтын жастардан қорқамын» депті [5].
Діни арандатушылықтардың себебі неде, салдары қандай деген сұрақтарға жауап іздейтін болсақ, оның төркіні мынада деп есептейміз. Біріншіден, кеңестік атеистік қоғамда өмір сүрген қазақ халқы тәуелсіздік заманы туған соң, дінге жаппай бет бұрып, сол арқылы иманға шөліркеп қалған көңілін басқысы келді. Осы тұста ғасырлар бойы ата — бабасынан келе жатқан дәстүрлі діни сенім мен радикалдық, біздің қоғамға жат секталық, экстремистік діни ағымдардың ара—жігін ажырата алмай қалған кездері де болды. Екіншіден, біздің берекелі тірлік—тіршілігіміздің құтын қашырғысы келетін сырт күштер буыны бекімеген, бұғанасы қатпаған, ең бастысы, алды - артын ажырата алатын тұлға ретінде қалыптасып болмаған жастарымыздың санасын улап, әдгіндей жат діни ағымдардың дәнін елімізге әдейі сепкісі келді. Яғни, халықтың иманға жаппай бет бұрғаны болды да, оның рухани сұранысын өтеу мәселесі туындады.
Жалпы, «Елбасымыз «Қазақстан — 2050» стратегиясында қазақстандық патриотизм — біздің көпұлтты және көпконфессиялы қоғамымыз табысының негізі деп атап өткендей, біздің дін қызметкерлеріміз халықпен күнделікті араласып, жастарымыздың тәрбиесіне, еліміздің бейбіт өмір сүруіне өз үлестерін қосуда. Діндердің отансүйгіштікке тәрбиелеудегі маңызы ерекше. Өйткені, дін ежелден бері еліне деген махаббатты, еліне деген ерекше сезімді тәрбиелей білген», — деп пайымдаған болатын.
Ислам дінінің мың жыл бойы дәуірлеген тұсын айтпағанның өзінде, қазақ халқы кешегі Қазан төңкерісіне дейін Паайғамбарымыздың өмір жолынан жырлар, қисса — дастандар мен аңыз — әфсаналар арқылы хабардар болып келгені мәлім. Оның өмірбаяны бейнеленген түрік — шағатай, татар тіліндегі бірқатар кітаптардың да ел арасында болғаны анық. Бірақ Кеңес өкіметі билік құрған жетпіс жылда халқымыз бұлардан көз жазып қалды [6, 7б.].
Атеистік қоғамда өмір сүргенұлы ақын Мұқағали Мақатаев:
«Алла — ақиқат. Аллаға сеніп өтем,
Адалдық пен ақиқат серік екен.
Адаспаймын, Аллама сеніп өтем,
Арамдыққа баспаймын жолы бөтен!», - деп Алланың рас екенін, оның жолына өзінің беріктігін өлең жолдарымен көркем жеткізді.
Қорыта айтсақ, XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының діни сана-сезімінде кең түрде таратылған мұсылман діні мен христиан діні идеялогиясы қамтылған кезең болатын. Сонымен бірге Ресей патша отаршылдары қазақ халқының жері мен оның табиғи байлығын иеленіп қана қойған жоқ, олар қазақтарды рухани жағынан да отарлады: орыстандыру, шоқындыру, қазақ тілінен, дінінен айыру шаралары жүзеге асырылды. Соның нәтижесінде, қазақ халқы ата-баба дінінен, тілінен, әдет-ғұрыпынан, салтынан, дәстүрінен айырылу процесі басталған еді.
Сонымен, қарастырып отырған кезеңдегі Қазақстанның рухани мәдениетінің өзіндік бір ерекшелігі - ол ислам дінінің дамуы. Сондықтан да, бұл ерекше даму патша өкіметінің отарлық саясатына қарсы шаралардың тағы бір түрі болатын.
Ал, XX ғасыр басындағы мұсылмандық қозғалыс патша үкіметі күтпеген ұлттық езгідегі мұсылман халықтарының тағы бір көрінісі еді. Ол қазақ елінің ұлт-азаттық жолындағы күресінде өзіндік із қалдырды. Мұсылмандық қозғалысқа ат салысқан зиялы қауым қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға, тәуелсіздік пен еркіндік іздеген елдің мұратына жету жолында күрескен болатын. Алдыңғы қатарлы интеллигенция өкілдері халықты дамытудың азаматтық жолын жақтай отырып, сонымен бірге мұсылман дінінен бас тартқан жоқ, ол оны жаңғырту үшін күрес жүргізді. Сондықтан, отарлық езгінің, рухани қысымның тұсауында болу қазақ елін өз мәдениетін, әдет-ғұрпын, діні, тілін сақтап қалу үшін мұсылмандық қозғалысқа, күреске шығуға мәжбүр етті. Әрине, сол кезде отарлаушы өкімет орындарына ашық түрде күрес жүргізу мүмкін болмаса да, оның басқа да жолдарына көңіл бөліне бастаған болатын. Патша өкіметі ислам дінінің ықпалына қарсы әдістерінің бірі орыс тілін тарату мен орысша сауаттандыру болуы керек деп шешті. Сондықтан, патша өкіметі өз мақсатына жетудің негізгі құралы етіп біріншіден, аралас мектептер ашуды таңдап алды. Өйткені, сол кездегі қазақ халқының идеологиясы мен мәдениетіне сол оқу орындары арқылы ықпал етуге болатын еді.
Яғни, «Бүгінгі күні менің елім Қазақстан, менің жерім Қазақстан деген осы екі асыл сөзді еліміздің әрбір азаматы асқақ сезіммен, мақтанышпен айта алары хақ. Өйткені біз бір үйдін баласы сияқты асқақ арман жетегінде, отаншылдықты ту еткен ұлт пен ұлыстардың ұл—қыздары қасиетті қазақ жерінде бейбітшілік пен ынтымақта, достық қарым—қатынаста өмір сүріп жатқан жандармыз», — деп, жастарды, жиналған қауымды отанымызды, туған жерімізді сүюге шақырды. Сондай—ақ: «Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хадисінде: «Ең жақсы адам — басқаға пайдасы тиген адам», — деген хадисін жеткізіп, туған елін сүйетін әрбір азамат мұнысын нақты ісімен дәлелдеуі керек екенін айтты.
Басты мақсатымыз - өскелең ұрпақтың бойында отансүйгіштікті тәрбиелеу және дұрыс діни бағдар берудің маңыздылығы турасында салиқалы ой, салмақты пікірлерімен бөлісу. Ұлт пен дін тұтастығын сақтау мұсылман елдерінің іргесін бекітіп, нығайта түсетіні бірден — бір фактор екендігі күмән жоқ. Тәуелсіздігі тұғырлы, экономикасы қалыпты, дінаралық келісім орныққан Қазақ елі қоғамының тыныштығын сақтауды басты ұстаным екендігі айқын.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. «Айқын» газеті. 171(2326) 18.09.2013 жыл
2. Нұртазина Н. Қазақ мәдениеті және ислам. — Алматы: ҚазМӨГЗИ, 2002. — 173 бет.
3. Бизақов С. Түбі бір түркілер./С.Бизақов. Өнд. 2—бас. — Алматы, 2013. — 288 б.
4. «Егемен Қазақстан» гезеті. 5.07.2012 жыл.
5. «Егемен Қазақстан», 13.03.2009.
6. Гүлен Ф. Ғаламның рақым нұры — Мұхаммед пайғамбар (саллаллаһу алейһи уә сәлләм). Толықтырылып, қайта басылған нұсқасы, Алматы: «Көкжиек—Б» баспасы, 2009. — 656 бет.

жүктеу/скачать 120,84 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: