Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қарағанды облысының білім басқармасы
жүктеу/скачать 68,3 Kb.
|
Бюджет жүйесі мен бюджетаралық қатынастар аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің маңызды құралы ретінде Дүйсенбай Аңсаған
Педагогика Рк (копия) (копия)
|
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Қарағанды облысының білім басқармасы Жамбыл атындағы мамандандырылған мектеп-интернаты Тақырыбы: «Бюджет жүйесі мен бюджетаралық қатынастар аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің маңызды құралы ретінде» Орындаған: Дүйсенбай Аңсаған Жамбыл атындағы мамандандырылған мектеп-интернаты 9 сынып оқушысы Ғылыми жетекшісі: Мейрамбеков А.К. Жамбыл атындағы мамандандырылған мектеп-интернатының тарих пәні мұғалімі Қарағанды 2021 жыл Мазмұны Кіріспе…………………………………………………………………………….3 1 1 Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы бюджет жүйесінің рөлі…5 1.1 Бюджетті қалыптастыру және оның функциялары……………………5 1.2. Бюджеттік құрылғы және бюджеттік жүйе ………………………....8 2 Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесі және бюджетаралық қатынастардың қазіргі таңдағы жағдайы ……………………………………..11 2.1. Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы бюджетаралық қатынастардың жай-күйін талдау…………………………………………………………………….11 2.2 Қазақстандағы бюджетаралық қатынастардың негізгі тенденциялары мен қайшылықтары……………………………………………………………..16 3 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару жүйесіндегі бюджеттік процестерді жетілдірудің өзекті мәселелері………………………………….24 3.1 Бюджеттік жоспарлау практикасына нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді енгізу тетіктері…………………………………………………...24 3.2 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі мәселелері...……28 Қорытынды……………………………………………………………………..31 Қолданылған әдебиеттер тізімі………………………………………………..32 Кіріспе Кез-келген заманауи қоғамның экономикалық құрылымын қалыптастыру мен дамытуда жетекші рөлді билік таңдаған экономикалық саясат аясында жүзеге асырылатын мемлекеттік реттеу атқарады. Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік реттеуді жүзеге асыруына мүмкіндік беретін ең маңызды тетіктердің бірі қаржы тетігі – қоғамның қаржы жүйесі болып табылады, оның негізгі буыны мемлекеттік бюджет болып табылады. Әлеуметтік – экономикалық процестерді мемлекеттік реттеу жүйесінің негізін кірістерді қайта бөлуге қатысты қатынастар құрайды. Тоқсаныншы жылдардың басынан бастап Қазақстанда жүргізіліп жатқан экономикалық және саяси реформалар мемлекеттік қаржы саласына, бірінші кезекте, бюджет жүйесіне әсер ете алмады. Мемлекеттік бюджет мемлекет ресурстарын жұмылдыру мен жұмсаудың негізгі құралы бола отырып, саяси билікке экономикаға әсер етуге, оның құрылымдық қайта құрылуын қаржыландыруға, экономиканың басым секторларының дамуын ынталандыруға, халықтың аз қорғалған топтарына әлеуметтік қолдау көрсетуге нақты мүмкіндік береді. Бюджет-көбею процесін жүзеге асырудың маңызды шарты және құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаларды іске асыру, қоршаған ортаның сақталуын қамтамасыз ету, ғылыми – техникалық прогресті ынталандыру, қорғаныс қабілетін қолдау, өзге де мемлекеттік функцияларды орындау үшін жағдайлар жасалады. Тиісінше, экономикалық тетіктің қалыпты жұмыс істеуі бюджеттік қатынастарды жетілдірусіз, ғылыми дамыған бюджеттік саясатты дәйекті жүргізбестен, бюджеттік процесті басқарудың тиімді жүйесінің болмауынсыз мүмкін емес. Нарық, корпорациялар және мемлекет басқаратын экономикаға көшу мемлекеттік бюджетті, кәсіпорындар мен салалардың қаржысын терең қайта құруды, аймақтық және жергілікті деңгейдегі қаржылық қатынастардың жаңа блогын, бюджеттен тыс қорларды қарқынды дамытуды талап етеді. Мемлекет бірлескен қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған ерекше тауарлар, қоғамдық тауарлар (қорғаныс өнімдері, ғылым, мәдениет, білім, менеджмент) ұсына алу үшін бюджетті қалыптастырады. Біздің еліміздегі экономикалық реформаның сәттілігі көбінесе қоғамның қаржы жүйесін қайта құру қай бағытта жүретініне, мемлекеттің бюджеттік саясаты уақыт талабына қаншалықты жауап беретініне байланысты екені анық. Менің жұмысымның мақсаты Қоғамның қаржы жүйесінің маңызды элементі ретінде мемлекеттік бюджетті, Бюджет жүйесі мен бюджет процесінің негізгі ерекшеліктерін талдау, бюджет тетігінің жұмыс істеуінде және ҚР мемлекеттік бюджеті мысалында оларды шешудің ықтимал жолдарын қарастыруда неғұрлым маңызды проблемаларды анықтау болып табылады. Бюджеттік әсердің тиімділігін арттыру көбінесе осы жүйенің мәнін түсіну дәрежесіне, оның дамуын анықтайтын факторларды білуге, қажетті өзгерістердің теориялық негізділігіне байланысты. Зерттеу жұмысының міндеттеріне келетін болсақ, ол төмендегідей: - Бюджетті қалыптастыру және оның функцияларына шолу жасау; - Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесі және бюджетаралық қатынастардың қазіргі таңдағы жағдайын талдау; - Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы бюджетаралық қатынастардың жай-күйін талдау; - Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару жүйесіндегі бюджеттік процестерді жетілдірудің өзекті мәселелерін салыстыру; - Бюджеттік жоспарлау практикасына нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді енгізу тетіктеріне тоқталу. Зерттеу жұмысының зерттеу объектісі Қазақстандағы өңірлік дамуды мемлекеттік реттеу. Зерттеу жұмысының әдіснамалық және теориялық негізі. Зерттеу жұмысында қойылған мәселені шешу үшін жалпы ғылымилық қағидалар - тарихилық, обьективтік, жүйелілік әдістері құрайды. Зерттеу жұмысын дайындау барысында қойылған мақсаттар мен міндеттерге жету үшін бірқатар деректер қолдынылды. Аталған деректермен бірге ғылыми зерттеулер де зерттеу жұмысын орындауда қолданыс тапты. Зерттеу жұмыстың құрылымы. Зерттеулік жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. Кіріспеде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп, зерттеудің мақсаты мен міндеттері анықталып, оның теориялық және тәжірибелік маңызы көрсетілген. Қорытындыда зерттеу жұмысы бойынша жалпы тұжырым жасалып, өзіндік ұсыныстар беріледі. 1 Елдің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы бюджет жүйесінің рөлі 1.1 Бюджетті қалыптастыру және оның функциялары Барлық мемлекеттерде шаруашылық жүргізуші субъектілердің қызметі нәтижесінде жалпы ішкі өнім мен ұлттық табыс құрылады. Материалдық өндіріс саласында өндірілген ұлттық табыс бөлу және қайта бөлу кезеңдерінен өтеді. Ұлттық табысты қайта бөлуде және одан әрі пайдалануда бюджет маңызды рөл атқарады. Елдің ұлттық кірісін қайта бөлу процесінде оның бір бөлігі ақшалай түрде бюджетке түседі және қаржы ресурстарының орталықтандырылған қорын құрайды. Бюджет мемлекеттің міндеттері мен функцияларын қаржылық қамтамасыз етуге арналған ақша қаражаты қорын құру мен жұмсау нысанын білдіреді. Бюджет елдің қаржы жүйесінде жетекші орынға ие. Ол бір жағынан мемлекет, екінші жағынан кәсіпорындар мен халық арасындағы қаржы ресурстарының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдаланумен байланысты бөлу қатынастарының бір бөлігін білдіреді. Бұл қатынастардың мазмұны белгілі бір тарихи кезеңде мемлекет шешетін міндеттерге байланысты. Бюджеттің қалыптасуы елдің ұлттық кірісінің дамуымен және оны қайта бөлумен тікелей байланысты. Ұлттық табысты қайта бөлудің негізгі қаржылық әдістері: - ақша жинақтарын құру және пайдалану (пайда, қосылған құн салығы, бюджеттен тыс әлеуметтік қорларға төлемдер); - салықтарды ұйымдастыру; - халық шаруашылығы салаларын қаржыландыру; - қоғамдық тұтыну қорларын, сақтандыру және резервтік қорларды қалыптастыру және пайдалану. Барлық осы процестерде бюджет үлкен рөл атқарады. Бюджеттің көмегімен мемлекеттік және аумақтық органдар басқару аппаратын, армияны ұстау, әлеуметтік шараларды жүзеге асыру, экономикалық міндеттерді орындау, яғни оларға жүктелген функцияларды орындау үшін қаржылық ресурстар алады. Сонымен бірге, бюджетті белгілі бір экономикалық қатынастарды білдіретін экономикалық категория ретінде қарастыруға болады. Мемлекет бюджетті тікелей өз қызметін қамтамасыз етудің негізгі құралдарының бірі ретінде де, экономикалық және әлеуметтік саясатты жүргізудің маңызды құралы ретінде де пайдаланады [1]. Экономикалық категория ретінде бюджеттік қатынастар қаржылық қатынастардың ажырамас бөлігі болып табылады, сондықтан олар қаржының негізгі функцияларына да тән. Бюджет келесі міндеттерді орындайды: 1) ұлттық табысты қайта бөлу; 2) экономиканы мемлекеттік реттеу және ынталандыру; 3) Әлеуметтік саланы қаржылық қамтамасыз ету және мемлекеттің әлеуметтік саясатын жүзеге асыру; 4) ақша қаражатының орталықтандырылған қорларын құруды және пайдалануды бақылау болып табылады. Бюджеттің бөлу функциясы мемлекеттік және аумақтық билік пен басқару деңгейлері бойынша орталықтандырылған қаражат қорларын қалыптастыру және пайдалану арқылы көрінеді. Дамыған елдерде әр түрлі деңгейдегі бюджеттер арқылы ұлттық табыстың 30-дан 50% - на дейін қайта бөлінеді. Бюджеттің көмегімен мемлекет елдің экономикалық өмірін, экономикалық қатынастарды реттейді, бюджет қаражатын салаларды, аймақтарды қолдауға немесе дамытуға бағыттайды. Осылайша, экономикалық қатынастарды реттей отырып, мемлекет өндіріс қарқынын, капитал мен жеке жинақтардың өсуін мақсатты түрде жеделдетуге немесе тежеуге, сұраныс пен тұтыну құрылымын өзгертуге қабілетті [2]. Ұлттық кірісті бюджет арқылы қайта бөлудің бір мезгілде және үздіксіз жалғасатын екі өзара байланысты кезеңі бар: - бюджет кірістерін құру; - бюджет қаражатын пайдалану (бюджет шығыстары). Бюджет кірістерін қалыптастыру және бюджет қаражатын пайдалану барысында елдегі экономикалық және әлеуметтік процестерді мемлекеттік реттеу міндеттері шешіледі. Бюджет кірістері – бұл бір жағынан мемлекет пен екінші жағынан шаруашылық жүргізуші субъектілер мен азаматтар арасындағы экономикалық қатынастар. Сонымен бірге, бюджет кірістері – бұл мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқарудың билігіне түсетін ақша. Бюджет кірістерін қалыптастыру процесінде ұлттық табыстың бір бөлігі мемлекет пайдасына императивті түрде алынады. Осы негізде мемлекеттің кәсіпорындармен және халықпен қаржылық қарым-қатынасы туындайды. Бюджет кәсіпорындар мен шаруашылық ұйымдарының кірістерін бөлуге белсенді қатысады. Кәсіпорындар пайдасының бір бөлігін бюджетке алу нысандары мен мөлшері мен соңғысының жұмыс нәтижелеріне қызығушылығы арасында белгілі байланыс бар. Кәсіпорындардың өндірістік ресурстарды тиімді пайдалануға, рентабельділік деңгейін арттыруға және кірісті ұлғайтуға деген қызығушылығы пайданың бір бөлігін бюджетке алу нысандарының қаншалықты орындалғанына байланысты [3]. Бюджет шығындары – бұл бір жағынан мемлекет, екінші жағынан ұйымдар, мекемелер мен азаматтар арасында туындайтын экономикалық қатынастар, екінші жағынан, орталықтандырылған қаражат қорларын пайдалану кезінде. Бюджетте қаржы ресурстарының бір бөлігін орталықтандыру арқылы мемлекет ұлттық қажеттіліктерді ақшалай қамтамасыз етуге мүмкіндік алады-халық шаруашылығының прогрессивті салаларының жедел дамуы, білікті жұмыс күшінің көбеюі, ғылым мен техниканың дамуы, елдің қорғаныс қабілетін қамтамасыз ету. Бюджет арқылы ұлттық табыс аумақ бойынша, сондай-ақ өндірістік саладан өндірістік емес салаға қайта бөлінеді, ол үшін денсаулық сақтау, білім беру, мәдениет, басқару, қорғаныс саласындағы қажеттіліктерді қаржыландыру үшін бюджет есебінен ақша қорлары құрылады. Бюджеттік қаржыландыру арқылы бюджеттер арқылы қаржы ресурстары пропорционалды даму мақсатында өндіріс салалары арасында қайта бөлінеді. Бюджетті ұлттық табысты қайта бөлудің негізгі құралы ретінде пайдалана отырып, мемлекет қаражатты бірінші кезекте халық шаруашылығының салаларына және осы кезеңде бірінші кезектегі дамуды талап ететін экономикалық аудандарға, яғни бюджет арқылы ұлттық табысты аумақтық және салааралық қайта бөлу жүргізіледі. Осылайша, тұтастай алғанда елдің экономикалық даму мүдделері мен өңірлердің пропорционалды даму мүдделері сақталады. Мемлекеттік бюджет арқылы іргелі ғылыми зерттеулерді жүзеге асыратын ғылыми мекемелерді қаржыландыру өтеді, олар өз кезегінде қолданбалы ғылымды дамыту және жаңа техника жасау үшін негіз болып табылады. Бюджет арқылы қажетті қаражатты ғылымның неғұрлым перспективалы салаларына бағыттай отырып, мемлекет сол арқылы елдің өндіргіш күштерінің дамуын қамтамасыз етеді. Мұның бәрі мемлекеттің экономикалық өмірін үйлестіруге, ақша мен материалдық ресурстарды бүкіл халық шаруашылығында ұтымды орналастыруға мүмкіндік береді, техникалық прогреске ықпал етеді және мемлекеттің экономикалық әлеуетін күшейтеді [4]. Жергілікті жерлердегі экономикалық және мәдени құрылыста бюджеттік реттеу үлкен рөл атқарады. Бюджеттік реттеудің көмегімен аумақтық органдардың қаржылық базасы болып табылатын аймақтық және жергілікті бюджеттердің кірістерінің қажетті көздерін бере отырып, қаражатты аумақтық аумақтық бөлу кең көлемде жүзеге асырылады және сол арқылы олардың бүкіл ел экономикасымен байланысын нығайтады. Бюджеттің негізгі қаржыландыру көзі болып табылатын өндірістік емес саладағы рөлі зор. Әлеуметтік-мәдени іс-шараларды, басқару мен қорғанысты қаржыландыру мемлекеттік бюджет арқылы келеді. Мемлекеттік бюджет арқылы жұмылдырылатын қаражат қоғамдық тұтыну қорларын қалыптастыру және бөлу үшін аса маңызды (қоғамдық тұтыну қорларының жалпы сомасының 86% - дан астамы). Белгілі болғандай, ұлттық кірісті тұтыну қорын бөлудің негізгі нысаны еңбек бойынша бөлу болып табылады. Еңбекақы қорымен бір уақытта қоғамның мүгедек мүшелерінің қажеттіліктері мен күтімін бірлесіп қанағаттандыруға, яғни халыққа білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, тұрғын үй және т. б. салаларда тұтынуға арналған әлеуметтік тұтыну қорлары бар. Бюджет ұлттық экономикалық жоспар негізінде жасалады. Бюджеттің барлық баптары ұлттық шаруашылық жоспарының көрсеткіштерімен айқындалады, ал барлық шығыстар жоспарға қатаң сәйкестікте жүргізіледі. Өз кезегінде бюджеттік жоспарлау Ұлттық экономикалық жоспарлауға белсенді әсер етеді. Сонымен, бюджеттер бақылау функциясын орындайды, бұл мемлекеттің бюджет қаражатының түсуі мен пайдаланылуын басқа бақылаудың мүмкіндігі мен міндетін білдіреді. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары бола отырып, билік органдарына билік өкілеттіктерін жүзеге асырудың нақты экономикалық мүмкіндігін береді. Бюджет мемлекетке қажетті қаржы ресурстарының мөлшерін көрсетеді және сол арқылы елдегі салық саясатын анықтайды. Бюджет қаражат жұмсаудың, ұлттық табыс пен ішкі жалпы өнімді қайта бөлудің нақты бағыттарын белгілейді, бұл оған елдегі экономика мен әлеуметтік процестердің тиімді реттеушісі болуға мүмкіндік береді. 1.2. Бюджеттік құрылғы және бюджеттік жүйе Бюджет құрылымы елдің мемлекеттік бюджеті мен бюджет жүйесінің ұйымдастырылуын, оның жекелеген буындары арасындағы өзара қарым-қатынасты, бюджет жүйесіне кіретін бюджеттердің жұмыс істеуінің құқықтық негіздерін, бюджеттердің құрамы мен құрылымын, бюджет қаражатын қалыптастырудың және пайдаланудың рәсімдік жақтарын және т. б. айқындайды. Бюджеттік құрылыстың негіздері елдің мемлекеттік құрылымының нысанымен, онда қолданылатын негізгі заңнамалық актілермен, бюджеттің қоғамдық ұдайы өндірудегі және әлеуметтік процестердегі рөлімен айқындалады. Бюджеттік құрылымның құрамдас бөлігі бюджеттік жүйе болып табылады. Бюджет жүйесі-бұл экономикалық қатынастарға, мемлекеттік құрылым мен құқықтық нормаларға негізделген мемлекет, әкімшілік-аумақтық құрылымдар, бюджеттік тәуелсіз мемлекеттік мекемелер мен қорлар бюджеттерінің жиынтығы. Қазақстан Республикасының Бюджет жүйесі мынадай қағидаттарға негізделеді: - бірлік қағидаты - Қазақстан Республикасында бюджет жүйесін ұйымдастыру мен оның жұмыс істеуінің бірыңғай қағидаттарын қолдану, Бірыңғай бюджеттік сыныптаманы және бюджет процесінің бірыңғай рәсімдерін пайдалану; - толықтық қағидаты-бюджетте және Қазақстан Республикасының Ұлттық қорында Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген барлық түсімдер мен шығыстардың көрсетілуі, бюджет қаражатын пайдалана отырып, өзара талаптарды есепке алуға, сол сияқты бюджет қаражаты бойынша талап ету құқықтарын басқаға беруге жол бермеу; - шынайылық қағидаты-бюджеттің бекітілген (нақтыланған, түзетілген) көрсеткіштерінің әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарының және бюджеттік параметрлердің, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларының бекітілген (түзетілген) параметрлеріне, бағыттарына сәйкес келуі; - транспаренттілік қағидаты-мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын өзге де құпияны құрайтын мәліметтерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының бюджет заңнамасы саласындағы нормативтік құқықтық актілерді, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) бюджеттерді және олардың атқарылуы туралы есептерді, стратегиялық жоспарлар мен олардың іске асырылуы туралы, Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру және пайдалану туралы есептерді міндетті түрде жариялау, сондай-ақ бюджет процесінің қоғам мен бұқаралық ақпарат құралдары үшін міндетті түрде; - жүйелілік қағидаты-мемлекеттік органдардың бюджеттік қатынастар саласында бұрын қабылданған шешімдерді сақтауы; - нәтижелілік қағидаты-мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында көзделген тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге бағдарланған бюджетті әзірлеу және атқару; - бюджеттің дербестік қағидаты-түсімдердің әртүрлі деңгейдегі бюджеттер арасында тұрақты бөлінуін белгілеу және осы Кодекске сәйкес олардың жұмсалу бағыттарын айқындау, мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінің осы Кодекске сәйкес бюджет процесін дербес жүзеге асыру құқығы, жергілікті бюджеттердің атқарылуы барысында қосымша алынған кірістерді және жергілікті бюджеттердің бюджет қаражатының қалдықтарын жоғары тұрған бюджеттерге алып қоюға жол бермеу, төмен тұрған бюджеттерге олардың тиісті өтемінсіз қосымша шығыстар жүктеуге жол бермеу; - сабақтастық қағидаты-әлеуметтік-экономикалық даму болжамдарына және бюджеттік параметрлерге, өткен кезеңдерде бекітілген базалық шығыстарға, бюджеттік мониторинг қорытындыларына, нәтижелерді бағалауға негізделген республикалық және жергілікті бюджеттерді жоспарлау; - негізділік қағидаты-бюджет жобасына қандай да бір түсімдерді немесе шығыстарды енгізу қажеттілігін және олардың көлемдерінің негізділігін айқындайтын нормативтік құқықтық актілер мен басқа да құжаттар негізінде бюджетті жоспарлау; - уақтылық принципі — республикалық және жергілікті бюджеттерге, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қолма-қол ақшаны бақылау шотына түсімдерді есепке алу және оларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіндегі Үкіметтің шоттарына аудару, Мемлекеттік мекемелердің міндеттемелер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес міндеттемелер қабылдауы, төлемдер бойынша қаржыландырудың жеке жоспарларына сәйкес төлемдер жүргізу және тиісті нормативтік құқықтық актілерде белгіленген тәртіпті сақтай отырып, мерзімдерде бюджет қаражатын бюджет қаражатын алушылардың шоттарына аудару; ; - кассаның бірлігі қағидаты-бюджетке түсетін барлық түсімдерді Бірыңғай қазынашылық шотқа есепке жатқызу және бірыңғай қазынашылық шоттан көзделген барлық шығыстарды ұлттық валютада жүзеге асыру; - тиімділік қағидаты-бюджет қаражатының бекітілген көлемін пайдалана отырып, ең үздік тікелей нәтижеге қол жеткізу немесе бюджет қаражатының аз көлемін пайдалана отырып, тікелей нәтижеге қол жеткізу қажеттілігін негізге ала отырып, бюджетті әзірлеу және атқару; - жауапкершілік қағидаты-тікелей және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге және бюджеттік бағдарламалар әкімшілері мен мемлекеттік мекемелер басшыларының Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес келмейтін шешімдер қабылдағаны үшін жауапкершілігін қамтамасыз етуге бағытталған қажетті әкімшілік және басқарушылық шешімдер қабылдау; - бюджет қаражатының атаулылығы мен нысаналы сипатының қағидаты-бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджет қаражатын Қазақстан Республикасының заңнамасын сақтай отырып, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларында көзделген нәтижелер көрсеткіштеріне қол жеткізуге бағыттауы және пайдалануы [5]. 2 Қазақстан Республикасындағы бюджет жүйесі және бюджетаралық қатынастардың қазіргі таңдағы жағдайы 2.1. Қазіргі кезеңдегі Қазақстандағы бюджетаралық қатынастардың жай-күйін талдау Соңғы жылдары субвенция түрінде берілетін республикалық бюджеттен өңірлерге қаржылық көмектің тұрақты өсу үрдісі байқалады. Соңғы жылдары жалпы сипаттағы бюджетаралық трансферттер мөлшерінің өзгеруін талдау бюджеттік алулардың мөлшерімен салыстырғанда субвенциялар көлемінің озыңқы өсуін көрсетеді. Жүргізілген талдау бойынша республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге субвенциялар 2018 жылы 539 398 млн. теңгені, 2019 жылы - 642 061 млн. теңгені, 2020 жылы - 787 285 млн. теңгені құрады. 2020 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша Республикалық бюджеттің облыстық бюджеттерге субвенциялары 58 062 млн.теңгені құрайды, бұл 2018 жылғы соманың 10% - ын құрайды. 2020 жылы субвенциялар көлемінің орташа өсімі 2018 жылғы деңгейге қарағанда 43,2% - ды құрайды. Республикалық бюджеттен берілетін субвенциялар көлемі бойынша ең үлкен өсімді Оңтүстік Қазақстан облысы мен Астана қаласы көрсетеді-2020 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша 2018 жылғы деңгейден 57,1%. 2020 жылы субвенциялар деңгейінің ең төменгі өсімі 2018 жылғы деңгеймен салыстырғанда Ақмола облысында байқалады, мұнда өсім көрсеткіші 35,8% - ды құрайды және Қостанай облысында өсім көрсеткішінің мәні 34,5% - ға тең. Өңірлерге мақсатты инвестициялық трансферттер түрінде түсетін бюджетаралық ағындарға келетін болсақ, бұл тетік жеткілікті түрде ашық емес және белгілі бір кемшіліктермен бірге жүреді. Жергілікті бюджеттерге инвестициялық жобаларды іске асыруға бөлінетін республикалық бюджет қаражатының игерілуін талдау оларды игеру процесі тиісті қаражатты жергілікті бюджеттердің шоттарына аударумен өз жауапкершілігін шектейтін республикалық бюджеттік бағдарламалардың жекелеген әкімшілері тарапынан бақыланбайтынын көрсетеді. Нәтижесінде жекелеген республикалық бюджеттік бағдарламалардың орындалуы туралы деректер толық көлемде шындыққа сәйкес келмейді, өйткені жергілікті деңгейде кассалық атқарылу 50% - ға дейін жетпеуі мүмкін, бұл жергілікті бюджеттердің шоттарында қаражаттың отырықшылануына әкеп соғады. Бұдан басқа, министрліктердің бюджеттік бағдарламаларының әкімшілерін көрсете отырып, функционалдық шығыстар топтарындағы нысаналы және нысаналы инвестициялық трансферттерді республикалық бюджетте бекіту республикалық және жергілікті бюджеттердің кассалық шығыстарында сомалардың екі есе көрсетілуіне ықпал етті. Осылайша, экономиканың нақты секторы мен әлеуметтік блокқа бағытталған нақты шығындардың бұрмалануы орын алды. Сондай-ақ, талданып отырған кезеңде республикалық бюджеттен бөлінген ресми трансферттер мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің резервінен бөлінген қаражат жекелеген өңірлердің бюджетінде бюджет көлемінің 50-ден 70% - на дейін құрағанын ескерген жөн. Атап айтқанда, Жамбыл облысында ресми трансферттердің үлес салмағы барлық түсімдердің 70,6% - ын, Қызылорда облысында-55,0% - ды, Оңтүстік Қазақстан облысында-52,4% - ды құрады. Бұдан басқа, бюджеттік теңестірудің құралы болып табылатын бюджетаралық трансферттердің қолданыстағы жүйесі мемлекеттік басқарудың жергілікті деңгейінде Өңірлерді дамытудың экономикалық ынталандыруын шектейтін жергілікті бюджеттерді теңестірудің айқын емес тетігі ретінде қабылданады. 2020 жылы Бюджеттік алып қоюлардың ең көп үлесі Алматы қаласына тиесілі, олардың көлемі талданып отырған кезеңде 21,15% - ға өсіп, 55 000 млн.теңгені құрады, ал 2018 жылы бұл көрсеткіш 52 401 млн. теңгеге тең болды [6]. Сонымен қатар, 2020 жылы Маңғыстау облысы мен Астана қаласының жергілікті бюджеттерінен бюджеттік алулар көлемі орта есеппен 60% - ға қысқарды. Алып қою көлемдерінің өсімі Атырау облысының бюджетінен байқалады, 2020 жылы ол 21,15% - ға ұлғайды, бұл ақшалай мәнде 18 739 млн.теңгені құрады. Жалпы, 2016 жылы жоспар бойынша Бюджеттік алып қоюлардың жалпы көлемі 119,4 млрд.теңгені құрайды, өсім 1,4 есе. Негізгі Бюджеттік донорлардың құрамы бұрынғысынша өзгертуге жатпайды, бұл осы салаларда табиғи, адами және қаржы ресурстарының болуымен және шоғырлануымен түсіндіріледі. Жалпы сипаттағы ресми трансферттерді (Бюджеттік алып қоюларды және бюджеттік субвенцияларды) есептеу кезінде ескерілмейтін жекелеген Ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде жоғары тұрған бюджеттер төмен тұрған бюджеттерге беретін ресми трансферттер ағымдағы нысаналы трансферттер болып табылады. Жалпы сипаттағы ресми трансферттердің үш жылдық көлемінің қолданылу кезеңінде шығыстардың ұлғаюына және/немесе кірістердің азаюына әкеп соғатын жоғары тұрған органдардың нормативтік құқықтық актілерді қабылдауынан туындайтын төмен тұрған бюджеттердің шығындарын өтеу де нысаналы ағымдағы трансферттерді бөлу арқылы жүргізіледі. Бұдан басқа, ағымдағы нысаналы трансферттер мемлекеттік, салалық (секторалдық) бағдарламалардың іс-шараларын орындауға және жекелеген нормативтік құқықтық актілерді іске асыруға, сондай-ақ әкімдердің өтінішхаты бойынша қаржы жылы ішінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің немесе облыстың жергілікті атқарушы органының резервінен қаржыландырылатын іс-шараларға ғана берілуі мүмкін. Мемлекеттік, салалық (секторалдық) бағдарламаларда көзделген жергілікті инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске асыру үшін республикалық бюджетте бекітілген сомалар шегінде республикалық бюджеттен ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) бюджетіне берілетін, өңірлік бағдарламаларда көзделген жергілікті инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске асыру үшін облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде ресми трансферттер нысаналы даму трансферттері болып табылады. Мысалы, ауылдық аумақтардың мемлекеттік бағдарламасын іске асыру мақсатында 2020 жылға арналған республикалық бюджетте облыстық бюджеттерге ауылдық елді мекендерде білім беру және денсаулық сақтау объектілерін салуға және реконструкциялауға нысаналы инвестициялық трансферттер бөлінді. Республикалық бюджеттен жалпы және нысаналы сипаттағы ресми трансферттерден басқа жергілікті бюджеттерге нақты жобаларды (бағдарламаларды) және іс-шараларды іске асыруға, сондай-ақ қаржы жылы ішіндегі кассалық алшақтықты жабуға әртүрлі мерзімдерге бюджеттік кредиттер беріледі. Жергілікті бюджет кірістерінің негізгі үлесін салық түсімдері құрайды, бұл жергілікті бюджеттің барлық жиынтық кірістерінің шамамен 70% құрайды. Ал кірістер көлемі бойынша екінші орында алынған ресми трансферттер болды, олардың үлесіне 2018-2020 жылдар аралығындағы кезеңде жергілікті бюджет кірістері көлемінің шамамен 17% - ы тиесілі. Талданып отырған кезеңде бюджеттің кіріс бөлігінің өсімі 58,43% - ды, ал оның негізгі құрамдас бөлігі 41,1% - ды құрады. Сонымен қатар, әлеуметтік салықты төлеуден бюджетке түсетін түсімдердің 3,38% - ға төмендеуі байқалады. Осы уақыт ішінде алынған трансферттер көлемінің өсуі 3,6 есе құрады. Мұның бәрі жыл сайын республикалық бюджеттен көмек көлемі өсіп келе жатқанын көрсетеді. Сондай-ақ салалар бойынша шығындар өсуде, мысалы, білім беруге арналған шығыстар 2018 жылға 48 280 млн.теңге және 2020 жылға 59 645 млн. теңге болды, өсім 23,54% - ды құрады, тиісінше денсаулық сақтауға өсім 11,06% - ға, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына 82,73% - ға, ауыл, су, орман, балық шаруашылығына және қоршаған ортаны қорғауға 53,22% - ға тең [7]. Жергілікті бюджеттің атқарылу тапшылығының өсуі байқалады, мысалы, төрт жыл ішінде бюджет тапшылығы 4,6 есе ұлғайды, бұл жергілікті бюджеттердің шығыстары оған жүктелген міндеттерді толық орындау үшін тиісті түрде облыстық және республикалық бюджеттен (ресми трансферттер) толық көлемде қаржыландырылмайды, сондай-ақ орталықтан берілген мемлекеттік функциялар да жергілікті бюджеттердің шығыстарын ұлғайтады деген қорытындыға әкеледі. 2018 жылдан бастап 2020 жылға дейін мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлеміндегі жергілікті бюджеттер кірістерінің үлесі 11% - ға қысқарып, 2020 жылға арналған мемлекеттік бюджет кірістерінің жалпы көлемінің 35,7% - ын құрады. Мұның бәрі жалпы мемлекеттік маңызы бар функциялардың кеңеюіне, сондай-ақ республикалық бюджеттегі қаржы ресурстарын орталықтандыру процесіне байланысты деп ойлаймын. Жергілікті бюджеттердің шығындарына қатысты олардың мемлекеттік бюджет шығындарының жалпы көлеміндегі үлесі 2020 жылға шамамен 40% - ды құрайды. 2018 жылдан бастап 2020 жылға дейін мемлекеттік бюджеттің жалпы көлеміндегі жергілікті бюджет шығындары үлесінің орташа алғанда 8% - ға қысқаруы байқалды. Бүгінгі таңда бюджетаралық қатынастардағы маңызды проблемалардың бірі-билік деңгейлері арасындағы өкілеттіктерді ажыратудың ашық және тиімді жүйесінің болмауы. Бұл мәселеге қызығушылық тек ғылыми ортада ғана емес, сонымен қатар жоғары мемлекеттік деңгейде де көрінеді. Бюджет жүйесінің әрбір деңгейі үшін Шығыс өкілеттіктері толық көлемде негізделмеген. Орталық және жергілікті атқарушы және өкілді органдар арасында жауапкершілікті бөлуге қатысты қолданыстағы рәсімдер экономиканың нарықтық қатынастарының даму процесін тежейді. Функциялар мен жауапкершіліктің қайталануы және жеткілікті айқын бөлінбеуі, асимметриялық бюджеттік қатынастар және әртүрлі деңгейдегі бюджеттер арасындағы өкілеттіктердің анық бөлінбеуі мемлекеттік биліктің әртүрлі деңгейлерінің өзара іс-қимылына қатысты шатасулар туғызады, әртүрлі деңгейлердегі бюджеттік басқаруды ынталандыруды және бюджеттік процестер мен рәсімдердің ашықтығын деформациялайды. Бұл тиісті қаржыландыру болмаған кезде жергілікті бюджеттерге берілетін қаржыландырылмаған тапсырмалардың, қаржылық міндеттемелердің таралуына әкеледі [8]. Елде нысаналы өңірлік бағдарламаларды ескере отырып, өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуын теңестіруге кешенді тәсіл жоқ. Жергілікті билік салықтық әлеуетті арттыруға және өз бюджет кірістерін өсіруге мүдделі емес. Бюджеттік шығыстарға қажеттілікті негіздеу үшін нормативтік база жеткіліксіз. Мұның барлығы жергілікті бюджеттердің дотационалдылығын қысқартуға, қарама-қарсы қаржы ағындарын азайтуға ықпал етпейді. Сонымен қатар, қазіргі уақытта негізгі проблемалардың бірі-жергілікті бюджеттерді жоспарлау және қалыптастыру процесі, сонымен қатар әртүрлі деңгейдегі бюджеттер арасындағы оңтайлы қатынасты анықтау. Салықтар мен кірістерді бюджеттер бойынша бөлудің қалыптасқан жүйесі, тәжірибе көрсетіп отырғандай, біріншіден, барлық деңгейдегі бюджеттерге салықтар мен кірістердің түсуін біркелкі қамтамасыз етпейді, екіншіден, бірлік (салық түрлері мен мөлшерлемелерін келісу) және дербестік (барлық деңгейдегі бюджеттердің қалыптасуын қамтамасыз ететін көздердің аражігін ажырату) қағидатының қолданылуын қамтамасыз етпейді. Еркін бюджеттік жоспарлауды байыпты реформалау әрекеті үнемі бүкіл басқару жүйесін қатаң орталықтандыруға негізделген. Проблемаларды шешудің бір жолы оларға бекітілген кірістерді нақты ажыратумен бірге бюджет жүйесінің байланыстары арасында жалпы мемлекеттік кірістер мен салықтарды бөлудің салыстырмалы тұрақты стандарттары негізінде басқарудың барлық деңгейлерінің бюджеттерін жоспарлау болуы мүмкін. Бюджеттік жоспарлау арқылы салыстырмалы түрде тұрақты стандарттарды анықтау жергілікті басқару органдарының деңгейінде өзін-өзі қаржыландыру тетіктерін енгізудің қажетті алғышарттарын жасауға мүмкіндік береді, онда әр буынның шығындарын қалыптастыру алынған қаражаттың түсіміне тікелей тәуелді болады. Бұл бюджеттің тәуелсіздігінің негізін қалайды, бюджеттік бөліну жүйесінің негізі бола отырып, осы принципті іс жүзінде жүзеге асыруды қамтамасыз ететін механизм ретінде әрекет етеді. Қазіргі уақытта қолданыстағы бюджет деңгейлері арасында кірістер мен шығыстар өкілеттіктерін бөлу жүйесі алдыңғы жүйелерге қарағанда бірқатар артықшылықтарға ие. Мысалы, салықтың әрбір түрін республикалық және жергілікті бюджеттер арасында бөлусіз кіріс көздерін нақты бөлу қамтамасыз етілді және оларды пайдалану бағыттары ажыратылды. Жекелеген өңірлер үшін жеке жеңілдіктер мен артықшылықтарды болдырмайтын кіріс және шығыс өкілеттіктерін барлық өңірлер үшін бірыңғай шектеу белгіленген [9]. Сонымен қатар, бюджетаралық қатынастар жүйесіндегі ахуалды талдау Қазақстандағы бюджетаралық қатынастар жүйесінің басқа да кемшіліктері бар екенін көрсетеді, олардың кейбіреулері: - ауыл әкімдерінің билігінде бюджет қаражатының болмауы; - жергілікті атқарушы органдардың жергілікті бюджеттердің болжамды параметрлерін біржақты тәртіппен өзгертуі; - жергілікті атқарушы органдардың болжамды параметрлерді келісу кезінде кіріс базасын төмендетуге ұмтылысы; - әкімшілік шығындардың өсуі және т. б. Бюджетаралық қатынастар жүйесін жетілдіру орталық пен өңірлер мүдделерінің теңгеріміне қол жеткізуге, өңірлердің экономикалық дамуында мемлекеттік басқарудың төмен тұрған деңгейлерінің мүдделілігін арттыруға және жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдердің тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталды. Сонымен бірге, тез өзгеретін әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен жаңа функционалдық қажеттіліктерге бейімделу қажеттілігін негізге ала отырып, мемлекеттік басқару жүйесін, оның жұмыс істеуінің құқықтық және қаржылық негіздерін одан әрі жетілдіру талап етіледі. Қазақстандағы бюджетаралық қатынастарды реформалаудың мақсаты Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде бекітілген шығыс және кіріс өкілеттіктерін қайта бөлудің бүкіл жүйесін түбегейлі қайта қарау болмауға тиіс. Белгілі бір жағдайларда міндеттемелердің қолданыстағы бөлінуі сақталуы мүмкін, ал реформалау шығындар деңгейінің оларды қаржыландыруға оңтайлы сәйкес келуіне қол жеткізуге бағытталуы керек. Бұл кейіннен бюджет жүйесінің жиынтық шығыстарының тиімділігін ұлғайтуға және оларды әкімшілендірудің сапасын арттыруға назар аударуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіндегі кірістерді бөлуге келетін болсақ, әлемдік тәжірибеде бірнеше әдістер белгілі: - мемлекеттік басқару деңгейлері бойынша нақты салық түрлерінің аражігін нақты ажырату, нәтижесінде барлық салық төлемдері жалпы мемлекеттік және жергілікті болып бөлінеді; - салық салудың бірыңғай мөлшерлемесі шегінде салықтардың нақты үлесін басқарудың әрбір деңгейіне бекіту жолымен салықтардан түсетін кіріс түсімдерін бөлу (квоталау) ; - жалпы мемлекеттік және жергілікті салықтарға жергілікті үстемеақылар белгілеу. Қарастырылған елдердің бюджеттік тәжірибесі көрсеткендей, олардың ешқайсысы бюджет жүйесінің байланыстары арасында кірістерді қандай да бір жолмен бөлуді қамтамасыз ете алмады; әрқашан олардың комбинациясы қолданылды. Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, Қазақстан шеңберінде басқа елдердің бюджетаралық қатынастар моделін құру бөлігіндегі практикасы қалыптасқан экономикалық жағдай мен ұлттық заңнаманы ескере отырып бейімделуі тиіс [10]. 2.2 Қазақстандағы бюджетаралық қатынастардың негізгі тенденциялары мен қайшылықтары Тік және көлденең қаржылық теңестірудің әлемдік тәжірибесінде субсидиялар, субвенциялар және субсидиялар түрінде бюджеттік құралдарда кең таралған. Қазақстандағы бюджетаралық қатынастарды реттеу жүйесі мынадай нысандар мен құралдарды қолдануды көздейді. Қазақстандық бюджет процесі шеңберінде бюджетаралық қатынастар реттеледі: 1) республикалық және облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерінің арасында: - трансферттер; - бюджеттік кредиттермен; 2) облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттер арасында: Бюджет құралдарының бұл тізбесінде бюджетаралық қатынастарды реттеудің негізгі тетігі, сөзсіз, трансферттер болып табылады. Трансферттік аударымдарды қарастыра отырып, трансферттер (нормативтік-үлестік дотация) - бұл бір деңгейдің (жоғары тұрған) бюджетінен екінші (төмен тұрған) бюджеттерге бюджеттік реттеу тәртібімен нақты мақсатты көрсете отырып немесе көрсетпей, өтеусіз және қайтарымсыз негізде бөлінетін қаражат екенін атап өткен жөн. Шетелдік тәжірибеде жалпы трансферттер жүйесі немесе әмбебап, теңестіру және мақсатты немесе арнайы жүйелер ерекшеленеді. Жалпы трансферттер жүйесі салықтық әлеуетті (салықтық бюджеттік түсімдерді) және қажетті шығыстарды қаржыландыру қажеттіліктерін сәйкестендіру мақсатында деңгейлес бюджеттік айырмашылықтарды теңестіру үшін пайдаланылады. Ерекше жағдайларда жалпы трансферттер жүйесінің көмегімен "проблемалық" аумақтарға көмек мәселелері шешіледі. Бюджеттер деңгейлері арасындағы трансферттер жалпы сипаттағы трансферттерге, ағымдағы нысаналы трансферттерге, нысаналы даму трансферттеріне бөлінеді. Нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттерді жергілікті атқарушы органдар тиісті бюджеттік бағдарламаларда айқындалған олардың нысаналы мақсатына сәйкес қана пайдаланады. Бұл мүмкіндік мақсатты қаражат қорларының мәртебесін беруге мүмкіндік береді. Нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттердің нысаналы мақсатқа сай пайдаланылмаған сомалары мемлекеттік қаржылық бақылау органының актісіне сәйкес осы трансферттер мен кредиттерді бөлген жоғары тұрған бюджетке тиісті тәртіппен бақылау актісіне қол қойылғаннан кейін бір ай ішінде міндетті түрде қайтарылуға жатады. Бұл ретте республикалық (облыстық) бюджеттен бөлінген, қаржы жылы ішінде нысаналы трансферттердің пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары үкіметтің (облыстың жергілікті атқарушы органының) шешімі бойынша олардың нысаналы мақсаты сақтала отырып, келесі қаржы жылында пайдаланылуы (толық пайдаланылуы) мүмкін. Өткен қаржы жылында бөлінген нысаналы трансферттердің қаржы жылы ішінде қайта пайдаланылмаған (толық пайдаланылмаған) сомалары ағымдағы қаржы жылының соңына дейін оларды бөлген жоғары тұрған бюджетке қайтарылуға жатады. Сонымен қатар, нысаналы даму трансферттерін пайдалану кезінде үнемдеу қалыптасқан жағдайда жергілікті атқарушы органдар үнемдеудің тиісті сомасын жоғары тұрған бюджеттен берілетін нысаналы даму трансферттері есебінен жергілікті инвестициялық жобаларды іске асыру жүзеге асырылған бюджеттік бағдарламалар нәтижелерінің көрсеткіштерін жақсартуға құқылы. Бұл тетік бір жағынан бюджетаралық қатынастарды іске асыру үшін жауапкершілікке қойылатын талаптардың артуын куәландырады. Екінші жағынан, мұндай механизм жергілікті билік органдарын мемлекеттік ресурстардың тиімділігін арттыруға ынталандырады. Бюджеттік реттеудің отандық тәжірибесінде бюджетаралық қатынастардың нысаны ретінде осы формада тек қазақстандық жүйеге тән бюджеттік алулар ретінде қолданылады. Жалпы сипаттағы трансферттер бюджеттік субвенциялар және бюджеттік алып қоюлар болып табылады. Республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде жоғары тұрған бюджеттерден төмен тұрған бюджеттерге берілетін трансферттер бюджеттік субвенциялар болып табылады. Керісінше, республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде төмен тұрған бюджеттерден жоғары тұрған бюджеттерге берілетін трансферттер Бюджеттік алып қою болып табылады. Жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі жылдар бойынша бөле отырып, үш жылдық кезеңге абсолюттік мәнде белгіленеді: - республикалық бюджет пен облыстық бюджеттер, Алматы және Астана қалалары бюджеттері арасында-заң; - облыстық бюджет пен аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттері арасында - облыстық мәслихаттың шешімімен. Жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі әрбір үш жыл сайын өзгертілуге жатады. Жалпы сипаттағы трансферттер өңірлердің бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін теңестіруге және Бюджеттің әрбір деңгейіне бекітілген шығыстар бағыттарына сәйкес мемлекет кепілдік берген қызметтерді ұсыну үшін тең фискалдық мүмкіндіктерді қамтамасыз етуге бағытталған. Жалпы сипаттағы трансферттерді айқындау кезінде өңірдің салықтық әлеуеті, өңірдегі мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді тұтынушылар саны, мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің бекітілген стандарттары және сол немесе өзге де өңірдің ерекшелігіне қарай Мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді ұсыну жөніндегі шығыстарға әсер ететін факторлар ескеріледі. Жалпы сипаттағы трансферттердің көлемі тиісті жергілікті бюджет кірістері (трансферттерді шегергенде) мен шығындарының болжамды көлемдері арасындағы айырма ретінде айқындалады. Жергілікті бюджет кірістерінің болжамды көлемі шығындардың болжамды көлемінен асып кеткен кезде жергілікті бюджеттен жоғары тұрған бюджетке бюджеттік алып қоюлар белгіленеді. Жергілікті бюджет шығындарының болжамды көлемі кірістердің болжамды көлемінен асқан кезде жоғары тұрған бюджеттен жергілікті бюджетке бюджеттік субвенциялар белгіленеді. Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығындарының болжамды көлемі жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі негізінде есептеледі. Жалпы сипаттағы трансферттердің көлемін есептеу кезінде жоспарланатын кезеңде жоғары тұрған бюджеттен бөлінетін нысаналы трансферттер мен бюджеттік кредиттер, жергілікті атқарушы органның борышын өтеуге арналған шығындар ескерілмейді. Жекелеген Ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды немесе бюджеттік даму бағдарламаларын іске асыру үшін республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген сомалар шегінде жоғары тұрған бюджеттер төмен тұрған бюджеттерге беретін трансферттер нысаналы трансферттер болып табылады. Олардың көлемі жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу кезінде ескерілмейді. Оларға сондай-ақ заңнамалық актілерді қабылдаудан туындайтын жоғары тұрған бюджеттердің шығындарын өтеуге бөлінетін трансферттер кіреді, бұл мемлекеттік органдардың функцияларын мемлекеттік басқарудың төменгі деңгейінен жоғары деңгейге беруге байланысты шығыстардың ұлғаюына әкеледі.жалпы сипаттағы трансферттердің үш жылдық көлемінің қолданылу кезеңінде. Нысаналы трансферттер даму трансферттері мен ағымдағы трансферттерге бөлінеді. Жекелеген Ағымдағы бюджеттік бағдарламаларды іске асыру үшін республикалық немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген сомалар шегінде жоғары тұрған бюджеттер төмен тұрған бюджеттерге беретін трансферттер ағымдағы нысаналы трансферттер болып табылады. Республикалық немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген сомалар шегінде жоғары тұрған бюджеттер төмен тұрған бюджеттерге беретін трансферттер нысаналы даму трансферттері болып табылады.: 1) Қазақстан Республикасының стратегиялық және бағдарламалық құжаттары негізінде жергілікті атқарушы органдар ұсынатын жергілікті бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыру; 2) төмен тұрған мемлекеттік органдар мен органдардың экономикалық пайда алуға немесе әлеуметтік-экономикалық әсерге қол жеткізуге бағытталған, жоғары тұрған мемлекеттік органдардың құзыретіне жататын Қазақстан Республикасының стратегиялық және бағдарламалық құжаттарын іске асыру үшін іс-шараларды орындауы мақсатында жүзеге асырылады. Іске асыру үшін жоғары тұрған бюджеттен нысаналы даму трансферттері бөлінетін жергілікті бюджеттік инвестициялық жобаларды жергілікті бюджеттен қоса қаржыландыруға жол беріледі. Нысаналы трансферттер бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне: - нысаналы трансферттер бойынша нәтижелер туралы келісімдер, - белгіленген тәртіппен бекітілген төлемдер бойынша тиісті бюджеттік бағдарламаны қаржыландырудың жеке жоспары, - төмен тұрған бюджеттер арасында бөлуді ескере отырып, нысаналы даму трансферттері бойынша төмен тұрған бюджеттің бюджеттік бағдарламалар әкімшісі төлемінің негізділігін растайтын құжаттарды ұсынады. Бұл ретте нысаналы трансферттер бойынша нәтижелер туралы келісім мыналарды қамтитын құжатты білдіреді: - мақсатты трансферттер бөлінетін мақсаттар мен міндеттер; - нысаналы трансферттерді пайдалану есебінен қол жеткізілуі тиіс тікелей және түпкілікті нәтижелер; - жоғары тұрған бюджеттің бюджеттік бағдарламалар әкімшісіне қол жеткізілген тікелей және түпкілікті нәтижелер туралы төмен тұрған бюджеттің есебін беру туралы міндеттеме. Келісім ағымдағы қаржы жылының 20 қаңтарынан кешіктірмей жоғары тұрған бюджеттің бюджеттік бағдарламасының әкімшісі мен тиісті жергілікті атқарушы орган арасында жасалады. Республикалық бюджеттен облыстық бюджеттерге берілетін нысаналы трансферттер аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттері арасында одан әрі бөлінген жағдайда, облыстың жергілікті атқарушы органы Аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) жергілікті атқарушы органдарымен нысаналы трансферттер бойынша нәтижелер туралы тиісті келісімдер жасасады. Әрбір атқарушы орган жартыжылдық және жыл қорытындылары бойынша облыстың тиісті жоғары тұрған атқарушы органына нәтижелер туралы келісімдерге сәйкес бөлінген нысаналы трансферттерді пайдалану есебінен қол жеткізілген тікелей және түпкілікті нәтижелер туралы есеп береді. Республикалық бюджеттен және облыстық бюджеттерден бюджеттік кредиттер тиісінше облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттеріне және аудандардың (облыстық маңызы бар қалалардың) бюджеттеріне Бюджеттік инвестициялық жобаларды іске асыруға және қаржы жылы ішінде қолма-қол ақшаның болжамды тапшылығы жағдайында берілуі мүмкін. Бюджеттік заңнамада трансферттерді пайдалану кезінде нәтижелерге қол жеткізбегені үшін, келісімдер жасасу мерзімдерін бұзғаны және трансферттерді аудармағаны үшін жауапкершілік айқындалған. 2004 жылғы Бюджет кодексінде алғаш рет бюджетаралық қатынастар мәселелері жүйеленді және орта мерзімді кезеңге арналған тұрақты бюджетаралық қатынастар туралы норма қабылданды: - жыл сайынғы өзгерістерсіз Жалпы сипаттағы трансферттердің (бюджеттік алулар мен Субвенциялар) көлемін үш жылға заңмен бекіту туралы; - Қазақстан Республикасы Үкіметінің жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесін бекітуі туралы. Ағымдағы шығындардың көлемін айқындау шығындар деңгейіндегі айырмашылықтарды: демографиялық құрамды, халықтың тұру тығыздығын, климаттық жағдайларды, көлікке қолжетімділікті және басқаларды негіздейтін объективті факторларды ескере отырып, формулалық схема бойынша бюджеттік көрсетілетін қызметтерді тұтынушылар санынан туындайды. Әлемдік практикада жалпыға бірдей қабылданған мұндай тәсіл жергілікті бюджеттердің ағымдағы шығыстарын объективті айқындауды, тиісінше барлық өңірлер халқының бюджет қаражаты есебінен ұсынылатын мемлекет кепілдік берген қызметтерге тең қол жеткізуін қамтамасыз етеді. Бұл тәсілдің негізінде бюджеттік қызметтің белгілі бір түріне арналған бюджет шығындары келесілер негізінде анықталады деген болжам жатыр - осы қызметті алушылардың саны, - объективті факторларға негізделген 1 тұтынушыға шаққандағы қызмет көрсету құнындағы айырмашылықтар. Шығындарды есептеудің бұл әдісі субъективті себептердің ағымдағы шығыстарға қажеттілікті бағалауға әсерін (мысалы, нақты облысты немесе қаланы қосымша қолдау туралы Саяси шешімдер) жояды, сондай-ақ қалыптасқан әлеуметтік инфрақұрылым желісін ескермейді (өйткені ол халықтың нақты қажеттіліктерімен салыстырғанда артық немесе жеткіліксіз болуы мүмкін). Даму бюджетінің болжамды көлемі екі құрамдауыштан тұрады және былайша есептеледі: - бірінші компонент ағымдағы шығындардың есептелген көлеміне пропорционалды түрде анықталады; - екінші компонент - жергілікті бюджеттер кірістерінің болжамды көлеміне пропорционалды. Бұл әрбір өңірдің бюджет кірістерінің өсуіне қосқан үлесін ескеруге мүмкіндік берді және өңірлердің экономикалық дамуына, салық әлеуетін кеңейтуге ынталандыруын күшейтеді. Дүниежүзілік банк жүргізген зерттеу, жалпы алғанда, бұрынғы есептеу әдістемесі бойынша жалпы сипаттағы трансферттерді бөлу жүйесі, тұтастай алғанда, теңестіретін трансферттерді бөлу тәртібіне қойылатын негізгі талаптарды қанағаттандыратынын көрсетті. Сонымен бірге, ол ұсынған бірқатар ұсыныстарды іске асыру жергілікті бюджеттердің бюджеттік қамтамасыз етілуін теңестіру мақсаттарына қол жеткізу, сондай-ақ нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді неғұрлым тиімді енгізу тұрғысынан оны жақсарта алар еді. Осыған байланысты бюджетаралық қатынастар жүйесін одан әрі жетілдіру мақсатында Бюджет кодексінің 45-бабын іске асыру үшін Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 2 ақпандағы № 54 қаулысымен бекітілген Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу әдістемесі. Тұрақты сипаттағы ағымдағы шығындарды есептеу тәсілдері өзгеріссіз қалды. Жаңашылдықтардың бірі облыстық маңызы бар қалалар үшін жоғарылату коэффициенттерін қолдану болып табылады, олар қажет болған жағдайда қолданылады, оның мөлшері облыстың бюджет комиссиясының шешімімен белгіленеді, бірақ 1,2-ден аспайды. Бұған дейін 2008-2010 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу кезінде көрсеткіштер мен коэффициенттер республикалық бюджет комиссиясында бекітілген болатын. Әдістемеге қосымшада қандай қызмет тұтынушылары және қандай түзету коэффициенттері сипатталған, қандай да бір функционалдық кіші топқа сәйкес келетін ағымдағы шығындарды есептеу кезінде ескеріледі, бұл Дүниежүзілік Банктің халықаралық сарапшыларының ұсынымдары бойынша. Күрделі жөндеуге және материалдық-техникалық базаны нығайтуға арналған шығындардың болжамы тиісті жылға арналған ағымдағы сипаттағы шығындар көлемінің болжамынан (жыл сайын) пайыздық арақатынаста айқындалады. Мөлшері республикалық бюджет комиссиясының отырысында белгіленетін болады. Бюджеттік даму бағдарламалары бойынша шығындар есебін өзгерту көзделген, онда халық санының өсуі және жалпы өңірлік өнім ескеріледі. Бұдан басқа, жаңа тетік бұрын мәлімделген мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру үшін қаражат жеткіліксіз болған кезде оларды жергілікті бюджеттер арқылы қаржыландыруға қосуға мүмкіндік береді. Осылайша, келесі кезеңге арналған жалпы сипаттағы трансферттер туралы заң жобасын әзірлеу кезінде қажетті шығыстарды жергілікті бюджет базасына қосуға болады. Нысаналы трансферттер жүйесі денсаулық сақтауды, білім беруді, көлік пен байланысты, экологияны дамытуға байланысты әртүрлі ұлттық әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды іске асыру үшін қолданылады. Нысаналы трансферттерді пайдаланудың әлемдік практикасын зерделеу нақты міндеттерді шешу үшін арнайы келісілген схема бойынша берілетін гранттар туралы сөз болып отырғанын атап өтуге мүмкіндік береді. Схема трансферт жүзеге асырылатын бірқатар міндетті шарттарды қамтиды. Мұндай шарттар, мысалы, бюджет жай-күйінің белгіленген көрсеткіштерін сақтау, оның ішінде қаржыландырылатын бап бойынша меншікті бюджет шығыстарының деңгейі; өңірдегі салық салудың жалпы деңгейі және т. б. болуы мүмкін. Дотациялар (латынның dotare - жабдықтау, жабдықтау; dotatio - сыйлық, қайырымдылық) деп бастапқыда жалпы мақсаттағы мемлекеттік қаражаттан, яғни қандай да бір нысаналы мақсаты бар аумақтарға берілетін жәрдемақылар түсінілді. Бұл тұжырымдаманың мұндай түсіндірмесі қазіргі уақытта сақталған. Дотациялар бюджет жүйесінің басқа деңгейдегі бюджетіне ағымдағы шығыстарды жабу үшін өтеусіз және қайтарымсыз негіздерде берілетін бюджет қаражаты ретінде қаралады. Шетелдік теория мен практикада субсидиялар сөздің кең және тар мағынасында қарастырылады. Тар мағынада олардың мәні осы терминнің дәстүрлі түсіндірмесінен ерекшеленбейді. Кең мағынада субсидиялар мемлекет жеке тиімсіз салалар мен кәсіпорындарды қаржылық қолдау үшін пайдаланатын ұлттық табыстың орталықтандырылатын бөлігі ретінде сипатталады. ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап субсидиялар аумақтық дамуды мемлекеттік реттеудің кең таралған әдісіне айналды. Мәселен, ЕО елдерінде жыл сайын одақтық бюджеттің шамамен 70% - ы немесе 20-25 млрд. экю, әлеуметтік экономиканы қаржылық қолдауға жұмсалады, АҚШ пен Германия фермерлері таза табысының шамамен 50% федералды қаражат есебінен алады. Қазақстанда ұлттық экономиканың (ауыл шаруашылығы, жол құрылысы, көлік, көмір өнеркәсібі және т.б.) өмірлік маңызды салаларын қолдауға дотацияларды кеңінен (соңғы жылдарды қоспағанда) бөлумен қатар, бұл термин тар мағынада ғана түсіндіріледі. Айта кету керек, көптеген жылдар бойы субсидияларды бөлу мәселесі өткір пікірталас тудырды. Жергілікті және аймақтық бюджеттерді субсидиялар арқылы реттеу тек қаржылық мақсатқа ие немесе тиімсіз екені анық. Дотация ынталандырушы қасиеттерден айырылған, жергілікті органдарда масылдық құрылым жасайды, бірақ жергілікті жерлердегі шаруашылық белсенділіктің артуына және өзінің кіріс базасының ұлғаюына ықпал етеді. Дотацияларды бөлу тетігі біздің елімізде 30-шы жылдары қалыптасты, сол кезде жергілікті бюджеттерді реттеу жүйесі табыстарды қатты сомада тікелей алып қою негізінде құрыла бастады. Нәтижесінде шаруашылық жүргізуші субъектілердің де, жергілікті жерлердегі билік органдарының да экономикалық бастамасы төмендеді. Субвенция (латынның subvenire - көмекке келу) - әлеуметтік-аумақтық бірліктерді теңестіру үшін белгілі бір мақсаттар үшін жоғары тұрған бюджеттен төменгі бюджеттерге белгілі бір мерзімге бөлінетін ақша сомасы. Субвенциялар екі түрге бөлінеді: А) ағымдағы; б) инвестициялық. Ағымдағы Субвенциялар Халықты әлеуметтік қорғау, бюджеттік ұйымдар мен мекемелерді ұстау, әлеуметтік-мәдени іс-шараларға жұмсалатын ағымдағы шығындар сияқты жалпы мемлекеттік әлеуметтік шығыстарды қаржыландыру шарттарын теңестіруге арналған. Осылайша, олар елдің әртүрлі өңірлері үшін тең әлеуметтік кепілдіктерді қамтамасыз етеді. Субвенция беру үшін өлшем Халықты әлеуметтік қорғау, бюджеттік ұйымдар мен мекемелерді ұстау, әлеуметтік-мәдени іс-шараларға арналған ағымдағы шығындар сияқты мемлекеттік әлеуметтік шығыстарды кепілді қаржыландыру үшін қажетті осы өңір бюджетінің кіріс деңгейі болып табылады. Инвестициялық Субвенциялар өздеріне бекітілген инвестициялық салымдарды қаржыландыру бойынша аумақтардың бюджеттік мүмкіндіктерін теңестіруге арналған. Олар әлеуметтік инфрақұрылымды дамытуға, қоршаған ортаны қорғауға, аумақтарды кешенді дамытуға инвестицияларды қамтиды. Бюджеттердің және жергілікті құралымдардың кіріс бөлігі меншікті кіріс базасын (салықтарды) өсіру және қосымша қаржыландыруды тарту есебінен қалыптастырылады. Соңғысының көздері халыққа және бизнеске ақылы қызметтер көрсетуден түсетін түсімдер және басқа да салықтық емес, оның ішінде жоғары тұрған бюджет есебінен алынатын кірістер болып табылады. Салықтардың аражігін ажыратудың мақсаты осы аумақтағы қолда бар салықтық әлеуетке сүйене отырып, әрбір деңгейде бюджетті теңгерімдеу үшін бастапқы жағдайлар жасау болып табылады. Бұл ретте азаматтарға олардың конституциялық құқықтары ретінде кепілдік берілген мемлекеттік әлеуметтік стандарттарды сақтау маңызды. 3 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару жүйесіндегі бюджеттік процестерді жетілдірудің өзекті мәселелері 3.1 Бюджеттік жоспарлау практикасына нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді енгізу тетіктері Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретінде дамуының әрбір кезеңінде халықтың барынша мұқтаждығын және мемлекеттік қызметтер мен функциялардың сапалы орындалуын қамтамасыз ететін айқын, тиімді және тұрақты бюджетке қол жеткізу мақсаты қойылды. Бюджет қаражатын тиімді пайдалануға фискалдық іс-шаралар арқылы ғана емес, сонымен қатар бюджет процесінің логистикасын арттыру арқылы қол жеткізуге болады. Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатты жүзеге асыруына мүмкіндік беретін тетіктердің бірі Бюджет жүйесі болып табылады. Ол арқылы қаржы ресурстары жұмылдырылады, олар кейіннен қайта бөлінеді және қоғамның экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешуге, мемлекеттің өзіне жүктелген функциялар мен міндеттерді орындауын қамтамасыз етуге пайдаланылады. «Қазақстан-2050» Стратегиясы «Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Қазақстан халқына Жолдауында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев бюджеттік саясатты жетілдіруді макроэкономикалық саясатты модернизациялаудың маңызды басымдықтарының бірі деп атады: «тіпті ең заманауи нысандар да шығындарды қажет ететін, бірақ кіріс әкелмейтін және ел азаматтарының мәселелерін шешпейтін болса, бюджетке ауыртпалық түседі»[10]. Бюджет қаражатын тиімді пайдалануға фискалдық іс-шаралар арқылы ғана емес, сонымен қатар бюджет процесінің логистикасын арттыру арқылы қол жеткізуге болады. Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатты жүзеге асыруына мүмкіндік беретін тетіктердің бірі Бюджет жүйесі болып табылады. Ол арқылы қаржы ресурстары жұмылдырылады, олар кейіннен қайта бөлінеді және қоғамның экономикалық және әлеуметтік мәселелерін шешу, мемлекеттің өзіне жүктелген функциялар мен міндеттерді орындауын қамтамасыз ету үшін пайдаланылады [11]. Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында бюджет процесін дамытудың негізгі проблемалары тиімді мониторинг және нәтижелерді бағалау жөніндегі әдістемелерді әзірлеу болып табылады, өйткені жаңа Бюджет кодексі қабылданғанға дейін бюджет қаражатын пайдаланудың тиімділігін бақылау функцияларын мемлекеттік органдардың есептері ғана орындаған, бақылау құралдарының бірі сондай-ақ бюджеттік ұйымдарды жоспарлы және жоспардан тыс тексерулер болды [12]. Қазақстан Республикасында мемлекеттік шығыстардың нәтижелілігі мен тиімділігіне қайта бағдарлау мақсатында бюджеттік қайта құрулар басталды. Бюджет процесіне жаңа көзқарастардың мәні бюджетті орындау нәтижелері бөлінген бюджет қаражатын игеру дәрежесімен емес, жүргізілген бюджет саясатының нақты әлеуметтік маңызды нәтижелеріне қол жеткізумен өлшенеді. Бұл бюджет шығыстарын сметалық қаржыландырудан біртіндеп бас тартуды және мемлекеттік қызметтер көрсетуге және мемлекеттік органдардың стратегиялық бағыттары мен мақсаттарына сәйкес келетін қызметті жүзеге асыруға бюджет қаражатын бөлуді білдіреді. Жаңа жағдайда мемлекеттік органдар өздерінің бюджеттік өтінімдерін шығындар тұрғысынан емес, олардың қызметінің нәтижелеріне сүйене отырып негіздеу міндетін қояды. Бюджеттік бағдарлама "міндет – шығындар – тікелей нәтиже (көрсетілген бюджеттік Қызметтердің көлемі)" байланысын нақты көрсетуі тиіс. Бұл ретте бюджеттік бағдарламалар көрсетілетін қызметтер деңгейінде қалыптастырылады және мемлекеттік органның жоспарланатын шығыстарының, ол көрсететін қызметтердің сапасы мен саны көрсеткіштерінің және оның стратегиялық мақсаттарының байланысын көрсетуге тиіс. Осылайша, мемлекеттік органдардың қызметін өз функцияларын формальды түрде орындаудан және бюджет қаражатын игеруден азаматтарға, заңды тұлғаларға, Үкіметке, Парламентке сапалы қызмет көрсетуге және түпкілікті нәтижелерге қол жеткізуге қайта бағдарлауға қол жеткізіледі. Бюджеттік жоспарлау практикасын жетілдіру мемлекеттік шығыстардың тиімділігін арттыру тетігі болып табылады. Бюджет процесін жетілдіру шаралары қысқа мерзімді әсер етуі мүмкін немесе түбегейлі өзгерістерге әкелуі мүмкін. Нәтижеге (борға) бағытталған бюджеттеуді енгізу бюджет процесінің барлық кезеңдерінің мазмұнын ғана емес, сонымен бірге мемлекеттік шығындарды басқару тұжырымдамасын түбегейлі өзгертуге әкеледі. Қазақстанның мемлекеттік секторындағы мемлекеттік қызметтер көрсетудің нәтижелері мен сапасына бағдарланған бюджеттік жоспарлауды енгізу жөніндегі бастамаға байланысты реформалар Үкімет қабылдаған бірқатар нормативтік құқықтық актілерде көрініс тапты. Жаңа Бюджет кодексі қолданыстағы Бюджет заңнамасымен сабақтастық, нәтижеге бағдарланған мемлекеттік жоспарлауды енгізу, бюджет процесіне қатысушылардың бюджет заңнамасының нормаларын барынша дербес қолдануы, екіұшты түсіндіруді болдырмау және баптардың редакциясын жетілдіру қағидаттарына сәйкес әзірленді [13]. Жаңа Бюджет кодексінің орталық идеясы бүкіл бюджет процесін қайта қарастыру, оны нақты нәтижелерге бағыттау, қолданыстағы "шығындарды басқарудан" "нәтижелерді басқаруға"көшу болды. Жаңа Бюджет кодексінде нәтижеге бағдарланған бюджеттеуді Қазақстан Республикасының бюджеттік жоспарлау практикасына енгізудің негіздері салынған, ол мемлекеттік органдар қызметінің стратегиялық мақсаттары мен міндеттерін, күтілетін әлеуметтік-экономикалық нәтижелерін бірінші орынға қояды. Бұл тиісті бюджеттік бағдарламалар арқылы ресурстарды жұмылдыру арқылы жүзеге асырылады [14]. Нәтижеге бағдарланған бюджеттеу, атап айтқанда, бюджеттің орта мерзімді жоспарлауын, стратегиялық жоспарлауды жетілдіруді, салалық министрліктер қызметінің тиімділігін арттыруды және ақша операцияларын есепке алу, бақылау және реттеу сияқты бюджеттің атқарылуына қатысты рәсімдерді өзгертуді көздейтін мемлекеттік шығыстарды басқару саласындағы реформалардың құрамдас бөлігі болып табылады [15]. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында нәтижеге бағдарланған бюджеттеу жүйесінің негізгі компоненттерін енгізу мыналарды көздейді: 1. Бюджет қаражатын жұмсау нәтижесінде қол жеткізілуге тиіс мақсаттар, сондай-ақ оның негізінде қойылған мақсаттарға қол жеткізу дәрежесіне мониторинг жүзеге асырылатын көрсеткіштер жүйесі бар қызметтің тиісті бағыттары (функциялары) мен бағдарламалары айқындалатын және қалыптастырылатын бюджет жобасын дайындаудың осындай тетігін құру. 2. Бюджеттік бағдарламалар әкімшілеріне қойылған мақсаттарға қол жеткізу тұрғысынан шығыстардың неғұрлым тиімді құрылымы бойынша шешімдер қабылдауда үлкен дербестік беру. Мысалы, Жаңа Зеландияда мемлекеттік ұйымдардың басшылары активтерге еркін билік ету құқығын (соның ішінде жылжымайтын мүлікті кепілге қою немесе иеліктен шығару құқығын) алады, ал Швецияда - болашақ кезеңдер есебінен нарықтық пайызбен қаражат алу мүмкіндігін алады. 3. Келесі жылға бюджет қаражатының пайдаланылмаған қалдықтарының көшуі жолымен қаржылық ынталандыру. Мысалы, Францияда қаражатты келесі жылға 3% шегінде ауыстыруға болады. 4. Бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің басшылары мен қызметкерлерінің нәтижелерге қол жеткізуге мүдделілігін ынталандыратын тетіктерді енгізу. Мысалы, Жаңа Зеландияда мұндай ынталандырушы фактор бөлім басшыларымен келісімшарттар болып табылады (атап айтқанда, 5 жылға арналған ынталандыру келісімшарттары, ресурстарға иелік ету еркіндігі, бірақ мақсаттарға жету міндеттілігі) [16]. Қазіргі уақытта Қазақстанда БОР енгізудің ерекшелігі, ол бюджет процесінің барлық кезеңдерін қамтиды. Егер ескі Бюджет кодексі "бюджет процесі" ұғымына жоспарлау, қарау, бекіту, орындау, нақтылау, түзету, қаржылық бақылау рәсімдерін қамтыса, онда жаңасы, аталғандардан басқа, бухгалтерлік және бюджеттік есепке алу мен есептілік, сондай-ақ бюджеттік мониторинг және нәтижелерді бағалау жөніндегі рәсімдерді қамтиды [17]. Борға көшу бір жылдан асатын кезеңге стратегиялық мақсаттарға қол жеткізуді жоспарлау, бюджеттік бағдарламалар әкімшілері иеленетін және басқаратын қаражат көлемінің болжамдылығын арттыру мақсатында Орта мерзімді бюджетті қалыптастыруды болжайды. Әртүрлі саяси және экономикалық жүйелері, нарықтық қатынастардың даму деңгейі бар әлемнің көптеген елдерінің тәжірибесі көрсетіп отырғандай, мемлекеттік меншік объектілерінің сандық және сапалық сипаттамаларын қамтамасыз етудің неғұрлым тиімді жолдарының бірі осы объектілерді қаржыландыруға және басқаруға жеке капиталды тарту болып табылады [3]. Алайда, оларды жекешелендіру арқылы емес, концессиялық негізде. ТМД елдері үкіметтерінің өз меншігіндегі объектілерді басқару, жалпы инвестициялық проблеманы және бюджеттік проблеманы шешу саласындағы экономикалық саясатының маңызды және перспективалы бағыттарының бірі, атап айтқанда, концессиялық келісімдер мен жобаларды кеңінен қолдану болып табылады [18]. Осыған байланысты Бюджет кодексіне "концессиялық міндеттемелер"деген жаңа тарау енгізілді. Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде концессиялық қызмет мемлекет пен жеке сектордың әріптестігі теориясы тұрғысынан жүзеге асырылады, оның негізгі компоненттерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасындағы бюджеттеу мен шығындарды басқарудың жаңа технологиялары негізінен шетел тәжірибесінен алынған. Халықаралық тәжірибеде мемлекеттік қаржыны басқару саласында жоспарлаудың, бюджеттік циклдің әртүрлі кезеңдерінде әзірленетін және үкіметтің, министрліктердің және бюджеттік бағдарламалардың басқа да әкімшілерінің жұмыс сапасын бағалауға мүмкіндік беретін құжаттардың әртүрлі түрлері қолданылады [19]. ]. Қазақстан Республикасының жаңа Бюджет кодексі бюджет процесінде мынадай құжаттарды пайдалануды көздейді: 1) республиканың немесе өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуының және бюджеттік параметрлерінің болжамы; 2) республикалық бюджет туралы заң, мәслихаттың жергілікті бюджет туралы шешімі; 3) мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарлары; 4) Операциялық жоспар. Бұл құжаттар бұрын Қазақстанда әзірленбеген, жаңа болып табылады және нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу қағидаттарына сәйкес енгізіледі [20]. Бюджет кодексінің Жеке бабы орталық және жергілікті мемлекеттік органдар әзірлейтін стратегиялық жоспарларға арналған. Мемлекеттік жоспарлаудың жаңа моделінің негізгі элементтерінің бірі болып табылатын және нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу қағидаттарында әзірленетін мемлекеттік органның стратегиялық жоспары Министрліктің немесе ведомствоның мақсаттары мен міндеттері туралы жалпы түсінік беріп қана қоймай, бюджеттің атқарылуын қолданбалы деңгейде нақтылауға тиіс. Әзірленген стратегиялық бағыттарды, мақсаттарды, сондай-ақ тактикалық міндеттерді нақтылауды Мемлекеттік орган өз қызметінің бір жылға арналған операциялық жоспарларын әзірлеу арқылы жүзеге асырады [21]. Ішкі мониторинг пен бағалау басқарудың, мемлекеттік қызметтер көрсетудің сапасын, қабылданатын бағдарламалардың тиімділігін, стратегиялық мақсаттарға қол жеткізу дәрежесін бағалауға мүмкіндік беретін көрсеткіштердің белгілі бір жүйесіне негізделетін болады. Мониторинг жүйесін құрудың негізгі шарты оның компоненттерін: қол жеткізілуін бағалау үшін өлшенетін көрсеткіштерді (индикаторларды) әзірлеу қажет болатын мемлекеттік органның мақсаттарын нақты тұжырымдау және түсіну сияқты сапалы пысықтау болып табылады); Мемлекеттік орган қызметінің тікелей ағымдағы нәтижелерін, сондай-ақ оның ұзақ мерзімді стратегиялық бағыттары мен мақсаттарын көрсететін көрсеткіштерді таңдау; мониторингке арналған шығындардың ұтымды деңгейі. Бұл жүйе орталық мемлекеттік және облыстардың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың жергілікті атқарушы органдары қызметінің тиімділігін айқындау мақсатында әзірленді. Бұдан басқа, бекітілген жүйе орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар қызметінің тиімділігіне жыл сайынғы бағалау жүргізудің негізгі ережелерін, қағидаттарын, бағыттарын, критерийлерін белгілейді, органдар жүйесін және тәртібін айқындайды. Осы Жарлыққа сәйкес орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдар қызметінің тиімділік көрсеткіштерінің бірі бюджетті атқару кезінде бюджеттік бағдарламаларды іске асыру болып табылады. Осыған байланысты қаржы министрлігі бюджет қаражатын басқару жөніндегі мемлекеттік орган қызметінің тиімділігін бағалау әдістемесін әзірлеп, бекітті. Әдістеме бюджет қаражатының бекітілген немесе аз көлемін пайдалана отырып, ең үздік тікелей нәтижеге қол жеткізу мақсатында бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджет қаражатын пайдалануының нәтижелілігі мен тиімділігін қамтамасыз ету жөніндегі шаралардың тиімділігін айқындауға арналған [22]. 3.2 Әр түрлі деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі мәселелері Қазіргі уақытта барлық деңгейдегі бюджеттердің теңгерімділігі проблемасы ең өткір мәселе болып табылады. Тапшылықтың да, профициттің де пайда болуы қаржы жылы ішінде бюджеттің орындалуына ғана емес, сонымен қатар бюджеттік көрсеткіштерді бекіту кезінде жоспарлау мен болжау сапасына да байланысты. Осыған байланысты облыстың жергілікті атқарушы органдарының қызметін автоматтандыруды қамтамасыз ететін өңірлік бюджетке кірістер түсімдерін талдау мен болжаудың ақпараттық-аналитикалық жүйесін құру қажеттілігі бар [23]. Барлық мемлекеттер белгілі бір дәрежеде бюджет жүйесінің теңгерімсіздігі проблемасына тап болады. Тік теңгерімсіздік биліктің әртүрлі деңгейлерінде орындалатын функциялардың айырмашылығына байланысты бюджеттік жүйенің кез-келген моделіне енуі мүмкін. Макроэкономикалық реттеуді және Ұлттық кірісті қайта бөлуді жүзеге асыратын орталық органдар аумақтық бюджеттердің кіріс базасын әлсірете отырып, ең маңызды салық көздерін шоғырландырады. Үдемелі Өңірлік даму мемлекеттік саясаттың басым бағыты болып табылады. Осыған байланысты республикалық бюджеттен республика өңірлеріне бөлінетін трансферттер көлемінің ұлғаю үрдісі сақталып отыр. Мәселен, Қазақстан Республикасы есеп комитетінің 2010 жылғы деректері бойынша 16 өңірдің сегіз өңірінде жергілікті бюджеттердегі трансферттердің үлесі 70%-дан астамды құрады, бұл олардың республикалық бюджетке қаржылық тәуелділігінің жыл сайынғы өсу үрдісін көрсетеді. Тағы бір маңызды сәт, қолданыстағы заңнамада бюджеттік өтінімдерді қалыптастыру, бюджетті жоспарлау және орындау сапасы үшін әртүрлі деңгейдегі басшылардың тікелей жауапкершілігі қарастырылмаған. 2010 жылы 39,7 млрд.теңге нысаналы трансферттер игерілмеген, бұл өткен жылға қарағанда 4 есе көп, оның ішінде республикалық бюджет деңгейінде – 24,9 млрд. теңге, жергілікті бюджет деңгейінде – 14,8 млрд. теңге. Игерілмеген қаражат көлемінің өсуі белгілі бір дәрежеде Жергілікті атқарушы органдарға игерілмеген трансферттерді келесі қаржы жылында олардың нысаналы мақсатын сақтай отырып пайдалануға мүмкіндік беретін Бюджет кодексінің күшіне енген нормасымен негізделген. Өңірлерде жергілікті бюджеттердің кіріс бөлігін толықтыру үшін жасырын резервтер бар, олар олардың трансферттерге тәуелділігін төмендетуі мүмкін, бұл тиісінше республикалық бюджетке жүктемені азайтады. Алайда, жергілікті атқарушы органдар салықтық әкімшілендірудің тиімділігін арттыру, шағын және орта бизнестің іскерлік белсенділігін ынталандыру жөнінде жеткілікті шаралар қабылдамайды, өйткені олардың осы бағыттардағы жұмысының тиімділігіне қарамастан нысаналы трансферттер жыл сайын жергілікті бюджеттерге тұрақты түседі. Мақсатты трансферттерді бөлу көбінесе есептеулерді егжей-тегжейлі тексерусіз және сенімді негіздемесіз, қажетті қорытындылар мен сараптамаларсыз жүреді. Жобалардың жеткіліксіз пысықталуынан қаражат уақтылы игерілмейді, нәтижесінде жергілікті жерлерде Елеулі сомалар жинақталады, олар кейіннен басқа іс-шараларға қайта бөлінеді, бұл қаржылық бұзушылықтар жасау үшін жағдай жасайды. Осыған байланысты, Бюджет кодексінің 45-бабын іске асыру үшін бюджетаралық қатынастар жүйесін одан әрі жетілдіру мақсатында Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 2 ақпандағы № 54 қаулысымен бекітілген Жалпы сипаттағы трансферттерді есептеудің жаңа әдістемесі әзірленді. Осы Әдістемеге сәйкес тұрақты сипаттағы ағымдағы шығындарды есептеу тәсілдері өзгеріссіз қалды: бюджеттік қызметтерді тұтынушылар санына негізделген Шығыс қажеттіліктерін бағалау u әр түрлі аймақтардағы Шығыс қажеттіліктерінің айырмашылығын анықтайтын объективті факторларды ескеру [24]. Бірақ, сонымен бірге, жаңалықтардың бірі облыстық маңызы бар қалалар үшін жоғарылату коэффициенттерін қолдану болып табылады, олар қажет болған жағдайда қолданылады, оның мөлшері облыстың бюджет комиссиясының шешімімен белгіленеді, бірақ 1,2-ден аспайды. Бұған дейін 2008-2010 жылдарға арналған жалпы сипаттағы трансферттерді есептеу кезінде көрсеткіштер мен коэффициенттер республикалық бюджет комиссиясында бекітілген болатын. Нәтижелерге бағдарланған бюджеттеу қағидаттарына сәйкес бюджеттік бағдарламаларды қалыптастыру мақсатында Бірыңғай бюджеттік сыныптама, Бюджеттік өтінімді жасау қағидалары жетілдірілуге тиіс. Бюджеттік жоспарлау процесін жетілдіру жөніндегі шараларды іске асыру бюджеттің атқарылу рәсімдеріне де оң әсерін тигізеді, яғни бюджеттік бағдарламалар әкімшілері үшін берілген нәтижелерге қол жеткізу, бюджеттік бағдарламаларда көзделген индикаторлардың орындалуына мониторингті күшейту үшін бюджеттік бағдарламалар шеңберінде көбірек дербестік беріледі. Мемлекеттік шығыстарды бағалауды жүргізу әдіснамасын әзірлеу және республикалық және жергілікті деңгейде неғұрлым маңызды бюджеттік бағдарламаларға жыл сайынғы бағалау жүргізу бюджет ресурстарын пайдалану тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді [25]. Мемлекеттік органдардың ішкі бақылау қызметтері Мемлекеттік қаржылық бақылау жүйесінен шығарылуға және орталық және жергілікті атқарушы мемлекеттік органдардың ішкі аудит қызметтері болып қайта құрылуға тиіс. Көрсетілген бөлімшелер ұйымды басқару процесінің құрамдас бөлігі болуға және ұйымның мақсаттарына қол жеткізуді қамтамасыз ету үшін мемлекеттік органның ішкі практикасы мен рәсімдеріне тексерулер жүргізумен айналысуға тиіс. Қорытынды Соңғы бірнеше жылдағы Қазақстан экономикасын талдау халықаралық тәжірибе негізінде айқындалған табысты бюджет саясатының аса маңызды құрамдас бөліктерінің қазақстандық жағдайларда да пәрменділігін растауға мүмкіндік береді. Бұл - мемлекеттік міндеттемелердің нақты деңгейіне негізделген, бюджет тапшылығының төмен деңгейін (немесе толық болмауын) қамтамасыз ететін, кредиттік нарықта төмен пайыздық мөлшерлемелерді қолдауға, жеке секторды қаржыландыруды ұлғайтуға ықпал ететін мемлекеттік шығыстарды қатаң шектеу саясаты. Мұндай саясат экономикалық өсудің тұрақты қарқынына қол жеткізуге, жұмыссыздықты азайтуға, демек, халықтың әл-ауқатының деңгейін арттыруға ықпал етеді. Мемлекеттік бюджет мемлекеттің негізгі қаржылық жоспары, қаржылық ресурстарды жинақтаудың негізгі құралы бола отырып, саяси билікке билік өкілеттіктерін жүзеге асыруға нақты мүмкіндік береді, мемлекетке нақты экономикалық және саяси билік береді. Бір жағынан, бюджет биліктің бір саласы әзірлеген және екіншісі мақұлдаған құжаттар жиынтығы бола отырып, өте утилитарлық функцияны орындайды – ол ел басқарудың мемлекет таңдаған стилін белгілейді. Үкімет жүзеге асыратын экономикалық саясатқа қатысты Бюджет туынды өнім болып табылады, ол толығымен қоғам дамуының таңдалған нұсқасына байланысты және тәуелсіз рөл атқармайды. Алайда, бұл мемлекетке қажетті қаржы ресурстары мен нақты қолда бар резервтердің мөлшерін көрсететін бюджет, ол елдің салықтық климатын анықтайды, бұл бюджет, қаражатты жұмсаудың нақты бағыттарын, салалар мен аумақтар бойынша шығыстардың пайыздық арақатынасын белгілейді, бұл мемлекеттің экономикалық саясатының нақты көрінісі. Бюджет арқылы ұлттық табыс пен ішкі жалпы өнім қайта бөлінеді. Бюджет экономиканы реттеу және ынталандыру құралы болып табылады, өндірістің тиімділігін арттырады, бюджет арқылы әлеуметтік саясат жүзеге асырылады. Осылайша, бюджет негізгі қаржылық категорияларды (салықтар, Мемлекеттік несие, мемлекеттік шығындар) біріктіре отырып, кез-келген мемлекеттің қаржы жүйесінің жетекші буыны болып табылады және кез-келген заманауи қоғамда маңызды экономикалық және саяси рөл атқарады. Қолданылған әдебиеттер тізімі 1 Налоговый кодекс «О налогах и других обязательных платежах в бюджет». Алматы, 2015 2 Емельянов А.М. Финансы, налоги и кредит, - М., 2012 3 Идрисова Э.К. Налоговое регулирование предпринимательской деятельности в сфере малого и среднего бизнеса. - Алматы, 2011 4 Жуйриков К.К. Бюджет: составление, утверждение, исполнение. - Алматы, 2005 5 Ильясов К.К. Расходы государственного бюджета. - Алматы, 2013 6 Мельников В.Д., Ли В.Д. Общий курс финансов. - Алматы, 2011 7 Финансы, денежное обращение и кредит. Под редакцией В.К. Сенчагова. - М., 2019 8 Мочерный С. Основы экономической теории. - Алматы, 2010 9 Шеденов У.К., Байжомартов У.С. и др. Общая экономическая теория. - Актобе, 2014 10 Крупные экономические структуры в условиях перехода Казахстана к рынку.– Алматы, 2014 11 Интыкбаева С.Ж. Государственные финансы: Учебное пособие. - Алматы: 2007 г. 12 Омирбаев С.М. Бюджетная система Республики Казахстан. Учебник. -Астана, 2007 г.- 487 с. 13 Тулеубекова А.Т. Межбюджетные отношения как составная часть бюджетного регулирования //Финансы Казахстана. - 2015, №5, с.88-92. 14 Бабич, А.М. Государственные и муниципальные финансы [Текст] : учебник для вузов / А.М. Бабич, Л.Н. Павлова. – М. : ЮНИТИ, 2012. – 687 с. 15 Балтина, А.М. Межбюджетные отношения в регионе: модели организации и регулирования [Текст] : монография / А.М. Балтина, В.А. Волохина. – Оренбург : ОГУ, 2014. – 197 с. 17. Балтина, А.М. Финансовые системы зарубежных стран [Текст] : учеб. пособие / А.М. Балтина, В.А. Волохина, Н.В. Попова. – М. : Финансы и статистика, 2017. – 112 с. 18 Бежаев, О.Г. Межбюджетные отношения: теория и практика реформирования [Текст] / О.Г. Бежаев; под ред. М.А. Яхъяева. – М. : Экзамен, 2011. – 128 с. 19 Бухвальд, Е.М. Инновационное развитие регионов: роль децентрализации полномочий [Текст] / Е.М. Бухвальд // Пространственная экономика. – 2013. – № 1. – С. 55-71. 20 Бухвальд, Е.М. Муниципальная реформа и социально-экономическое развитие территорий [Текст] / Е.М. Бухвальд, В.Н. Федоткин. – М. : ИЭ РАН, 2010. – 285 с. 21 Гришин, В.И. Региональная экономическая политика и межбюджетные отношения [Текст] / В.И. Гришин // Финансы. – 2005. – № 4. – С. 50-55. 22 Давыдова, Л.В. Межбюджетные отношения: принципы функционирования и механизм формирования [Текст] : монография / Л.В. Давыдова, Л.А. Алтынникова. – Орёл : ОрёлГТУ, 2017. – 102 с. 23 Иванов, В.В. Типология межбюджетных отношений и моделей бюджетного федерализма [Текст] / В.В. Иванов // Вестник МГТУ (том 13). – 2010. – № 1. – С. 5-14. 24 Игудин, А.Г. Актуальные проблемы межбюджетных отношений [Текст] / А.Г. Игудин // Финансы. – 2015. – № 10. – С. 15-19. 25 Изотова, Г.С Бюджетная обеспеченность региона: методы обеспечения [Текст] / Г.С. Изотова ; под ред. О.В. Гончарук. – Вологда : ВНКЦ ЦЭМИ РАН, 2014. – 147 с. жүктеу/скачать 68,3 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|